Innowacje a małe i średnie przedsiębiorstwa

Popularność oraz niedługa tradycja rozważań i badań naukowych nad innowacjami powoduje, że pojęcie innowacji jest wieloznaczne i niejednolicie interpretowane⁴. Na ogół za innowację uznaje się wszelką zmianę jakościową o charakterze kreatywnym bądź imitacyjnym, nowość, reformę czy też ideę postrzeganą jako nową⁵. Zmiany te charakteryzują się nowością i oryginalnością na różnych poziomach bytu spo-łeczno-gospodarczego. Według J. A. Schumpetera, który jako pierwszy wprowadził pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych, z innowacją mamy do czynienia tylko wtedy, kiedy nowe lub udoskonalone wyroby, surowce, półfabrykaty, nowe metody

3 T. Beck, A. Demirguc-Kunt, R. Levine, SMEs, Growth and Poverty: Cross-Country Evidence, „Journal of Economic Growth” 2005, vol. 10, issue 3, s. 199–229.

4 E. Zduńska-Leseux, Polityka innowacyjna a małe i średnie przedsiębiorstwa, w: Gospodarka w sieciach relacji, red. R. Sobiecki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, s. 142.

5 K. Poznańska, Uwarunkowania innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 42; E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 11.

Edyta Zduńska-Leseux

182

produkcji, nowe sposoby organizacji działalności gospodarczej, nowe sposoby sprzedaży lub zakupów czy też nowe rynki zostaną wprowadzone do praktyki⁶. W definicji J. A. Schumpetera kluczowym słowem jest pojęcie „nowy”. Wiązał on bowiem innowacje z pierwszym zastosowaniem danego rozwiązania. Nie uznawał za innowacje procesu ich upowszechniania. Określił go mianem imitacji. W związku z tym innowacja według J. A. Schumpetera jest zdarzeniem ekonomicznym, jednora-zowym i nieciągłym, nie zaś procesem kreowania i zastosowania wiedzy w produkcji, zmianą o ciągłym i powtarzalnym przebiegu. Takie rozróżnienie innowacji i imitacji jest odosobnione w literaturze przedmiotu obejmującej rozumienie innowacji jako zdarzenia czy też procesu jej przygotowania⁷.

Zdaniem J. A. Schumpetera innowacje powstają w wyniku decyzji i działań przed-siębiorców, a ich wprowadzenie skutkuje pozytywnymi wynikami ekonomicznymi.

W ten sposób umieścił nie tylko innowacje, lecz także przedsiębiorców w centrum teorii rozwoju gospodarczego. Takie stanowisko stanowi przeciwwagę dla trady-cyjnej teorii ekonomii, która koncentruje się przede wszystkim na opisie statycznej równowagi gospodarczej z biernymi i jednorodnymi pod względem innowacyjności przedsiębiorstwami. W ekonomii tradycyjnej brak jest bowiem pogłębionych roz-ważań dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw, a także procesu ich powsta-wania i rozwoju. Przedsiębiorstwa, które zgodnie z założeniami tradycyjnego nurtu ekonomii funkcjonują w warunkach doskonałej konkurencji i pełnej informacji na temat dostępnych możliwości, mogą na tej podstawie maksymalizować swój zysk i użyteczność. Informacja utożsamiana z wiedzą w tym ujęciu ma charakter ogólny, jest łatwo dostępna, a przedsiębiorstwa dysponują jednakowymi możliwościami jej wykorzystania⁸. Przedsiębiorstwa nie mają potrzeby poszukiwania i wprowadzania zmian. Traktowane są jako dane, „siły zewnętrzne”⁹, które tworzą homogeniczną grupę, niezróżnicowaną ani pod względem zachowań, ani struktury, ani dostępu do zewnętrznych i wewnętrznych korzyści¹⁰. Natomiast J. A. Schumpeter traktuje przedsiębiorstwo jako źródło wszelkich nowych zmian, które w celu osiągnięcia zysku wprowadza innowacje. W przeciwieństwie do koncepcji Marshalla „przedsiębiorstwa reprezentatywnego” J. A. Schumpeter rozróżnia „przedsiębiorcę innowatora” i „przed-siębiorcę imitatora”. Ponadto warto również podkreślić, że z uwagi na bardzo szeroki zakres przedmiotowy innowacji i pionierski charakter definicji J. A. Schumpetera

