ALTRUIZM W GOSPODARCE, CZYLI EKONOMIA DARU W TEORII I W PRAKTYCE
2. Ekonomia daru w praktyce
2.5. Ekonomia daru w świetle wyzwań gospodarczych w Polsce Celem tego rozdziału jest wykazanie zbieżności pomiędzy ekonomią daru
a wybra-nymi aspektami społeczno-gospodarczymi w Polsce. Wzrost kapitału społecznego jest jednym z dziesięciu najważniejszych wyzwań w naszym kraju, ogłoszonym w Rządowym
67 M. Mauss, Socjologia i antropologia: Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001, s. 287.
Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 47 Raporcie Polska 2030, wyzwania rozwojowe w 2009 r. Według autorów raportu Polsce jest potrzebny nowy projekt cywilizacyjny budowany przez społeczeństwo68. Niezbędne są aktywne inwestycje w rozwój ludzi i przemianę warunków ich życia.
W strategii kapitał społeczny jest rozumiany jako wynikająca z zaufania oraz obowiązujących norm i wzorów postepowania zdolność do mobilizacji i łączenia zasobów, która sprzyja kreatywności oraz wzmacnia wolę współpracy i porozumienia w osiąganiu wspólnych celów69.
Wizją Strategii rozwoju kapitału społecznego jest społeczeństwo, w którym oby-watele chcą i potrafią angażować się we współdziałanie na rzecz dobra publicznego, a jest to cecha uczestników wymiany w ekonomii daru. W obecnych czasach siłą jest społeczeństwo charakteryzujące się otwartością na postawy, poglądy i pomysły innych, zdolnością do współpracy oraz innowacyjnością i kreatywnością, gdyż cechy te nadają zdolność pozwalającą funkcjonować w stale zmieniającym się świecie.
Silny kapitał społeczny wzmacnia więzi i zdolność do kooperacji, wyzwala kreatywność, ale przede wszystkim, pozwala stworzyć świat dla wszystkich, w którym ludzie będą umieli zrozumieć rzeczywistość i wspierać się wzajemnie w rozwiązywaniu problemów. Siłą napędową budowy kapitału społecznego w życiu realnym jest Polska lokalna, gdzie istnieją tradycyjne więzi i wartości. Ich znaczenie zostało zmargina-lizowane w okresie transformacji. Warto je odbudować, uzupełniając o elementy nowoczesnego kapitału rozwojowego, wyzwalającego kooperację.
Działania na rzecz budowy kapitału społecznego są mierzalne. Jedną z metod jest badanie stopnia zrzeszania się. W Polsce jednak ludzie, którzy chcą coś robić dla swojej społeczności, niechętnie łączą się w tym celu w związki formalne. Wystarczy, że podejmą jakieś działania na rzecz własnej społeczności lub włączą się w nie70. Badanie pokazuje jednak, że jest to zjawisko tak samo rzadkie jak przynależność do organizacji. Tylko 15,2% badanych w ciągu ostatnich dwóch lat angażowało się „w działania na rzecz społeczności lokalnej (gminy, osiedla, miejscowości, w najbliższym sąsiedztwie)”.
Nie wiadomo, dlaczego zatrzymał się systematyczny wzrost zaangażowania na rzecz własnych społeczności, obserwowany w ciągu ostatniej dekady. W działania lokalne częściej angażują się mężczyźni (16,7%) niż kobiety (13,9%), osoby w wieku 35–44 lata (18,9%) i 45–59 lat (18,4%) i mieszkańcy wsi (17,5%). Zaangażowanie tego rodzaju rośnie wraz z wykształceniem: w kolejnych czterech głównych grupach wykształcenia procent angażujących się wynosi: 6,1%, 12,5%, 16,2% i 23,5%71.
68 Raport: Polska 2030, Wyzwania Rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, lipiec 2009, s. 9
69 Ibidem, s. 344
70 Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa, wrzesień 2013, s. 280.
71 Ibidem, s. 278.
Anna Kania
48
Rysunek 2. Odsetek osób działających na rzecz społeczności lokalnej (w %)
! 0
2 4 6 8 10 12 14 16
2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Odsetek osób działających na rzecz społeczności lokalnej
Źródło: Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa, wrzesień 2013.
W 2011 r. zbadano poziom czynnika „wykonywanie nieodpłatne jakiejś pracy lub świadczenie jakichś usług dla osób spoza rodziny bądź na rzecz organizacji społecznej”.
W dokładnym opisie tego czynnika ten rodzaj aktywności społecznej obejmuje wiele rozmaitych działań: od spontanicznej pomocy sąsiedzkiej na wsi do zorganizowanego wolontariatu. W ciągu roku aktywność tego rodzaju podejmowało 19,6% badanych.
Częściej byli to mężczyźni (22,6%) niż kobiety (16,9%), w grupie osób powyżej 60 lat aktywność ta słabnie wraz z ogólną aktywnością życiową, lekko przybiera na częstości w dużych miastach (22,6% w miastach 200–500 tys. i 24,8% w miastach ponad 500 tys. mieszkańców). Tym, co najsilniej różnicowało ten rodzaj aktywności, był poziom wykształcenia: w kolejnych czterech głównych grupach wykształcenia procent osób podejmujących takie działania wynosił: 7,6%, 17,2%, 20,15% i 30,3%
– różnica między skrajnymi grupami wykształcenia jest więc czterokrotna72. Jak pokazują wyniki badań, członkostwo i aktywność w formalnych zrzesze-niach obywatelskich, ale także udział w pracach na rzecz społeczności własnej i praca na rzecz innych osób lub organizacji społecznych wyraźnie zależą od miejsca w społeczeństwie mierzonego wykształceniem. Wynik ten jest spójny z opisanymi wcześniej przejawami ekonomii daru zarówno w kulturze, jak i nauce. Dążenie do samorozwoju jeszcze mocniej podkreśla istotność tej zależności. Niestety badania sfery realnej nie odzwierciedlają całości zjawiska wpływu ekonomii daru na relacje społeczne. Nie uwzględniają aktywności w sieci, takich jak open source, prosumpcja,
72 Ibidem, s. 279.
Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 49 media społecznościowe czy VikiLeaks. To one, obok Polski lokalnej, są wielką siłą napędową rozwoju społeczego i gospodarczego.
