Pozyskiwanie i ocena danych

Rozpoczynając pomiar instytucji, ich różnorodność należy więc zawęzić do tych instytucji, które dają się zauważyć i rozpoznać. Z instytucjami formalnymi, aktami prawnymi zwykle nie ma problemu, ponieważ wiadomo, kiedy wchodzą w życie i kiedy przestają obowiązywać. Jednak w niektórych krajach tzw. vacatio legis może być bardzo długie albo wręcz nigdy się nie skończyć. W państwach o niespisanej konstytucji (np. Wielka Brytania) trudno jest też stwierdzić, które normy są konstytucyjne (wyższego rzędu). Natomiast przy niektórych instytucjach nieformalnych trudność w precyzyjnym zdefiniowaniu ich treści może wynikać z jej odczytywania przez osoby, które nie funkcjonują w danym systemie instytu-cjonalnym. E. Ostrom pisze: „te reguły są prawie niewidoczne dla obcokrajowców, zwłaszcza gdy są tak zinternalizowane przez uczestników danego systemu, że nie uważają je oni za godne uwagi”¹⁹.

Przy mierzeniu instytucji S. Voigt przyjmuje założenie, że preferencje jednostek są nieobserwowalne, natomiast ich zachowanie tak. Ponadto zakłada umiejętność zewnętrznego obserwatora do zidentyfikowania reguł i odpowiadającym im zacho-wań, a nawet wielkości różnicy między normą a zachowaniem. Przyjmuje, że im większa różnica, tym mniej wiążąca jest instytucja formalna (ale nie odwrotnie: im

17 S. Voigt, How (Not) to Measure…, op.cit., s. 14–16.

18 Institutional Profiles Database III…, op.cit., s. 12.

19 E. Ostrom, Incentives, Rules of the Game, and Development, w: Annual World Bank Conference of Development Economics, red. M. Bruno, Waszyngton 1996, s. 208.

Michał Masior

122

mniejsza różnica, tym bardziej wiążąca reguła, ponieważ przestrzeganie reguły może być odzwierciedleniem preferencji podmiotu)²⁰.

Z uwagi na to, że na niektóre pojęcia będące przedmiotem pomiarów wskaźników (demokracja, praworządność) składają się faktycznie dziesiątki, a nawet setki poje-dynczych instytucji, należy mierzyć każdą z osobna, aby móc w dalszych badaniach wyodrębnić jej wpływ i uniknąć nieuzasadnionych generalizacji we wnioskach.

Poszczególne instytucje cząstkowe mogą w różny sposób wpływać na instytucję mie-rzoną – nie musi to być zależność liniowa (np. frekwencja wyborcza a demokracja).

Może za to polegać na optymalizacji (np. ochrona praw własności a governance). Przy tym należy przewidzieć hipotetycznie wszystkie rozsądne związki przyczynowo-skut-kowe instytucji cząstkowych, co pozwoli m.in. na znalezienie ewentualnej przyczyny wzajemnej korelacji między ich wskaźnikami (co jest powszechne we wskaźnikach, które same są zagregowane z innych, np. indeks postrzegania korupcji Transparency International czy World Governance Indicators). Dopiero później, przy zachowaniu odpowiednich reguł, można agregować pomiary.

Gdy samo badane pojęcie (np. demokracja, praworządność, niezależność sądów) jest nieobserwowalne (np. wskutek instytucji nieformalnych) można uciec się do analizy czynnikowej. S. Voigt proponuje w takiej sytuacji zagregować (np. sumą arytmetyczną) instytucje składające się na badane pojęcie w heterogeniczne (nie-skorelowane) grupy o mniejszej liczbie czynników instytucjonalnych, a wewnętrzne odchylenia od średniej poszczególnych czynników ujawnić (np. dla zmierzenia stopnia egzekwowania umów utworzyć grupy mierzące jakość prawa kontraktów, niezależność sądów, korupcję itp.). Największym wyzwaniem mierzenia instytucji jest obiektywny pomiar instytucji de facto, w nieco mniejszym stopniu także i porów-nawczy obiektywny pomiar instytucji de iure²¹.