6 J. A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 60.

7 E. Stawasz, Innowacje a mała…, op.cit., s. 11–12.

8 K. Smith, Innovation as a Systemic Phenomenon: Rethinking the Role of Policy, „Enterprise & Inno-vation Management Studies”, vol. 1, no. 1, s. 83.

9 P. F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość: Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 35.

10 M. Blaug, Teoria ekonomii: Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 398–399.

Luka innowacyjna pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami w Polsce... 183 jest ona uważana w ekonomii za klasyczną i stanowi punkt wyjścia do rozważań i formułowania pojęć z obszaru działalności innowacyjnej¹¹.

Wraz ze zmieniającymi się warunkami funkcjonowania w życiu społecznym i gospodarczym, zmianami ujęć teorii ekonomicznych licznym modyfikacjom pod-legała również definicja innowacji. Współczesne i dość szerokie ujęcie innowacji jest zaproponowane przez Organizację Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w Podręczniku Oslo Manual. Innowacja jest tutaj rozumiana jako wdrożenie nowego lub znacząco ulepszonego produktu (wyrobu, usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej, nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy bądź w stosunkach z otoczeniem¹². W związku z tym działalność innowacyjna oznacza wszelkie prace o charakterze naukowym, technicznym, handlowym, finansowym, organizacyjnym i komercyjnym, które prowadzą do powstania i wdrożenia innowacji¹³. Kompleksowe połączenie tych czynności składa się na proces innowacyjny.

W pierwszym okresie badań nad innowacjami proces innowacyjny miał charakter liniowy. Występuje on w dwóch wersjach, tj. model podażowy – tzw. model innowacji pchanej przez naukę – i model popytowy – tzw. model innowacji ciągnionej przez rynek. Podstawowe założenie pierwszego z modeli opiera się na dominującej roli działalności badawczo-rozwojowej (B+R). Natomiast rynek i użytkownik innowacji pełnią rolę biernego odbiorcy rezultatów przeprowadzonych badań naukowych i prac rozwojowych. Dlatego też przedsiębiorstwa chcące uzyskać przewagę konkurencyjną nad rywalami poprzez wprowadzanie innowacji powinny obserwować rozwój badań podstawowych oraz utrzymywać i rozwijać własne jednostki badawcze. Druga wersja modelu liniowego procesu innowacji opiera się na czynnikach popytowych. Zgodnie z tym modelem innowacje nie są efektem wyłącznie prac badawczych naukowców, tak jak ma to miejsce w poprzedniej wersji modelu, ale są one głównie rezultatem potrzeb społecznych dostrzeżonych i umiejscowionych na rynku. Rynek jest trak-towany jako źródło inspiracji i pomysłów dla działalności innowacyjnej. A zatem przewaga konkurencyjna i poziom innowacyjności przedsiębiorstwa zależą przede wszystkim od posiadanych przez niego umiejętności obserwowania i spostrzegania krótkookresowych potrzeb rynkowych oraz poszukiwania szans rynkowych dla nowych lub znacznie ulepszonych produktów bądź usług¹⁴.

Jednak modele liniowe są dość uproszczone i nie odzwierciedlają związków i zależności, jakie zachodzą między nauką, techniką, rynkiem i przedsiębiorstwami.

