Elementy wyobrażeń przestrzeni Łodzi

Zgodnie z metodą K. Lyncha (1960) w strukturze map respondentów wyróż-niono: ścieżki (paths), po których poruszają się ludzie; krawędzie (edges) sta-nowiące przeszkody (na przykład rzeki) lub granice; obszary (districts) będące średniej i dużej wielkości sekcjami miasta o identyfikowalnym charakterze; węzły (nodes), które są strategicznymi punktami miasta – skrzyżowaniami dróg, ważnymi placami, miejscami spotkań oraz punkty orientacyjne (landmarks), będące podobnie jak węzły punktami odniesienia, ale w postaci budynków czy znaków. Odręczne szkice prezentujące wyobrażenia struktury przestrzeni Łodzi uzyskiwane w trakcie kolejnych badań prowadzonych przez Autorkę w latach 2004–2005 i w latach 2009–2010 oraz wcześniej przez S. Mordwę w 1990 i 2000 roku różniły się między sobą nieznacznie pod względem liczby i charak-teru elementów uwzględnionych przez respondentów. Poniżej, na rysunku 10, zaprezentowano procentowy udział poszczególnych elementów szkiców będą-cych subiektywnym obrazem współczesnej przestrzeni Łodzi – uzyskanych podczas własnych badań kwestionariuszowych oraz badań S. Mordwy z 2000 roku.

Ryc. 10. Struktura elementów przestrzeni Łodzi na szkicach zbiorczych w 2000 i 2010 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Mordwa (2003) oraz badań kwestionariuszowych

We wszystkich prowadzonych dotychczas badaniach ścieżki były elementem dominującym i jednocześnie organizującym wewnętrzną strukturę szkiców. Przybierały zazwyczaj postać ulic, czasem tras tramwajowej komunikacji zbio-rowej, ścieżek rowerowych, ale także ciągów pieszych, zwłaszcza w przypadku szkiców o zasięgu ograniczonym do okolicy miejsca zamieszkania responden-tów. Najczęściej rysowano ulicę Piotrkowską i aleję J. Piłsudskiego, od których w przypadku szkiców obejmujących swoim zasięgiem całe miasto, zaczynano.

4 32,5 ₂₀ 40 47 5 8 22,5 21 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Mordwa 2000 Tobiasz‐Lis 2010 punkty orientacyjne węzły ścieżki obszary krawędzie

Dominacja tych dwóch ulic w wyobrażeniu struktury fizycznej Łodzi, to wynik ich wzajemnej relacji w przestrzeni centrum miasta, a także koncentracji wzdłuż nich obiektów i funkcji o ponadlokalnym znaczeniu. Podobne wyniki dla Was-hington Street w Bostonie uzyskał K. Lynch (1960), twierdząc, iż na wyobrażal-ność ścieżek wpływ mają między innymi: ciągłość, niezmienna szerokość, specyfika wyglądu i powiązanie z innymi ścieżkami – najlepiej pod kątem prostym. Również K. Wejchert (1974) wskazywał na cechy ułatwiające identy-fikację ścieżek, tj.: przekrój poprzeczny i podłużny, zakręty i łuki z unikalnymi budynkami, charakter, funkcja i celowość istnienia całej ulicy, występowanie charakterystycznych budynków, intensywność i charakter ruchu oraz otwarcia widokowe i prześwity. Ścieżki tym łatwiej zapisują się w zbiorowej świadomo-ści, im więcej mają cech indywidualnych i im większe jest ich znaczenie dla kształtowania się życia społecznego.

Krawędzie to elementy, które są najczęściej pewnym rodzajem bariery, ogra-niczeniem przestrzeni, przerwą pomiędzy obszarami. Zazwyczaj przyjmują postać rzek, kanałów, nasypów linii kolejowych. W Łodzi, w której dawno zapomniano o płynących tu niegdyś rzekach, trasa kolei obwodowej jest w tej chwili niewykorzystywana i brak jednego węzła kolejowego, krawędzie stano-wią najmniej istotną część szkiców wykonywanych przez respondentów bez względu na to, kiedy prowadzono badania, kto brał w nich udział i w której części miasta mieszkał. W badaniu prowadzonym w latach 2009–2010 za kra-wędzie przyjęto także wyraźnie wrysowane granice miasta, aby wprowadzić rozróżnienie między luźno przedstawionymi zjawiskami bez jakichkolwiek powiązań, a tymi, którym nadawano określone miejsce w konkretnej przestrzeni miasta.