Następnie należy przewidzieć zachowanie zgodne instytucjami de iure. Jest to niezbędne, ponieważ w przeciwnym wypadku mierząc instytucje de facto możemy założyć, że wszystkie kraje mają identyczne prawo (np. odpowiednią ochronę pry-watnej własności). Dopiero po przewidzeniu zachowania zgodnego z normami de iure można porównywać je z faktycznym zachowaniem. Instytucje ekonomiczne (w przeciwieństwie do politycznych) są trudne do zmierzenia, ponieważ pomiar musiałby dotyczyć wszystkich jednostek w społeczeństwie²². Populacja objęta nor-mami instytucji politycznych jest zazwyczaj o wiele węższa (np. rząd). Czasem można

20 S. Voigt, How (Not) to Measure…, op.cit., s. 16.

21 Ibidem.

22 Instytucje ekonomiczne ułatwiają lub utrudniają prowadzenie działalności gospodarczej, a instytucje polityczne decydują o podziale władzy w kraju.

Metodologia pomiarów instytucji 123 ograniczyć badanie do reprezentatywnej próby, np. sędziów sądu najwyższego, przy badaniu funkcjonowania całego sądownictwa.

Zależnie od specyfiki instytucji de iure inny charakter będzie miała różnica między instytucjami de iure i de facto. Gdy mierzone jest np. przestrzeganie prawa wyborczego, wystarczy jedna obserwacja w postaci anulowania wyborów, aby móc sformułować wniosek o jego nieprzestrzeganiu (i niefunkcjonującej idealnie demo-kracji). Często jednak jest oceniany stopień rozminięcia się praktyki z regulacjami prawnymi – wtedy liczba obserwacji musi być większa.

Dla pewności faktyczne funkcjonowanie instytucji powinno być mierzone w dłuż-szym okresie (np. pod kątem przestrzegania zakazu skracania kadencji organu regu-lacyjnego czy zakazu obniżania uposażenia sędziów). Zwiększa to przewidywalność instytucji de iure, która rośnie w miarę obowiązywania regulacji de iure. Optymalna długość badania zależy od paru czynników:

• dla niektórych instytucji istnieje minimalny naturalny okres pomiaru (np. dłu-gość kadencji),

• dostępności danych,

• faktycznej możliwości wywarcia wpływu mierzonych instytucji, ich „uzewnętrz-nienia” (np. skrócenie czasu zakładania firmy na ich liczbę).

Z uwagi na długi proces zbierania i obrabiania danych większość wskaźników ocenia stan rzeczy zdezaktualizowany o co najmniej rok, dwa w stosunku do momentu korzystania z danych. Twórcy wskaźników aktualizowanych regularnie przez wiele lat borykają się z problemem optymalizowania ich ciągłości (dla międzyokresowych porównań) i jakości (dla zwiększenia wartości poznawczej, modyfikując metodologię itp.). Jest to jeden z argumentów za ostrożnymi porównaniami w czasie i jednocześnie staranną analizą wskaźnika²³.

Warto zwrócić uwagę na organizację pozyskującą dane pod kątem uczciwości, niezależności i zaufania, jakim osoby stanowiące dla niej źródło informacji mogą ją darzyć. Organizacje pozarządowe uchodzą za bardziej wiarygodne, jeśli idzie o dane niepochlebne względem rządu (np. łamanie praw człowieka). Zaufaniu respondentów i szczerości wypowiedzi sprzyja także polityka poufności organizatora badań. Jest to możliwe również, gdy gwarantuje się dostęp do pojedynczych odpowiedzi. Badania instytucjonalne są podejmowane w wielu krajach, dlatego też warto się upewnić, czy przedmiot badania jest jednolicie rozumiany i interpretowany w lokalnych warun-kach dla respondenta.

Organizacje badawcze mogą być mniej lub bardziej niezależne finansowo. Zlece-niodawcy badań, czy to publiczni, czy prywatni, miewają wpływ na wynik badań. Część

23 Heritage Foundation, Methodology for the 10 Economic Freedoms, Waszyngton 2014, www.heritage.

org/index/book/methodology (dostęp: 8.12.2014).