11 Ch. Freeman, The Economics of Technical Change, „Cambridge Journal of Economics” 1994, vol. 18, no. 5, s. 463–466.

12 OECD, Manuel d’Oslo, 2005, s. 54.

13 Ibidem, s. 55.

14 E. Zduńska-Leseux, Polityka innowacyjna…, op.cit., s. 143.

Edyta Zduńska-Leseux

184

Modelami, które w bardziej reprezentatywny sposób ilustrują te związki i zależności, są modele interakcyjne, takie jak model innowacji „związanego łańcucha” S. J. Kli-ne’a i N. Rosemberga¹⁵ lub model sprzężeniowy R. Rothwella i W. Zegvelda¹⁶. W tego typu modelach proces innowacji, który ma miejsce od momentu powstania pomysłu, idei innowacji do jej komercjalizacji (wdrożenia i dyfuzji), jest traktowany jako zestaw licznych interakcji i sprzężeń zwrotnych między możliwościami technicznymi (nauka, technika), potrzebami rynku i działaniami przedsiębiorstwa. Takie rozumienie procesu innowacji wywodzi się z ekonomii ewolucyjnej, obejmującej różne podejścia, które mimo to opierają się na wspólnych założeniach teoretycznych i mają z sobą wiele wspólnego¹⁷. Liczne analizy i prace nad istotą procesu innowacyjnego doprowadziły do systemowego postrzegania innowacji. A zasadniczą rolę w całym tym układzie, systemie wzajemnych powiązań i sprzężeń odgrywają przedsiębiorstwa.

Na ogół w literaturze przedmiotu przeważają argumenty świadczące o większej innowacyjności dużych przedsiębiorstw w porównaniu z mniejszymi podmiotami gospodarczymi. Większa innowacyjność podmiotów o dużej skali wynika przede wszystkim z wysokich kosztów i dużego ryzyka, jakie przedsiębiorca ponosi, wprowa-dzając innowacje. Ponadto duże podmioty mogą korzystać z efektu skali działalności, produkcji, dystrybucji, pozycji rynkowej, konkurencyjnej itp. Wszystkie te warunki nie mogą być spełnione w przypadku mniejszych podmiotów gospodarczych i dlatego ich przewagę nad dużymi podmiotami upatruje się w innych grupach czynników. Są to głównie czynniki behawioralne, takie jak zdolność do szybkiej adaptacji, elastyczność działania czy też zdolność do szybkiej komunikacji oraz elastyczna, przedsiębiorcza i mało zbiurokratyzowana struktura zarządzania i funkcjonowania przedsiębiorstwa¹⁸.

Warto również zaakcentować, że poza dużym potencjałem ekonomicznym, wyrażonym najczęściej w PKB i liczbie zatrudnionych, małe i średnie przedsiębior-stwa są wyspecjalizowane w swojej działalności, łatwiej i efektywniej współpracują z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami publicznymi w zakresie działalności badawczo-rozwojowej jak również w zakresie wymiany wiedzy i komercjalizacji¹⁹.

Niemniej tworzenie i wdrażanie nowych bądź znacznie ulepszonych produk-tów, usług, nowego procesu, nowej metody marketingowej lub organizacyjnej przez

15 S. J. Kline, N. Rosenberg, An Overview of Innovation, w: The Positive Sum Strategy: Harnessing Tech-nology for Economic Growth, red. R. Landau, N. Rosenberg, National Academy Press, Washington D. C.

1986, s. 275–306.

16 The Handbook of Industrial Innovation, red. M. Dodgson, R. Rothwell, Edward Elgar Publishing Ltd., Aldershot-Brookfield, 1994.

17 L. Bach, M. Matt, From Economic Foundations to S&T Policy Tools: A Comparative Analysis of the Dominant Paradigms, w: Innovation Policy in a Knowledge-Based Economy: Theory and Practice, red. P. L. Lerena, M. Matt, A. Avadikyan, Springer Verlag, Berlin/Heidelberg 2005, s. 26.

18 E. Stawasz, Innowacje a mała…, op.cit., s. 51–53.

19 OECD, op.cit., s. 46.

Luka innowacyjna pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami w Polsce... 185 polskie przedsiębiorstwa, a zwłaszcza przez te o małej i średniej skali, nie jest łatwym zadaniem, co zostanie przedstawione w dalszej części niniejszego opracowania.