Zgodnie z terminologią K. Lyncha (1960) obszary stanowią te części miasta, które posiadają dwuwymiarową rozciągłość, mogą być rozpoznawane przez posiadanie wspólnego identyfikowalnego charakteru i do wnętrza których moż-na swobodnie wejść. Ich obrazowość Autor uzależniał od specyfiki krajobrazo-wej oraz szczególnego charakteru cech poza urbanistycznych, takich jak historia, czy status społeczno-ekonomiczny mieszkańców. Z kolei K. Wejchert (1974) twierdził, iż brak podziału miasta na rejony (czyt. obszary) utrudnia orientację w nim i pozbawia je cech „osobowości”. Z analizy struktury odręcznych szki-ców Łodzi wynika, że część respondentów odchodzi od łączenia elementów liniowych z punktowymi, dzieląc miasto na różne pod względem charakteru obszary. Te szkice, które respondenci wykonywali wykorzystując przede wszystkim elementy powierzchniowe (czyt. obszary), ukazywały miasto jako zespół jednostek administracyjnych – dzielnic, czasem podział był dokładniejszy i przedstawiał także mniejsze jednostki osiedlowe. Obszary odwzorowywane przez respondentów w mapach wyobrażeniowych były mocno uzależnione od miejsca zamieszkania, zwłaszcza w przypadku tych, które nie obejmowały swoim zasięgiem całego miasta. W szkicach prezentujących całą Łódź, obszary będące miejscem zamieszkania respondentów pojawiały się jako

nieproporcjo-nalnie większe i najczęściej w centrum szkicu (por. rys. 18). Takie zachowanie, podobnie jak uwzględnianie w szkicach jedynie centrum miasta ze szczegóło-wym przedstawieniem poszczególnych obiektów i ulic, co również zdarzało się w trakcie prowadzonych badań, były już przedmiotem zainteresowania we wcześniejszych studiach nad wyobrażeniami. T. F. Saarinen (1973, 1988, 1999) analizując wyobrażeniowe mapy świata zauważył, że obszary bliższe responden-tom, a tym samym bardziej znane, są przez nich przedstawiane poprzez większą liczbę szczegółów. Następuje wówczas naturalna skłonność do wyolbrzymiania ich rozmiarów. Warto dodać że nie wszyscy respondenci oddzielali obszary granicami – często stanowiły one po prostu zespół rozrzuconych nazw prze-strzennych jednostek miejskich.

Zgodnie ze stwierdzeniem S. Mordwy (2003), że w miastach Polski Środko-wej charakter węzłów pełnią najczęściej dawne rynki, w Łodzi takim elementem jest Plac Wolności – dawny Rynek Nowego Miasta, a w drugiej kolejności – Plac Niepodległości, związany z dawnym Górnym Rynkiem. Pomimo, iż nie są to miejsca, w których koncentruje się dziś życie całego miasta, to stanowią przeciwległe krańce ulicy Piotrkowskiej, która niejednokrotnie bywała porów-nywana do staromiejskich rynków polskich miast o średniowiecznym rodowo-dzie (Szkurłat 2002, 2004). Ponadto, posiadają także cechy wpływające na wyobrażalność węzłów, które wskazywał K. Lynch (1960): specyficzną formę urbanistyczno-architektoniczną (Plac Wolności) i skupiają wiele różnych funkcji (Plac Wolności, Plac Niepodległości). W szkicach uzyskanych w trakcie badań prowadzonych w latach 2009–2010, respondenci często uwzględniali rozmaite ronda co może wynikać z ich coraz większej mobilności i poruszania się po Łodzi przede wszystkim indywidualnymi środkami transportu. Również miejsce zamieszkania miało wyraźny wpływ na liczbę i charakter węzłów rysowanych w szkicach przez łodzian biorących udział w prowadzonym badaniu. Najczęściej pojawiały się one w wyobrażeniach respondentów z południa, którzy codziennie w drodze do centrum poruszają się w zasięgu co najmniej trzech węzłów: Ronda Lotników Lwowskich, Ronda Broniewskiego czy Placu Niepodległości i Placu Reymonta z towarzyszącym im tzw. „Górniakiem” czyli Górnym Rynkiem.

Punkty orientacyjne to elementy szkiców wyróżnione przez K. Lyncha (1960), które stanowią ikony, symbolicznie prezentują charakter miasta, budują jego wyobrażenie. W codziennym doświadczaniu przestrzeni pomagają z kolei w orientacji i sprawnym poruszaniu się po mieście. Dla ich identyfikacji znacze-nie ma kontrast z otoczeznacze-niem, duże rozmiary, dobra widoczność, powiązaznacze-nie z innymi funkcjami. W szkicach uzyskiwanych we wszystkich dotychczasowych badaniach wyobrażeń struktury przestrzeni Łodzi, punkty orientacyjne przed-stawiały bardzo zróżnicowane zjawiska – od własnego miejsca zamieszkania, przez miejsce pracy, centra handlowe, kina, teatry, zabytki aż po świątynie i cmentarze przez co szkice niejednokrotnie nabierały bardzo indywidualnego charakteru.

Podsumowując, w przypadku wyobrażeń tego samego miasta, udział po-szczególnych elementów nie ulega znaczącym zmianom w czasie. W przypadku Łodzi przeważają elementy liniowe – ścieżki oraz obszary i punkty orientacyjne. Kwestia zmian zaznacza się wyraźniej w przypadku jakościowej analizy zawar-tości odręcznych szkiców, która zostanie zaprezentowana w dalszej części rozdziału, w postaci map zbiorczych uzyskanych w poszczególnych badaniach prowadzonych po 1989 roku.