Ekonomiczne znaczenie prawa upadłościowego

3.1. Prawo upadłościowe a dylemat wspólnego stawu

Podstawą działalności gospodarczej i obrotu gospodarczego są zobowiązania wynikające z umów. Te z kolei stanowią podstawę, na której jest oparta instytucja kredytu – w ujęciu ekonomicznym. Taki kredyt polega bądź na udostępnieniu dłuż-nikowi określonej sumy pieniędzy przez wierzyciela, bądź też na odroczeniu terminu płatności, co ułatwia efektywne prowadzenie działalności gospodarczej. Dłużnik może

23 K. Poznańska, Cykle życia przedsiębiorstw – koncepcje teoretyczne oraz instytucjonalna infrastruktura funkcjonowania przedsiębiorstw, w: Cykle życia i bankructwa przedsiębiorstw, red. E. Mączyńska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 33–34.

Paulina Kupis

62

popaść jednak w trudności finansowe, co z kolei może doprowadzić do opóźnień lub zaniechania realizacji należnych do niego i wymagalnych już zobowiązań. W takim przypadku wierzyciele mogą podjąć wszelkie działania, które przewiduje prawo cywilne, przy czym zgodnie z zasadą prior tempore potior iure (łac. pierwszy w czasie lepszy w pra-wie) zaspokojenie roszczeń będzie następowało zgodnie z kolejnością ich zgłoszenia.

Sytuacja zmienia się jednak w momencie, gdy dłużnik staje się niewypłacalny (a pojęcie to zazwyczaj zdefiniowane w krajowych aktach prawnych). Choć wierzycie-lom w dalszym ciągu przysługują środki przewidziane przez prawo cywilne, a związane z ich indywidualną ochroną, to przestają być racjonalne zarówno z perspektywy ogółu wierzycieli, jak i majątku dłużnika. Egoistyczne, indywidualne, nieskoordynowane działania są racjonalne tylko dla wąskiego grona wierzycieli, którzy zdążą zaspokoić się z majątku dłużnika. Dla reszty działania te są niekorzystne i przynoszą szkodę.

Taka sytuacja stanowi ilustrację opisywanego w literaturze przedmiotu tzw. dylematu wspólnego stawu (common pool dilemma)²⁴. Nazwa pochodzi od przykładowego stawu, w którym żyją ryby, które można wyławiać. Jeżeli wszystkie ryby wyłowi się od razu, wówczas również zysk z ich sprzedaży będzie jednorazowy. Można też wyłowić część.

Wówczas zysk stanowić będzie jedynie ułamek zysku, jaki można byłoby osiągnąć w pierwszym wariancie. W zamian za to jednak w stawie pozostaną ryby, które roz-mnożą się i zagwarantują kolejny zarobek lub kolejne zarobki w późniejszym czasie.

Druga możliwość jest rozwiązaniem efektywniejszym ekonomicznie. Decyzja należy do właściciela stawu. Problem pojawia się wówczas, gdy staw ma więcej niż jednego właściciela. Zapewnienie najkorzystniejszego z rozwiązań wymaga wprowadzenia limitów połowów i związanych z tym mechanizmów kontrolnych. W przeciwnym bowiem razie, przy braku odpowiedniej koordynacji każdy z właścicieli będzie zainteresowany zaspokojeniem tylko własnego interesu, a obawa przed zapędami pozostałych umocni jedynie taką postawę, co może doprowadzić w ostateczności do tego, że w stawie zabraknie ryb.

W sytuacji analogicznej do sytuacji właścicieli stawu znajdują się wierzyciele niewypłacalnego dłużnika. Brak koordynacji i wzajemnej kontroli doprowadzi do zaspokojenia roszczeń jedynie części wierzycieli w drodze ich indywidualnych, ego-istycznych działań. Ponadto majątek skonsumowany w ten sposób obniży potencjalne zyski, które można byłoby osiągnąć dzięki skoordynowanemu, kolektywnemu postępo-waniu, nakierowanemu na racjonalne zagospodarowanie aktywów dłużnika. I właśnie te argumenty uzasadniają specjalny reżim prawny, jakim jest prawo upadłościowe²⁵.

24 Szerzej na ten temat zob. S. P Hargreaves, Y. Varoufakis, Game Theory: A Critical Introduction, New York 1995, s. 146 i nast.

25 M. Szydło, Jurysdykcja krajowa w transgranicznych sprawach upadłościowych w Unii Europejskiej, C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 41–52.

