Motywy zachowań altruistycznych

Istnieją różne teorie na temat motywów działań altruistycznych. Jedną z nich jest różnicujący charakter wzmocnienia wewnętrznego, opisany przez Jerzego Karyłow-skiego²⁷. Wyznacza on dwa typy postulowanych motywacji: podniesienie lub utrzy-manie dobrego mniemania o sobie (antycypacja pożądanych zmian lub antycypacja uniknięcia zmian niepożądanych) oraz trwała poprawa sytuacji drugiego człowieka jako immanentna wartość gratyfikująca niezależnie od postrzegania własnego ja (antycypacja pożądanych zmian lub antycypacja uniknięcia zmian niepożądanych w świecie partnera, czyli świecie zewnętrznym)²⁸.

25 D. Bard, Scientific Instrument Making…, op.cit., s. 25.

26 P. Zawojski, Cyberkulturowa rewitalizacja ekonomii daru, „Opcje” 2006, nr 3.

27 J. Karyłowski, O dwóch typach…, op.cit.

28 Ibidem, s. 133.

Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 33 Idąc dalej, w swoich badaniach Karyłowski wyróżnia mechanizmy egzocentryczne (koncentracja na partnerze i zysk, jaki z danego działania może odnieść partner) oraz mechanizmy endocentryczne, ukierunkowane do wewnątrz, a więc na siebie samego, swoje samopoczucie i samoocenę, które w badaniach przeprowadzonych na studentach okazują się mieć względną przewagę. Mechanizmy te mają odrębną genezę, odrębne czynniki aktywizujące, a także odrębne konsekwencje dla zachowa-nia²⁹. Mechanizmy endocentryczne wydają się być w badanej grupie silniejsze, a ich skuteczność jest definiowana jako zbiór odpowiednich cech osobowości nabywanych w procesie rozwoju, otoczeniu i życiu społecznym³⁰. Nie są one jednak twardymi danymi warunkującymi postawy społeczne. Nie wiadomo, do jakiego stopnia są nie-zależne, czy i w jakich warunkach dochodzi do integracji między nimi oraz jakie są jej behawioralne konsekwencje. Autorzy opisanego badania są ostrożni w wydawaniu wniosków. Według nich proces budowania postaw altruistycznych nie jest znany³¹.

Niemal wszystkie przejawy kultury darów w społeczeństwach archaicznych można sprowadzić do przyjmowania motywacji negatywnej, unikania czegoś, uciekania od czegoś, zwanej we współczesnych trendach poznawczych, np. NLP, „motywacją od”³². Polega ona głównie na obawie przed utratą dobrobytu, szczęścia, powodzenia, stra-cie tego, co się już ma. Obawa przed zemstą bogów i ludzi jest lękiem pierwotnym, który pcha do zachowań społecznych przyjętych w danej kulturze jako zasadnych.

O motywach tych pisze Benkler jako o najbardziej efektywnych wśród znanych modeli motywacji ludzkich³³.

Według Andersona nasze mózgi koncentrują się na niedoborze, na tym, czego nam brakuje – od czasu do pieniędzy. To daje nam motywację. Motywuje nas to, czego nie mamy, a nie to, co mamy. Autor zauważa, że nie potrafimy wyobrazić sobie nadmiaru, „nadmiar jest zawsze za następnym zakrętem, nigdy tu, gdzie się właśnie znajdujemy. W sensie ekonomicznym dążenie do nadmiaru jest motorem innowacyjności i wzrostu. Ale w sensie psychologicznym – rozumiemy wyłącznie niedobór”³⁴.

Yochai Benkler, analizując produkcję społeczną, przywołuje model opierający się na psychologii i ekonomii, zgodnie z którymi „jednostki działają według motywów

29 Ibidem.

30 Ibidem, s. 135.

31 Ibidem.

32 NLP – neurolingwistyczne programowanie (ang. neuro-linguistic programming) – wiedza na temat subiektywnego doświadczania, modelu skutecznej komunikacji i instrumentu zmiany osobistej. Nazwa została wymyślona przez Johna Grindera i Richarda Bandlera, aby podkreślić postulowane powiązanie między procesami neurologicznymi (neuro), językiem (lingwistyczne) i wzorcami zachowań, którymi ludzie się kierują. Neuro-Linguistic Programming, http://www.nlp.com/ (16.09.2012).

33 Y. Benkler, Bogactwo sieci, WAiP, Warszawa 2008, s. 108.

34 C. Anderson, Za darmo, Znak, Kraków 2011, s. 208.

Anna Kania

34

wewnętrznych i zewnętrznych”³⁵. Zewnętrzne to te narzucone przez innych, wewnętrzne to siły generowane wewnątrz, powodujące chęć działania dla zaspokojenia swoich własnych potrzeb, niezależnych od innych. Ten sam autor postuluje jednak większą skłonność do altruistycznych zachowań w sieci dzięki motywacji płynącej z możliwości podwyższenia autooceny, przypisując rzeczy swojemu udziałowi. Podaje on przykład zestawu narzędzi oferowanych przez media elektroniczne, takich jak statystyki czy raporty, służące czemuś, co w literaturze dotyczącej antropologii daru opisuje się jako antagonistyczne dawanie. Dawanie czy dzielenie się w takim przypadku ma na celu pokazanie, że jest się lepszym lub ważniejszym niż inni, bo daje się z siebie więcej³⁶.

