ANALIZA NIERYNKOWEJ DZIAŁALNOŚCI WYTWÓRCZEJ GOSPODARSTW DOMOWYCH
1. Rynkowa i nierynkowa produkcja gospodarstw domowych
Gospodarstwo domowe, zgodnie z definicją GUS, jest to „zespół osób spokrew-nionych ze sobą lub niespokrewspokrew-nionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymują-cych się (gospodarstwa wieloosobowe) lub osoba utrzymująca się samodzielnie, bez względu na to, czy mieszka sama, czy też z innymi osobami (gospodarstwo domowe jednoosobowe)”5. Gospodarstwo domowe nie jest zatem tożsame z pojęciem rodziny, ponieważ istnieją fundamentalne różnice przemawiające przeciw ujednolicaniu i integrowaniu obu pojęć. Rozbieżności w jednolitym definiowaniu gospodarstwa domowego wynikają z dwubiegunowości pojęcia. Oznacza to, że w praktyce znacze-nie gospodarstwa domowego sprowadza się do dwóch wymiarów: socjologicznego i ekonomicznego. W pierwszym aspekcie gospodarstwo domowe jest kojarzone z pojęciem rodziny. Rodzina jest kategorią czysto socjologiczną, obejmującą osoby połączone związkiem małżeńskim i rodzicielskim (pokrewieństwo lub adopcja).
Jej funkcje koncentrują się w celu utrzymywania ciągłości biologicznej i kultural-nej społeczeństwa. Dopiero dalej istota gospodarstwa domowego rodziny polega na realizacji funkcji gospodarczych jej członków6.
Drugi wymiar definicji gospodarstwa domowego – wymiar ekonomiczny – uszczegółowia i pogłębia znaczenie funkcjonalności gospodarstwa domowego.
Czynności te odnoszą się do realizacji zadań produkcyjno-usługowych, związanych z przetwarzaniem, przygotowywaniem, obróbką i obsługą konsumpcji domowej, a także obejmują spożycie. Gospodarstwo domowe jest zatem ekonomicznym podłożem, dzięki któremu jest możliwe zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych jednostki i grupy osób7.
Gospodarstwo domowe jest uważane za aktywnego uczestnika rynku zaangażowa-nego w działalność produkcyjną i konsumpcyjną prowadzoną w życiu gospodarczym, co potwierdzają prace G. S. Beckera8. W sformułowanej teorii konsumpcji noblista stwierdził, że użyteczność, do maksymalizacji której dąży konsument, jest w pewnym
5 GUS, Metodologia badań budżetów gospodarstw domowych, „Zeszyty Metodyczne i Klasyfikacje”, ZWS GUS, Warszawa 2011, s. 30.
6 A. Hodoly, Gospodarstwo domowe i jego rola społeczno-ekonomiczna, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 8.
7 E. Wiszniewski, Gospodarstwo domowe. Problemy ekonomiki i funkcjonowania, „Monografie i Opra-cowania”, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1993, s. 12.
8 G. S. Becker, A Theory of the Allocation of Time, „The Economic Journal” 1990, vol. 75, no. 299 i G. S. Becker, The Allocation of Time and Goods Over Time, w: The Economic Approach to Human Behav-iour, 1990, za: S. R. Domański, Teoria konsumpcji i alokacji czasu, w: Gary Stanley Becker. Laureat Nagrody Nobla 1992, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1995, s. 9–10.
Marta Marszałek
98
sensie przez niego wytwarzana. Określił to terminem „produkcja konsumpcji”, ozna-czającym, że gospodarstwa domowe są jednocześnie konsumentami i producentami, mimo że w trakcie tego procesu nie zachodzą żadne transakcje monetarne9.
Produkcja globalna (produkcja rynkowa) wytworzona w sektorze gospodarstw domowych obejmuje przychody ze sprzedaży wyrobów i usług wytworzonych przez osoby fizyczne prowadzące działalność (poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie). Ponadto wartość produkcji globalnej jest powiększona o produkcję gospodarstw indywidualnych w rolnictwie (w tym wartość wyrobów i usług wytwo-rzonych na potrzeby spożycia naturalnego) wraz z wypłatami z funduszy unijnych w ramach dopłat interwencyjnych i o wartość marży handlowej z tytułu sprzedaży produktów żywnościowych na targowiskach. Innymi składowymi urynkowionej produkcji gospodarstw domowych jest wartość sprzedaży drewna z lasów i runa leśnego (o ile są własnością osób fizycznych), wartość przychodów z wynajmu i dzierżawy, wartość usług świadczonych przez osoby zatrudnione do wykonywa-nia prac domowych w gospodarstwach domowych. Istotnym elementem produkcji globalnej, którą uwzględnia się w rachunkach narodowych, jest wartość czynszów umownych w odniesieniu do mieszkań użytkowanych przez właścicieli i najemców.
