Klasyfikacja zachowań społecznych w ekonomii daru

W nawiązaniu do złożonej definicji ekonomii daru i jej zbieżności z kulturą daru rozdział ten został poświęcony przejawom ekonomii daru w ujęciu kulturowym. Próbę wyjaśnienia tego zjawiska podjęto na gruncie antropologicznym ze względu na brak ekonomicznych opracowań tego tematu. Wybrane i scharakteryzowane przykłady mają na celu ukazanie złożoności procesów, ich różnorodność oraz wpływ na spo-łeczeństwo i rozwój społeczny. Cechą wspólną wszystkich przytoczonych działań

45 M. Mauss, Socjologia i antropologia…, op.cit., s. 287.

46 Ibidem.

47 Ibidem, s. 306.

Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 39 są korzyści ekonomiczne i społeczne, co sprawia, iż warto je przytoczyć w omawianym kontekście. Ze względu na charakter przykładów i ich znaczenie kulturowe zostały one zakwalifikowane i opisane jako kultura daru.

Współcześnie kultura daru w ujęciu praktycznym występuje dość powszechnie, a jej zasięg jest uzależniony od sposobu jej zauważania i rozumienia. Uchwycenie i opisanie niektórych zjawisk jest trudne i niemierzalne poprzez ich niematerialny charakter i styl, niemniej jednak nie zostały one pominięte. Za definicję kultury przyjęto etnologiczne ujęcie E. Tylora: „Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”⁴⁸.

Punktem wyjścia do analizy przytoczonych przykładów są motywacje, których klasyfikacje zostały szerzej opisane w teoretycznej części opracowania. Współcze-śni badacze od późnych lat 80. opisują je na podstawie zachowań użytkowników w sieci. Uogólniając i przenosząc się na grunt praktyczny: dominująca wydaje się być motywacja braku, niedostatku, niedosytu. O motywach tych pisze Y. Benkler jako o najbardziej efektywnych wśród znanych modeli motywacji ludzkich⁴⁹.

Podobnie rzecz ujmuje Chris Anderson. Według niego nasze mózgi koncentrują się na niedoborze, skupiają się na tym, czego nam brakuje. Zatem motywacja nega-tywna, ukierunkowana na brak jakiegoś zasobu, pobudza do działania i wyzwala chęć działań altruistycznych. Jednak z ekonomicznego punktu widzenia to dążenie do nadmiaru jest motorem innowacyjności i wzrostu⁵⁰. Droga do osiągania czegoś, co pożądane, czy odkrywania tego, co nieznane, napędza rozwój i postęp cywilizacyjny.

Przedstawiona klasyfikacja dotyczy całościowego obrazu omawianych zagadnień w ujęciu ściśle teoretycznym, nie poszczególnych osób uczestniczących w projek-cie. Motywacje pojedynczych osób mogą być zupełnie różne: tylko pozytywne, tylko negatywne lub mieszane z różnym natężeniem którejś z nich. Poznanie siły indywidualnej motywacji i umiejętność zarządzania nią jest jednym z największych wyzwań człowieka.

Wśród znanych przykładów takich poszukiwań można wspomnieć prace futu-rologa, twórcy terminu prosument, A. Tofflera (1980)⁵¹ czy twórców NLP, którzy w latach 70. zbudowali model ćwiczeń do poznania swoich indywidualnych strategii motywacyjnych⁵².

48 A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

49 Y. Benkler, Bogactwo sieci, WAiP, Warszawa 2008, s. 108.

50 C. Anderson, Za darmo, op.cit., s. 208.

51 A. Toffler, Rewolucyjne bogactwo, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2007.

52 R. Bandler i J. Grinder, twórcy Neurolingistycznego Programowania i ćwiczeń Strategii Motywacji w latach 70. Zob. R. Dilts, J. Grinder, J. Delozier, R. Bandler, Neuro-Linguistic Programming: Volume I:

The Study of the Structure of Subjective Experience, Cupertino, CA: Meta Publications, 1980.

Anna Kania

40

Biorąc pod uwagę powyższą klasyfikację i analizując wybrane przejawy ekonomii daru pod jej kątem, na potrzeby tego opracowania proponuję wyróżnienie trzech charakterystycznych grup zachowań. Klasyfikacja ta doprecyzowuje niektóre aspekty badania, takie jak obszar działania i znaczenie społeczne. Jednocześnie w sposób bardziej przejrzysty pokazuje relacje, jakie zachodzą pomiędzy uczestnikami procesu, i jego wymiar.

Za cechy różnicujące, poza motywacją, uznano samych uczestników procesu obdarowywania oraz jego społeczny zasięg i wpływ. Pierwsza z grup w tej klasyfikacji charakteryzuje się altruizmem bezpośrednim, czyli tworzeniem w celu budowania więzi społecznych. Dawanie, dzielenie się, tworzenie czy współtworzenie to sposób na zaistnienie, pokazanie się, wykazanie swoich możliwości i kompetencji czy pomoc innym. Działania w tej grupie koncentrują się na bezpośrednim związku korzyści darczyńcy i obdarowanego, najczęściej w określonym, krótkim czasu. W tej grupie zachowań można wyróżnić zarówno działania motywowane negatywnie (np. niedo-borem, brakiem czegoś), jak i te z motywacją pozytywną (stworzyć coś dla innych, dać im więcej, dodać coś ponad to, co mają).

