Obraz „lepszych” i „gorszych” dzielnic w Łodzi w świadomości

Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej dotyczy obszarów o różnym zasięgu terytorialnym i prowadzi do silnego zakorzenienia w świadomości mieszkańców pojęcia dobrych i złych dzielnic, których ocena dokonywana jest poprzez pry-zmat różnych wartości. W opinii B. Jałowieckiego (1982) pojęcia te mają cha-rakter stereotypu, który tworzy zespół cech architektonicznych, urbanistycznych i społecznych danego obszaru. Cechy te określają wygląd dzielnicy, standard zabudowy, a także cechy mieszkańców. Wyobrażenia o określonych częściach miasta mogą mieć jednak uzasadnienie w rzeczywistych cechach tych obszarów. Badania waloryzacji przestrzeni różnych miast Polski prowadzone w latach 80., 90. oraz na początku XXI wieku pokazały, że około połowa respondentów dzieli miasto na dzielnice dobre i złe (Jałowiecki 1980, 2000b, Libura 1990, Lewicka 2004). Należy w tym miejscu podkreślić, że ze względu na skromny materiał porównawczy dotyczący obrazu „lepszych” i „gorszych” dzielnic miasta Łodzi w tej części pracy oparto się przede wszystkim na własnych badaniach prowa-dzonych w latach 2004–2005 i w latach 2009–2010.

W badaniach prowadzonych w latach 2004–2005, w celu uzyskania warto-ściującego aspektu wyobrażeń przestrzeni Łodzi posłużono się metodą opraco-waną przez Słodczyka (1984), prosząc respondentów o wskazanie ich stosunku emocjonalnego (dodatniego, ujemnego i obojętnego) względem dwunastu dziel-nic urbanistycznych Łodzi .

Oceny pozytywne zdecydowanie przeważały w przypadku Radogoszcza-Łagiewnik, Złotna-Zdrowia oraz Śródmieścia. Dla pierwszych dwóch fragmentów przestrzeni Łodzi wyjaśnieniem są walory przyrodnicze tych obszarów uznawa-nych powszechnie za miejsca wypoczynku i rekreacji, kojarzouznawa-nych z rozległymi terenami zieleni. Natomiast Śródmieście, dzielnica najlepiej znana, pozytywne oceny zawdzięcza miejscom spotkań towarzyskich, zakupów oraz walorom archi-tektoniczno-urbanistycznym. Najwięcej ocen negatywnych otrzymały Teofilów-Żabieniec oraz Bałuty-Stare Miasto. Teofilów-Teofilów-Żabieniec, to dzielnica z założenia przemysłowa, powstała w epoce osiedli „wielkiej płyty”, które choć dla tysięcy ulokowanych w nich ludzi były symbolem nowoczesności i awansu cywilizacyj-nego, w istocie były próbą budownictwa kolektywistyczcywilizacyj-nego, niestarancywilizacyj-nego, o niskich standardach i walorach symbolicznych. Bałuty-Stare Miasto charaktery-zują się z kolei przede wszystkim starą i jednocześnie zdegradowaną zabudową. Jednostki, względem których łodzianie biorący udział w badaniu wykazywali

obojętność, były najczęściej obszarami mało przez nich poznanymi, na temat których zakres i rodzaj posiadanych informacji był niewielki.

W trakcie wywiadu prowadzonego w latach 2009–2010 poproszono respon-dentów o ocenę poszczególnych fragmentów Łodzi na zamieszczonej w kwe-stionariuszu gotowej mapie z naniesionym podziałem miasta na dzielnice urba-nistyczne. Nie ograniczano liczby możliwych wskazań, jednakże żadna z osób biorących udział w badaniu nie zaznaczyła więcej niż trzy obszary najbardziej i trzy najmniej lubiane. Zestawiono zarówno pozytywne, jak i negatywne wska-zania dla każdej z dzielnic i na tej podstawie opracowano mapy ewaluatywne .

Podział Łodzi na dzielnice „lepsze” i „gorsze” wyraźnie nawiązuje do miej-sca zamieszkania osób biorących udział w prowadzonych badaniach. Obok obszarów, które przez wszystkich były oceniane wyraźnie pozytywnie (Rado-goszcz-Łagiewniki i Złotno-Zdrowie) oraz wyraźnie negatywnie (Teofilów-Żabieniec), waloryzacja wszystkich pozostałych przebiegała inaczej. Zawsze wyżej oceniano tereny będące miejscem zamieszkania respondentów oraz te, które znajdują się w jego sąsiedztwie, czego dowodem może być wysoka ocena Bałut Starego Miasta przez mieszkańców północnych części Łodzi, stereotypo-wo ocenianego źle przez pozostałych respondentów. Niżej oceniano natomiast obszary położone po przeciwnej stronie względem centrum miasta.