Michał Masior

124

wskaźników jakości instytucji powstaje na zamówienie inwestorów zagranicznych, zainteresowanych oceną ryzyka inwestycyjnego i tylko pod tym kątem oceniających instytucje polityczne i ekonomiczne²⁴.

Zresztą profil działalności samej organizacji badawczej także może wpłynąć na uzyskanie tendencyjnych wyników. Często wyższe oceny są przyznawane gospo-darkom wolnorynkowym (np. w badaniu wolności gospodarczej Fraser Institute będzie punktowane minimum regulacji). Zwykle jest to zadeklarowane wprost przez autorów. Czasem jednak dopiero uważny wgląd w metodologię badań pozwoli na identyfikację nieoczywistych założeń, które poczynili autorzy. Na przykład ze sposobu formułowania pytań w ankietach do Media Sustainability Index wynika, że autorzy zakładają, że wolny rynek jest niezbędny dla istnienia wolnych mediów.

Warto pamiętać, że wiele organizacji stara się wzbudzić jak największe zaintereso-wanie swoimi analizami nie tylko, aby zdobyć fundusze czy uzasadnić rację swojego istnienia (MFW, Bank Światowy), lecz także po to, żeby móc w ten sposób wywrzeć wpływ na politykę poszczególnych krajów, zwłaszcza o niższym poziomie rozwoju.

Czasem jest jasne, że ocena warunkuje pomoc międzynarodową (np. Country Policy and Institutional Assessment Banku Światowego), ale wydaje się, że wielokrotnie interesy autorów i organizacji badawczej nie są ujawniane (np. rokrocznie w szwaj-carskim badaniu konkurencyjności Global Competitiveness Report pierwsze miejsce przyznaje się Szwajcarii). Atrakcyjnie zaprojektowane strony internetowe i raporty, gotowe materiały dla prasy czy specjalnie organizowane konferencje popularyzujące wyniki zwiększają zasięg oddziaływania i wrażenie profesjonalizmu autorów²⁵. Można więc badać tworzenie i stosowanie wskaźników instytucjonalnych jako narzędzi miękkiego, ale skutecznego wpływu politycznego²⁶.

24 Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemu instytucjonalnego w: Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009, s. 151. Tak zwany niski dystans zabezpieczenia stwierdzony w Polsce z jednej strony sprzyja rozwojowi zagranicznego biznesu, ale z drugiej może świadczyć o przesadnej otwartości na nowe wzorce kulturowe i zagrażać tożsamości społeczeństwa. B. Stępień, Instytucjonalne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2009, s. 296.

25 Por. The Global Competitiveness Report Światowego Forum Ekonomicznego (z siedzibą w Genewie) http://www.weforum.org/reports/global-competitiveness-report-2014-2015; Corruption Perceptions Index Transparency International http://www.transparency.org/cpi2014/press; Index of Economic Freedom Heritage Foundation https://www.youtube.com/watch?v=dP-vgtg_ETw&index=4&list=PLMlZbrYvT_

z9vu1tAOVAqicP_qO9llHeE (dostęp: 17.02.2015).

26 Por. Governance by Indicators. Global Power through Quantification and Rankings, red. K. E. Davis, A. Fisher, B. Kingsbury, S. E. Merry, Institute for International Law and Justice New York University School of Law, Oxford University Press, Oxford 2012; J. Kelley, B. Simmons, Politics by Number: Indicators as Social Pressure in International Relations, „American Journal of Political Science”, w druku, http://scholar.harvard.

edu/bsimmons/publications/politics-number%C2%A0indicators-social-pressure-international-relations (dostęp: 17.02.2015); http://www.irpa.eu/gal-section/gal-seminars/viterbo-viii-2012/ (dostęp: 17.02.2015) lub Performance Indices. Ranking the Rankings, „The Economist” z dnia 8 listopada 2014.

Metodologia pomiarów instytucji 125