Motywy działania ludzi są różne. W gospodarce działamy w celu osiągnięcia korzyści materialnych, nagród, ale także dla zaspokojenie takich potrzeb jak samo-realizacja, dobre samopoczucie czy budowanie relacji, więzi społecznych. Koszty takiej działalności składają się z pracy własnej i wykorzystania kapitału fizycznego.

A ten właśnie w dużej mierze determinuje wartość i cenę wykonanego zadania. To świat realny, którego siłą napędową jest pieniądz. W takim tradycyjnym modelu, co widać szczególnie w czasach kryzysu, ograniczeń kosztów szuka się nie w kapitale fizycznym, w kosztach osobowych, wynagrodzeniach czy zatrudnieniu.

Kultura daru, wprost przeciwnie, opiera się w 100% na pracy własnej osób zaangażowanych w projekt, inwestujących kapitał własny, swoją wiedzę i umiejęt-ności i sięgających po wewnętrzne motywacje. Koszty działali umiejęt-ności w tym nurcie są rozpatrywane jako niebezpośrednie, rozkładające się na więcej projektów czy inne działalności. Jeśli przyjmiemy, że internet jest obecnie miejscem największej liczby przejawów zjawiska dzielenia się, to koszty rozkładają się w dużej mierze na całe społeczeństwo.

Dzielenie się, jak pisze Chris Anderson w Za darmo, może przynosić wiele korzyści:

od dobrej reputacji i zainteresowania po takie czynniki jak wyrażenie siebie, zabawa, dobra karma, satysfakcja czy interes własny³⁷. Z tego wynika jasno, że wymuszane motywacje w takim ujęciu pochodzą z wewnątrz, są motywacją wewnętrzną, głównie pozytywną.

Pasja czy raczej udzielanie się jej z korzyścią dla innych to prawdopodobnie największy motywator działań ekonomii daru. Uczestnicy ekonomii daru są w pełni autonomiczni. Mogą zrobić więcej i lepiej bez względu na to, czy ktoś coś nakazuje czy zabrania. Mogą pokazać siebie, swoją twórczość, są niezależni, wolni. Decydują o tym, co zrobią, a to, jak to później wykorzystają inni, jest wtórne. Wymieniający wytwórca czuje, że wymienia coś więcej niż tylko wytwór czy czas pracy. Czuje, że daje

35 Y. Benkler, Bogactwo sieci, op.cit., s. 109.

36 Ibidem, s. 112.

37 C. Anderson, Za darmo, op.cit., s. 209.

Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 35 coś z siebie, swój czas, swoje życie³⁸. Właśnie to odróżnia człowieka egoistycznego, ukierunkowanego na indywidualistyczne zaspakajanie potrzeb od altruistów, którzy z różnych, znanych tylko sobie pobudek współdziałają systemowo w celach pokoju i spójności, dla całości i – poprzez działanie zwrotne – dla samego indywiduum.

Rozpatrując dar jako coś wartościowego, ofiarowywanie w prezencie, uzależniamy się sami od istniejących w naszym otoczeniu wartości i relacji moralnych.

Ewolucjonista Richard Dawkins promuje teorię podmiotu gospodarującego, w której zasadniczą i jedyną jednostką ewolucji jest gen. Poprzez ten fakt Dawkins wyjaśnia paradoksalne w tym kontekście zjawisko altruizmu, zadając pytanie, czy nie jest ono irracjonalne z pozoru, bo pochłaniające cenne zasoby energii i nieprzyno-szące osobnikowi żadnych bezpośrednich korzyści. A jednak jest ono powszechnie obecne, od zawsze, bezpośrednio wpisane w niezbadaną naturę człowieka.

Altruista to osoba bezinteresownie służąca innym, oddana, poświęcająca się ich sprawom, bez chęci i zamiaru osiągnięcia jakichkolwiek korzyści. Tymczasem z opi-sanych przykładów jasno wynika, że albo te korzyści dostaje, bo tak działa system, albo jej praca nie jest bezinteresowna, bo motywowana lękiem i chęcią uniknięcia nieszczęścia. Współcześnie coraz częściej można zauważyć przejawy tego rodzaju zachowań. Znani światowi informatycy, którzy z zapałem tworzyli darmowe systemy operacyjne, uczestnicząc tym samym w ekonomii daru, są sowicie opłacani przez nowych zleceniodawców lub udziałowców swoich własnych biznesowych gigantów³⁹.

Altruiści często działają anonimowo. Tworzą, dzielą się i dają innym bez ujawniania swoich tożsamości. Dziś jest to szczególnie widoczne w sieci. Żyjemy w wirtualnym świecie awatarów i korzystamy z tego, co oferują. W odniesieniu do nowej, cyfrowej rzeczywistości anonimowe przejawy ekonomii daru są dość wyraźne. Do zbadania pozostanie fakt potrzeby bycia anonimowym czy istnienia pod pseudonimem. Być może stanie się on wyznacznikiem w tworzeniu altruistycznej pokoleniowej kultury.

Współcześni altruiści tworzą społeczności jako zapewnienie jedności i bliskości w danym, określonym celu. Jednym z przykładów mogą być twórcy i użytkownicy Napstera, podkreślający etos dzielenia się muzyką⁴⁰. Sami „tworzą własną kolekcję muzyczną dostępną dla każdego z nich”.

1.5. Altruizm i dar w kontekście paradygmatu homo oeconomicus