Prawo upadłościowe jako narzędzie ograniczania negatywnych skutków niewypłacalności... 63

3.2. Przedmiot zainteresowania i funkcje prawa upadłościowego Przedmiotem zainteresowania prawa upadłościowego jest bankructwo i upadłość – pojęcia, które dotykają różnych płaszczyzn i stanowią przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym w szczególności ekonomii i prawa. Owa złożo-ność i interdyscyplinarzłożo-ność są przyczyną rozbieżności definicyjnych, co uzasadnia potrzebę uporządkowania pojęć.

W ujęciu ekonomicznym upadłość oznacza taki stan w przedsiębiorstwie, w któ-rym nie ma ono możliwości samodzielnego kontynuowania działalności, tak aby bez pomocy z zewnątrz²⁶ została mu przywrócona zdolność do konkurowania na rynku, a tym samym rentowność, płynność i wypłacalność²⁷. Upadłość jest zazwyczaj poprzedzona fazą kryzysu, na który składa się przebiegający w określonym czasie ciąg zdarzeń zagrażających egzystencji przedsiębiorstwa²⁸.

Na gruncie nauk prawnych z kolei upadłość²⁹ należy rozumieć jako specjalny rodzaj przymusu zaspokojenia wierzytelności, który jest dopuszczalny w razie nie-wypłacalności dłużnika, a który jest skierowany do całego jego majątku³⁰. Polega on na odebraniu (bądź też ograniczeniu) prawa dłużnika do korzystania z majątku i rozporządzania nim po to, aby równomiernie zaspokoić wierzycieli³¹. Celem tejże instytucji jest przerwanie narastania długów i łagodzenie skutków tego procesu, umożliwienie wierzycielom równego udziału w zaspokojeniu swoich należności oraz eliminacja z rynku słabych podmiotów gospodarczych³². Kluczowa dla wszczęcia procedury upadłościowej jest więc niewypłacalność³³ dłużnika.

W literaturze przedmiotu jako synonim pojęcia upadłość ekonomiczna wystę-puje często bankructwo. Pojęciem faktycznych bankrutów³⁴ określa się też często w literaturze przedmiotu podmioty niewypłacalne, które nie są w stanie uczestni-czyć w procedurze upadłościowej z uwagi na szczupłość majątku. Zgodnie bowiem

26 W formie np. restrukturyzacji zadłużenia, dokapitalizowania przez udziałowców lub wspólników, przejęcia, czy pomocy państwa w postaci udzielenia gwarancji.

27 B. Prusak, Ekonomiczna analiza upadłości przedsiębiorstw. Ujęcie międzynarodowe, CeDeWu, Warszawa 2011, s. 23.

28 K. Zieniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa – Poznań 1990, s. 223.

29 Określaną niekiedy w literaturze przedmiotu jako upadłość sądową.

30 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i układowe, C. H. Beck, Warszawa 2000, s. 15.

31 K. Flaga-Gieruszyńska, Prawo upadłościowe i naprawcze, C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 2.

32 J. Płoch, Przesłanki ogłoszenia upadłości i formy obrony,,,Kapitalista Powszechny” 1999, nr 2 (75).

33 Na gruncie prawa polskiego jest ona zdefiniowana w art. 11 Ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. W świetle ww. artykułu: „1. Dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. 2. Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje”.

34 Na przykład w raportach przygotowywanych przez wywiadownię gospodarczą Coface.

Paulina Kupis

64

z art. 13 ust. 1 Ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze³⁵ (dalej:

prupin), jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania, sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości.

Niewątpliwie natomiast zarówno bankructwo, jak i upadłość w rozumieniu eko-nomicznym wpisują się w szerszą kategorię, jaką jest niepowodzenie ekonomiczne.

Poza bankructwem ekonomicznym odnosi się ono do sytuacji, kiedy działalność gospodarcza nie przynosi oczekiwanych, satysfakcjonujących rezultatów. Koszt alternatywny przewyższa więc generowane dochody, a tym samym prowadzenie działalności staje się ekonomicznie nieuzasadnione. Wywiadownia gospodarcza D & B, specjalizująca się w ocenie zagrożenia upadłością w sektorze przedsiębiorstw, podaje następującą definicję niepowodzenia ekonomicznego: „przedsiębiorca zaprzestał działalności wskutek upadłości, kiedy zaprzestał działalności, przynosząc straty kre-dytodawcom w wyniku postępowania egzekucyjnego lub układowego, a także kiedy przedsiębiorca wycofuje się dobrowolnie z działalności, pozostawiając niespłacone zobowiązania lub kiedy w kwestii długów wypowiada się sąd, orzekając o nadzorze komisarycznym, reorganizacji wskutek upadłości albo ugodzie, a także wówczas, kiedy firma dobrowolnie układa się z wierzycielami”³⁶.