Rozmiary tej kategorii są szacowane przy wykorzystaniu metody kosztów użytkownika, na które składają się: koszty ponoszone na utrzymanie i remonty bieżące mieszkania, amortyzacja i zysk użytkowania mieszkania10. W pierwszym systemie rachunków narodowych (System of National Accounts – SNA) nie istniał odpowiednik kategorii produkcja globalna. W zrewidowanym systemie SNA pojęcie zostało wprowadzone w postaci kategorii obrót globalny (grossoutput)11.
Nierynkowa produkcja domowa, w przeciwieństwie do produkcji rynkowej ujmowanej w rachunkach bazowych, obejmuje wszystkie dobra i usługi wytworzone na potrzeby członków w ramach własnego gospodarstwa domowego. Działania te sklasyfikowano według funkcji gospodarstwa domowego, tj. w zakresie: zapewnienia i utrzymania mieszkania, zapewnienia wyżywienia, zapewnienia i utrzymania odzieży, opieki nad dziećmi i dorosłymi, opieki nad zwierzętami domowymi (domowymi ulubieńcami) i w zakresie wolontariatu.
W celu wyznaczenia monetarnej wartości nierynkowej produkcji domowej jest możliwe opracowanie satelitarnego, do rachunków narodowych, rachunku pro-dukcji gospodarstw domowych. Dotychczas w Polsce, podobnie jak w większości krajów członkowskich UE i w pozostałych krajach na świecie, nierynkowa produkcja
9 S. R. Domański, Teoria konsumpcji…, op.cit., s. 9–10.
10 GUS, Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych w latach 2008–2011,
„Studia i Analizy Statystyczne”, ZWS GUS, Warszawa 2013, s. 334–335.
11 L. Zienkowski, Jak oblicza się dochód narodowy, PWE, Warszawa 1971, s. 219–220.
Analiza nierynkowej działalności wytwórczej gospodarstw domowych w Polsce... 99 domowa jest tylko w niewielkim stopniu – poprzez zagregowane dane – uwzględniana w rachunkach narodowych. Aktualnie tę wartość wyznacza się poprzez rozmiary ponoszonych kosztów, zaś wartość produkcji rynkowej wyrażonej w PKB określa się na podstawie cen. Oznacza to, że całkowita wartość produkcji wycenionej według stawek rynkowych może być wyższa od ponoszonych kosztów, dlatego procesy urynkowienia niektórych usług mogą prowadzić do wzrostu produkcji globalnej i wartości dodanej. Możliwa jest również sytuacja odwrotna, kiedy urynkowienie może wywołać wzrost produktywności poprzez zmniejszenie nakładów, tj. eliminację zbędnych wydatków, lepszą organizację pracy12. O ile, przy pewnych określonych warunkach, PKB jest dobrym przybliżeniem poziomu dobrobytu, o tyle w realnej sytuacji gospodarczej, w której brak jest konkurencji doskonałej i pełnej informacji, wskaźnik ten jest odległym przybliżeniem stopnia dobrobytu13.
Podstawowe mierniki i wskaźniki14, takie jak produkt krajowy brutto (PKB) czy wskaźnik rozwoju społecznego (HDI)15, nie są w pełni wystarczające do opisu dynamicznych zmian ekonomicznych i społecznych zachodzących obecnie na świe-cie, szczególnie w obszarze gospodarstw domowych. Wielu badaczy na różnych płaszczyznach próbuje znaleźć bardziej szczegółowe i doskonalsze sposoby pomiaru gospodarki poprzez uwzględnienie wartości dotychczas nieujętych w obserwacjach i analizach, w tym nierynkowej produkcji domowej, wartości kapitału ludzkiego.
12 L. Zienkowski, Co to jest PKB? Jego rola w analizach ekonomicznych i prognozowaniu, Dom Wydaw-niczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 20.
13 H. Bukowski, Miernik PKB skorygowany o pracę nieodpłatną – konsekwencje wzrostu w przykłado-wych krajach, SGH, Warszawa 2010, nieopublikowana praca magisterska, s. 6.
14 Pojęcie miernika i wskaźnika społecznego nie jest ze sobą tożsame. Miernik to zbiór zmiennych opi-sujących efekty (korzyści) zmian gospodarczych. Wskaźnik społeczny, określany również jako indykator, jest wyrażony w literaturze przez wiele definicji. Przyjmuje się, że wskaźnik społeczny jest obiektywną lub subiektywną informacją, związaną teoretycznie z badaną kategorią poziomu życia, jakości lub godności życia jednostek, będącą częścią zbioru tworzącego integralny system informacji użytecznej społecznie.
Miernik jest zatem konkretną, empiryczną oceną liczbową, zaś gdy ocena ta służy do interpretacji zmian stanów, np. społecznych, używa się określenia wskaźnik. Cyt. za: T. Słaby, Poziom i jakość życia…, s. 103–104, 107–108 oraz za: http://hdr.undp.org/en/statistics/hdi (dostęp: 20.12.2013).