Ekonomia daru może być zatem przyczynkiem do pobudzenia rozwoju gospo-darczego w naszym kraju, poprawy warunków życia jego mieszkańców i skrócenia dystansu w drodze do społecznego dobrobytu.
Podsumowanie
Kultura daru w ujęciu praktycznym występuje dość powszechnie. Procesy działań altruistycznych w tym obszarze są złożone i różnie umotywowane, jednakże przez swój niekomercyjny charakter wszystkie mają szeroki wpływ na społeczeństwo i budowę kapitału społecznego. Źródło przytoczonych przykładów tkwi w motywacjach: nega-tywnej lub pozynega-tywnej. Negatywna (brak, niedobór) okazuje się niezwykle skuteczna, jednak to motywacja pozytywna, z ekonomicznego punktu widzenia, napędza do rozwoju i postępu cywilizacyjnego.
Bazując na motywacjach, można wyłonić nową klasyfikację zachowań altru-istycznych w aspekcie społeczno-kulturowym, doprecyzowującą niektóre aspekty badania, takie jak zasięg, uczestników procesu i wpływ społeczny:
• altruizm bezpośredni, czyli tworzenie w celu budowania więzi społecznych,
• zachowania prośrodowiskowe – akcje prośrodowiskowe motywowane niedo-borem zasobów,
• samodoskonalenie się, którego celem jest dodawanie wartości do istniejącego systemu.
Altruistyczne akcje promocji sztuki i kultury są niezbędnym elementem budowy potencjału kulturowego i kreatywnego, istotnego czynnika rozwoju kapitału społecz-nego. Bez niego innowacyjna gospodarka, która jest warunkiem dalszego rozwoju gospodarczego kraju, nie może istnieć. W Polsce potrzeba wspierania uczestnictwa w kulturze jest bardzo duża, w 2007 r. aż 62% osób nie uczestniczyło w działalności artystycznej żadnego rodzaju przez ostatnie 12 miesięcy73.
W kwestii zachowań prośrodowiskowych znamienne jest to, iż światowe orga-nizacje podejmują szereg działań w celu ochrony środowiska, jednak to działania oddolne, inicjatywy społeczne i altruistyczna chęć zmiany świata na lepsze wydają się być najskuteczniejsze. Ich siłą są przekonania i wiara w powodzenie jednostek, które motywowane utratą cennych życiodajnych zasobów systematycznie je chro-nią. Całość działań altruistycznych ma znaczący wpływ na proces budowy kapitału społecznego. Kapitał społeczny wzmacnia więzi i zdolność do kooperacji, wyzwala
73 Special Eurobarometer 278: European Cultural Values (2007).
Anna Kania
50
kreatywność, ale przede wszystkim pozwala stworzyć świat dla wszystkich, w któ-rym ludzie rozumiejący rzeczywistość, wspierają się wzajemnie w rozwiązywaniu problemów. Siłą napędową budowy kapitału społecznego jest Polska lokalna, gdzie istnieją tradycyjne więzi i wartości, które łączą, tworząc system społeczny oparty na współpracy i zaufaniu. Współcześnie jednak najwiecej przejawów altruistycznych można znaleźć w sieci, która stała się skutecznym narzędziem do ich propagowania i urzeczywistniania. W świetle poszukiwań współczesnych modeli ekonomicznych bardzo możliwe, iż system ten stanie się przyczynkiem do budowy fundamentów kolejnego etapu w rozwoju społeczno-gospodarczym naszego kraju.
Bibliografia
Anderson C., Za darmo, Znak, Kraków 2011.
Bard D., Scientific Instrument Making, Epistemology and the Conflict Between Gift and Commodity Economies, „PHIL & TECH” 1997, nr 2.
Benkler Y., Bogactwo sieci, WAiP, Warszawa 2008.
Buss D. M., Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001.
Butcher N., A Basic Guide to Open Educational Resources, COL, UNESCO 2011, http://
www.col.org/resources/publications/Pages/detail.aspx?PID=357.
Carrier J., Gifts, Commodities, and Social Relations: A Maussian View of Exchange, „Social Forum” 1991, nr 6 (1).
Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Rebis, Poznań 2003.
Cheal D. J., The Gift Economy, Routledge, Londyn – Nowy Jork 1988.
Hyde L., The Gift: Imagination and the Erotic Life of Property, Random House Inc., Nowy Jork – Toronto 1983.
Karyłowski J., O dwóch typach altruizmu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982.
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978.
Lessig L., Wolna kultura, WSiP, Warszawa 2005.
Malinowski B., Argonauci Zachodniego Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Mauss M., Socjologia i antropologia: Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społe-czeństwach archaicznych, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001.
Oleński J., Ekonomika informacji, PTE, Warszawa 2001.
Wilson E. O., Socjobiologia, Zysk i S-ka, Poznań 2000.
Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 51
ALTRUISM IN ECONOMY OR GIFT ECONOMY