Drugą wyróżnioną grupę cechują zachowania prośrodowiskowe. W tym zbio-rze działań znajdują się wszystkie akcje prośrodowiskowe, takie jak rozszerzający się trend EKO, ochrona przyrody i natury czy walka z GMO. To naturalny trend w szybko rozwijającej się gospodarce rynkowej i kryzysie zasobów naturalnych, bardzo widoczny współcześnie, aktywizujący ludzi z różnych grup społecznych i w różnym wieku. Celem tych działań, motywowanych niedoborem, jest tworzenie naturalnego, zdrowego środowiska dla obecnych i przyszłych pokoleń z korzyścią dla wszystkich, bez konkretnego wskazania odbiorcy, troska o dobro wspólne i ogólny powszechnie dostępny dobrobyt.

Cechą wspólną trzeciej z grup jest samodoskonalenie się, którego celem jest dodawanie wartości do istniejącego systemu. W tej grupie bezpośredni odbiorca najczęściej nie jest dookreślony, dostaje coś czy korzysta z czegoś w efekcie samoroz-woju jednostki dążącej do doskonałości. Ogólnie grupę tę charakteryzuje motywacja pozytywna: poszukiwanie, odkrywanie, odnajdywanie. Idea ta jest mocno wspierana przez alternatywny ruch kulturowy New Age⁵³, którego jednym z założeń jest zmiana wartości w społeczeństwie i zwrócenie się ku miłości, która jest celem istnienia. Według jednego z mistrzów Qigong, Rona Timma⁵⁴, prowadzącego w Polsce warsztaty tej techniki, każdy z nas otrzymał życie jako dar, a to czyni nas zobowiązanymi do dawa-nia, do nieustannego dzielenia się. Samodoskonalenie jest najwyższym obowiązkiem wolnomularzy, ruchu mającego na celu duchową doskonałość jednostki, braterstwo

53 B. Dobroczyński, New Age, znak, Kraków 2000.

54 Zob. http://qigongpolska.pl/ron-timm-warsztaty-qigong/ (dostęp: 22.06.2015).

Altruizm w gospodarce, czyli ekonomia daru w teorii i w praktyce 41 wśród ludzi i pracę, której celem jest służenie innym. Także buddyści poprzez swój rozwój wewnętrzny czynią świat lepszym, dając temu świadectwo każdego dnia. To samo dotyczy osób ze świata nauki. Celem naukowców jest poznawanie, zdobywanie wiedzy o naturze i istocie świata⁵⁵. Odkrywając, przyczyniają się do poprawy jakości życia wszystkich ludzi. Do tego zbioru można zaliczyć również niektórych twórców kultury, którzy poprzez swoją twórczość czynią świat pięknym, a dzieląc się swoimi dziełami, obdarzają pięknem innych.

Każda z wymienionych grup zostanie szczegółowo przedstawiona w dalszej części opracowania, a powyższą klasyfikację ilustruje rysunek 1.

Rysunek 1. Klasyfikacja ekonomii daru

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 1. Klasyfikacja zachowań altruistycznych

Altruizm bezpośredni Zachowania

prośrodowiskowe Samodoskonalenie się Motywacja pozytywna lub negatywna Negatywna pozytywna

Darczyńcy konkretny darczyńca (lub

grupy darczyńców) konkretne osoby wrażliwe na problemy środowiska/grupy eko

indywidualnie

Obdarowani konkretny obdarowany

(lub konkretne grupy) Wszyscy konkretne osoby lub wszyscy

Zasięg lokalny Globalny lokalny/globalny

Wpływ poprawa relacji międzyludzkich, spójność społeczna, bezpieczeństwo

poprawa warunków życia obecnych i przyszłych pokoleń, zdrowie

rozwój społeczny, postęp naukowy

Źródło: opracowanie własne.

55 Doktoranci o metodologii badań naukowych, red. K. Kuciński, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007, s. 13.

Anna Kania

42

Uzupełnienie rysunku 1 stanowi tabela 1, która przedstawia charakterystyczne cechy każdej z wymienionych grup z podziałem na kierujące motywacje, uczestni-ków procesu, którzy z kolei dzielą się na darczyńców i obdarowanych, zasięg i wpływ społeczno-kulturowy.

W niniejszym rozdziale przedstawiono charakterystyki siedmiu inicjatyw podej-mowanych w ramach ekonomii daru⁵⁶. W tabeli 2 obok tych szeroko opisanych w literaturze czy mediach znalazły się jeszcze inne przejawy, które są spójne z cha-rakterystyką omawianych grup.

Tabela 2. Przykłady ekonomii daru w podziale na zachowania altruistyczne

Altruizm bezpośredni Działania EKO Samodoskonalenie się fundacja Food not Bomb permakultura leczenie uzależnień,

wspólnoty AA

inicjatywa „Sztuka wymiany” działalność Vandany Shiva ruch wolnomularzy, buddyzm

bank czasu Ruch Anty GMO artyzm i rękodzieło

pomoc przyjacielska czy

sąsiedzka Efte Konsumpcja

współdzielona New Age

banki krwi, szpiku, rejestr

organów na wypadek śmierci lokalne eco-pikniki muzea w wolnym dostępie Fundacja PUSZKA

– warszawska sztuka publiczna akcje społeczne typu

„Sprzątanie świata” czy „Dzień ziemi”

badania naukowe i ich publikacja

projekcje wielkich dzieł operowych i teatralnych w miejscach publicznych Źródło: opracowanie własne.