15 Human Development Index – HDI (wskaźnik rozwoju społecznego) jest najszerzej znanym i sto-sowanym do porównań międzynarodowych wskaźnikiem syntetycznym wykorzystywanym przez ONZ ds. rozwoju (UNDP). Wskaźnik został opracowany w 1990 r. przez Mahbuba ul Haga, pakistańskiego ekonomistę. Konstrukcja wskaźnika HDI przebiega w kilku etapach. Pierwszy obejmuje identyfikację obszarów objętych wskaźnikiem (długość życia, edukacja, standard życia). Drugi określa identyfikację mierników – reprezentantów poszczególnych kategorii (np. długość życia: przeciętne dalsze trwanie życia w momencie urodzenia; edukacja: ogólny wskaźnik skolaryzacji brutto; standard życia: PKB per capita wg parytetu siły nabywczej waluty w USD). Trzeci dotyczy oszacowania wartości wskaźników cząstkowych dla badanych krajów. Kolejny etap jest związany z oszacowaniem wartości wskaźników grupowych, zaś ostatni etap obejmuje oszacowanie wartości wskaźnika rozwoju społecznego dla każdego z badanych krajów. Za: T. Słaby, Poziom i jakość życia…, op.cit., s. 123–124.
Marta Marszałek
100
Teorię dotyczącą relacji wzrostu PKB do produkcji ogółem zaprezentowała w latach 80. XX wieku A. Chadeau16. W swojej hipotezie autorka wskazywała, że PKB rośnie szybciej niż produkcja ogółem (łączna wartość produkcji rynkowej i nieryn-kowej). Co więcej, według Chadeau produkcja nierynkowa wytworzona w gospodar-stwach domowych wzrasta wolniej niż produkcja rynkowa, a nawet odnotowywany jest jej spadek. Jest to wywołane wzrostem PKB i przesunięciem pewnych zasobów z produkcji nierynkowej gospodarstw domowych na rynek17.
Nobliści J. Stiglitz, A. Sen, a wcześniej także G. S. Becker twierdzili, że opis gospodarki za pomocą tylko jednego wskaźnika, jakim jest m.in. PKB, nie określa w pełni rzeczywistego poziomu i jakości życia ludności. Postuluje się zatem, aby opracować jeden zagregowany miernik lub grupę wskaźników, które obejmowałyby poszerzony zakres poszczególnych obszarów działalności wytwórczej gospodarstw domowych, w tym zwłaszcza produkcję nierynkową oraz subiektywne oceny i opinie respondentów18.
Gospodarstwa domowe są najmniejszymi i najliczniej występującymi jednost-kami społeczno-gospodarczymi skupiającymi całą ludność kraju i jednocześnie pełniącymi funkcję decyzyjną. Sektor gospodarstw domowych dysponuje znaczną częścią dochodu narodowego przeznaczonego na spożycie indywidualne i konsumpcję oraz użytkuje większość dóbr i usług rynkowych. Ponadto gospodarstwa domowe wydatkują znaczne ilości pracy na własne potrzeby19. Nierynkowa produkcja wytwo-rzona w gospodarstwach domowych może zatem stanowić istotny wkład w rozwój gospodarki, stanowić o jej potencjale i przede wszystkim może wskazywać realny poziom zamożności ludności.
N. Folbre rozpatruje wymiar wykonywanych prac domowych i zawodowych przez kobiety i mężczyzn w odniesieniu do wpływu tych działań na rozwój gospo-darczy regionów i krajów. Folbre dostrzega, że produkcja domowa, choć tylko częściowo zmierzona i w niewielkim stopniu określona w rachunkach narodowych, jest składową PKB. Oznacza to, że aby w pełni określić rzeczywisty udział produkcji domowej w tworzeniu PKB, należy szerzej zbadać poszczególne aspekty wpływające na jej wielkość. W swoich analizach Folbre odwołuje się do ekonomii opiekuńczej (care economy), w której nadrzędnym czynnikiem jest praca opiekuńcza (carework)20.
16 A. Chadeau, Measuring Household Activities: Some International Comparison, „Review of Income and Wealth” 1985, no. 3, s. 237–253.
17 Por. A. C. Pigou, Wealth and Welfare, Macmillan, London 1912.
18 J. E. Stiglitz, A. Sen, J. P. Fitoussi, Report by the Commission…, op.cit.
19 B. Mikuta, Studia nad wartością pracy domowej w mieście i na wsi ze szczególnym uwzględnieniem realizacji funkcji żywieniowej, SGGW, Warszawa 2000, niepublikowana praca doktorska, s. 8.
20 N. Folbre, Measuring Care: Gender, Empowerment and the Care Economy, „Journal of Human Development” 2006, vol. 7, no. 2, s. 183–199.
Analiza nierynkowej działalności wytwórczej gospodarstw domowych w Polsce... 101