Samo zaś prawo upadłościowe jest definiowane jako „gałąź prawa, która reguluje skutki niewypłacalności przedsiębiorców, umożliwiając wierzycielom zaspokojenie ich roszczeń albo na skutek likwidacji majątku upadłego, albo przez zawarcie układu wierzycieli z upadłym”³⁷. Najistotniejszą funkcją, jaką przypisuje się prawu upadłościo-wemu, jest równomierne zaspokojenie w jak najwyższym stopniu roszczeń wierzycieli.

Z samej już istoty postępowania upadłościowego wynika, iż wierzyciele nie mogą być zaspokojeni w całości. Jednakże prawo upadłościowe powinno stwarzać warunki do zaspokojenia w jak najwyższym stopniu. Jest to tzw. funkcja windykacyjna³⁸.

Prawo upadłościowe nie jest jednak bezwzględnie i wyłącznie nakierowane na ochronę interesów wierzycieli. W założeniu ustawodawcy ma ochronić także

35 Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535.

36 O. Scott, Bankruptcy and Business Failure Data, The Library of Congress Congressional Research Service, Data Originated 20.08.1982. Tłumaczenie definicji podano za: E. Altman, E. Hotchkiss, Trudności finansowe a upadłość firm: jak przewidzieć upadłość i jej uniknąć, jak analizować i inwestować w zadłużenie zagrożonych, CeDeWu, Warszawa 2007, s. 19.

37 K. Flaga-Gieruszyńska, Prawo upadłościowe…, op.cit.

38 Funkcja windykacyjna prawa upadłościowego wynika wprost z brzmienia art. 2. ustawy z 2003 r.

o prawie upadłościowym i naprawczym, zgodnie z którym: „Postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane”.

W literaturze przedmiotu panuje właściwie zgoda co do nadrzędnego celu postępowania upadłościo-wego. To interes wierzyciela przesądza o tym, jakie rodzaj i kierunki postępowania są najkorzystniejsze.

Optymalizacji w zaspokojeniu wierzycieli nie powinny osłabiać inne względy, jak np. ratowanie dłużnika czy ochrona jego pracowników, jeżeli wiązałoby się to ze zmniejszoną stopą zaspokojenia wierzycieli.

Prawo upadłościowe jako narzędzie ograniczania negatywnych skutków niewypłacalności... 65 dłużnika i jego przedsiębiorstwo. Ma być w jego ręku narzędziem służącym rozpo-częciu nowego etapu, pozbawionego niepewności wynikającej z zadłużenia. W świetle bowiem art. 369 ust. 1 prupin: „W postanowieniu o zakończeniu postępowania upa-dłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd na wniosek upadłego może orzec o umorzeniu w całości lub w części zobowią-zań upadłego, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeśli m.in. niewypłacalność była następstwem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności”. Jest to funkcja oddłużeniowa.

Rysunek 1. Bankructwo, niewypłacalność a upadłość przedsiębiorstwa

Niepowodzenie ekonomiczne

Niewyp acalno Upad o ekonomiczna (Bankructwo)

Upad o s dowa

Źródło: opracowanie własne.

W literaturze przedmiotu coraz częściej dostrzega się, że prawo upadłościowe jest elementem większej całości, a mianowicie systemu upadłościowego, który jest także określany mianem instytucjonalnej infrastruktury upadłości³⁹. Stanowiąc element tak rozumianej całości prawo upadłościowe dzieli jej byt także w odniesieniu do funkcji, jakie przypisuje się instytucjonalnej infrastrukturze upadłości.

System upadłościowy jest przede wszystkim naturalnym regulatorem gospodarki wolnorynkowej. Upadłość jest bowiem narzędziem eliminacji z rynku chorych pod-miotów gospodarczych, co stanowi z kolei podwalinę pod lepszą alokację zasobów od podmiotów mniej efektywnych do tych bardziej efektywnych. Dzięki temu z kolei

39 Za profesor E. Mączyńską można pojęcie to zdefiniować jako ogół narzędzi i rozwiązań ekonomic-znych, prawnych i organizacyjnych, które kształtują warunki funkcjonowania i likwidacji przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim w okresie przed upadłością i po jej ogłoszeniu. Na system upadłościowy składają się nie tylko normy prawa upadłościowego, lecz także system egzekwowania umów czy wreszcie rozliczne instytucje o charakterze badawczym, prognostycznym, nadzorczym czy kontrolno-audytywym. Szerzej na ten temat zob. E. Mączyńska, Wstęp w: Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, red. E. Mączyńska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008.

Paulina Kupis

66

możliwa staje się realizacja funkcji profilaktycznej, polegającej na zapobieganiu roz-przestrzeniani się wirusa niewypłacalności⁴⁰.