Łodzianie biorący udział w badaniach najlepiej ocenili Radogoszcz-Łagiew-niki, zdecydowanie podkreślając cechy związane z jakością środowiska, zarów-no w sensie użytkowym, jak i egzystencjalnym, takie jak: obeczarów-ność rozległych terenów zieleni, kameralny charakter zabudowy, poczucie bezpieczeństwa i spokój. Istotne były także pozytywne charakterystyki społeczne. Dzięki podob-nym czynnikom wysoko oceniono także Złotno-Zdrowie – obszar kojarzony z ogrodami zoologicznym, botanicznym oraz osiedlami domów jednorodzinnych i otoczeniem społecznym, które wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa. Wśród lubianych obszarów miasta znalazły się także Retkinia, Stoki-Nowosolna oraz Śródmieście.

Ujemny bilans wartościowania poszczególnych dzielnic urbanistycznych Łodzi dotyczy przede wszystkim Bałut-Starego Miasta oraz Teofilowa-Żabieńca. W strefie obszarów nielubianych znajdują się także południowe dzielnice urbani-styczne takie jak: Ruda-Chocianowice, Górna-Dąbrowa-Kurak oraz Widzew-Wschód. Obejmują tym samym tereny o najstarszej i najbardziej zdegradowanej substancji mieszkaniowej o niskich wartościach estetycznych oraz obszary wiel-kich zespołów mieszkaniowo-przemysłowych lat 70. i 80., które waloryzowano negatywnie także ze względu na dużą anonimowość społeczną oraz brak poczucia bezpieczeństwa. Lepsze oceny Retkini, która także należy do największych zespo-łów mieszkaniowych w Polsce, można tłumaczyć brakiem rozległych terenów przemysłowo-składowych lub poprzemysłowych wymagających rewitalizacji. Bałuty Stare Miasto, to zdecydowanie najgorzej oceniany obszar Łodzi, co jest wyrazem negatywnego wizerunku dzielnicy uchodzącej za najbardziej zdegrado-waną pod względem architektoniczno-urbanistycznym oraz społecznym.

W trakcie prowadzonego wywiadu, poproszono łodzian biorących w nim udział o podkreślenie w jakiej części miasta mieszkają – lepszej czy gorszej. 76% respondentów bez względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce czy okres zamieszkiwania w określonej części Łodzi, oceniało ją jako „lepszy” fragment miasta. Ponadto, uzyskano kilka map wyobrażeniowych, które zawierały aspekt wartościowania przestrzeni miasta. Na rysunku 33 zaprezentowano przykład takiego szkicu, w którym wykonująca go łodzianka wyraźnie wskazała „gorszą stronę Łodzi” – obszar przeciwległy do okolic jej miejsca zamieszkania, które także wyraźnie zaznaczyła. Potwierdzono zatem wcześniejsze badania prowa-dzone w Warszawie przez B. Jałowieckiego (1980, 2000b), który zauważył, iż ludzie zdecydowanie pozytywniej wartościowali zamieszkiwaną przez siebie dzielnicę, niż czynili to w odniesieniu do tej dzielnicy, mieszkańcy pozostałych części miasta, a także M. Lewicką (2004), która pisała o tej samej prawidłowości nazywając ją „efektem lokalnym” czy „odchyleniem lokalnym” związanym z przywiązaniem do miejsca zamieszkania.

W badaniach prowadzonych w latach 2009–2010 na pytanie „czym jest dla Pana/Pani miejsce, w którym Pan/Pani mieszka?”, 73% respondentów odpowie-działo, że „domem”, a 8,5% nazwało je „małą ojczyzną”. 12% osób biorących udział w prowadzonym wywiadzie zadeklarowało, iż miejsce w którym mieszka jest dla nich „tylko adresem”. Była to grupa młodych osób, w wieku 21–30 lat, studentów lub osób pracujących, wynajmujących mieszkania, które nie spełniały kryteriów ich „wymarzonego miejsca”. Bardzo nieliczna grupa respondentów (6,5%) określała miejsce zamieszkania jako „obcą przestrzeń”. Żaden z respon-dentów nie nazwał swojego miejsca zamieszkania „znienawidzonym”.

Wyniki przytaczanych powyżej badań dotyczących wartościowania poszcze-gólnych obszarów Łodzi potwierdziły, iż w procesie codziennego „odczytywa-nia” miasta, tzn. reakcji jego mieszkańców na takie bodźce jak: wygląd ze-wnętrzny, złożoność, funkcjonalność, dostępność komunikacyjna poszczegól-nych fragmentów miasta, która prowadzi do powstania w ich umysłach wyobra-żeń, przekonań i stereotypów, szczególnie istotne jest zajmowane przez czło-wieka miejsce. Posiada on bowiem o nim największą wiedzę, jest z nim emocjo-nalnie związany przez co wykazuje jego uprzywilejowanie, które nie zależy od rzeczywistej atrakcyjności obszaru, wieku zabudowy, zróżnicowania architekto-nicznego budynków czy układu urbanistycznego lub wyposażenia w infrastruk-turę techniczną i społeczną.

Ryc. 33. Przykład wartościowania przestrzeni miasta w jego odręcznym szkicu Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań kwestionariuszowych.