Zmiany struktury demograficzno-społecznej

Okres transformacji polityczno-gospodarczej spowodował poważne zmiany w rozwoju demograficznym Łodzi, które wiążą się przede wszystkim ze spad-kiem liczby ludności wywołanym współczesnymi przemianami społeczno-ekonomicznymi oraz społeczno-kulturowymi (Dzieciuchowicz 2009b). Liczba mieszkańców miasta obniżyła się z 848,3 tys. w 1990 roku do 742,4 tys. w 2009 roku, co oznacza ubytek aż o 105,9 tys. osób (12,5%). W wyniku zarówno ujemnego przyrostu naturalnego, jak i salda migracji, w 2008 roku Łódź spadła z pozycji drugiego pod względem liczby ludności miasta w Polsce na miejsce trzecie, które zajmuje obecnie po Warszawie i Krakowie. Dynamika spadku liczby mieszkańców Łodzi nawiązuje do kolejnych okresów recesji i ożywienia gospodarczego w mieście, czego dowodem było gwałtowne przyspieszenie w 1992 roku i wyraźne zmniejszenie tempa spadku w 2000 i 2004 roku (Dzie-ciuchowicz 2009b).

Struktura społeczna Łodzi została pierwotnie ukształtowana przez proces jednokierunkowego przemysłowego rozwoju miasta nie zmieniając się znacząco nawet po wprowadzeniu w okresie powojennym nowych funkcji miastotwór-czych i związanych z nimi nowych mieszkańców (Piotrowski 1966). Charakte-rystyczny dla Łodzi pozostaje niezmiennie bardzo wysoki współczynnik

femini-zacji, który w 1990 roku osiągał wartość 117, a w 2006 roku na 100 mężczyzn przypadało 120 kobiet. W przeszłości sytuacja ta wynikała z dominacji przemy-słu włókienniczego, w którym zatrudnienie znajdywały zwłaszcza kobiety. Z uwagi na fakt, iż zgodnie z ogólną prawidłowością demograficzną feminizacja ludności rośnie wraz z wiekiem, współcześnie proces ten należy tłumaczyć przede wszystkim rosnącym starzeniem demograficznym łodzian, a ponadto dynamicznym rozwojem usług i zwiększającą się liczbą studentów (Dzieciu-chowicz 2009b).

W strukturze zatrudnienia mieszkańców Łodzi u progu okresu transformacji zdecydowanie dominowały zawody produkcyjne, zwłaszcza zatrudnienie w prze-myśle włókienniczym, a społeczeństwo miejskie było zdominowane ilościowo przez kategorię społeczną klasyfikowaną jako klasa robotnicza. Udział innych kategorii społecznych był minimalny. Społeczeństwo łódzkie było zatem wyraź-nie homogeniczne pod względem klasowym, charakteryzowało się rówwyraź-nież małym zróżnicowaniem statusu ekonomicznego mieszkańców. Zdecydowana większość zatrudnionych była pracownikami sektora państwowego lub uspo-łecznionego (Węcławowicz 2007). Upadek łódzkich zakładów przemysłu włó-kienniczego po 1989 roku doprowadził do masowych zwolnień pracowników i pojawienia się, nieznanego w okresie gospodarki centralnie sterowanej, zjawi-ska jawnego bezrobocia. Osiągnęło ono wyjątkowo dużą zjawi-skalę w pierwszym okresie transformacji, to jest w latach 1990–1993 będąc bezpośrednim efektem upadku, restrukturyzacji i prywatyzacji dominujących wcześniej w gospodarce miasta przedsiębiorstw państwowych oraz wadliwej struktury zatrudnienia i niskiej wydajności pracy (Dzieciuchowicz 2009b). Stopa bezrobocia w Łodzi od początku procesu transformacji należała do najwyższych w kraju, osiągając wartość maksymalną – 26,7% w 1993 roku (bez pracy pozostawało 84,9 tys. osób). Pomimo spadku stopy bezrobocia w Łodzi do poziomu 8,5% w 2007 roku, pozostała ona w dalszym ciągu najwyższą wśród dużych polskich miast (Kraków – 3,8%, Poznań – 2,9%, Warszawa – 2,9%).

Utrata pracy spowodowała znaczny stopień zubożenia mieszkańców Łodzi. W 1996 roku co szósty łodzianin korzystał ze wsparcia pomocy społecznej. W Warszawie czy w Katowicach, które w wyniku procesów transformacji także zmieniały swoje przemysłowe oblicze, tylko co dwudziesty mieszkaniec był w podobnej sytuacji (Warzywoda-Kruszyńska 2000). W rezultacie, w przestrze-ni Łodzi rozpoczął się proces stratyfikacji, względprzestrze-nie homogeprzestrze-nicznej przed 1989 rokiem, struktury społecznej. Zauważa się istnienie znamion gettyzacji w prze-strzeni miasta, a enklawy biedy lokują się głównie w strefie śródmiejskiej. W 2001 roku, wyodrębniono 17 takich enklaw, w których mieszkało 44 tys. osób. Na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002, S. Liszewski z zespołem wyznaczyli obszary społecznej słabości, którą zdefi-niowali jako „ograniczenie, a nawet pełną utratę sił ekonomicznych i wartości społecznych mieszkańców do uczestniczenia w życiu społecznym i gospodar-czym miasta”. Po zestawieniu kilku mierników takich jak: zróżnicowanie

prze-strzenne płci i wieku oraz poziomu wykształcenia mieszkańców, rozmieszczenie bezrobotnych, miejsce zamieszkania korzystających z pomocy społecznej oraz przestępczość w mieście, wydzielono w przestrzeni miejskiej trzy generalne obszary społeczne. Obszary słabości społecznej zamieszkiwane przez około 19,6% mieszkańców Łodzi, położone były w większości w centrum miasta i koncentrowały się wokół ulicy Piotrkowskiej. Wyróżniono również jednostki rozrzucone przestrzennie i położone poza obszarem śródmiejskim, związane z zewnętrzną strefą przemysłową miasta. Z kolei obszary aktywności społecznej zamieszkiwane przez ok. 38,1% mieszkańców Łodzi związane były ze wszyst-kimi, oprócz Dąbrowy osiedlami blokowej zabudowy wielorodzinnej oraz z terenami przyległymi do granic miasta, o bardziej rozproszonej zabudowie rezydencjonalnej. Obszary „przejściowe społecznie” wypełniały pozostałe fragmenty miasta i stanowiły zarówno jednostki czekające na awans, jak i te ulegające stopniowej degradacji społecznej (Liszewski i in., 2009).

Korzystne przekształcenia struktury ludności Łodzi po 1989 roku dotyczą ro-snącego poziomu wykształcenia, który warunkuje rozwój społeczny i ekono-miczny w kierunku miasta poprzemysłowego. W okresie między spisowym, to jest w latach 1988–2002 odnotowano wzrost liczby osób z wykształceniem wyższym z 71,7 tys. do 100,8 tys. czyli o 29,1 tys. (o 40,7%). Wyraźny przyrost dotyczył także grupy osób legitymujących się wykształceniem średnim lub policealnym (z 227,3 tys. do 274,0 tys., czyli o 46,7 tys.). Zmniejszyła się dzięki temu liczba osób z wykształceniem podstawowym lub bez ukończonej szkoły podstawowej. Pozycja osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym nie uległa znaczącym zmianom (Dzieciuchowicz 2009b). Za jeden z czynników zmian struktury wykształcenia mieszkańców Łodzi należy uznać dynamiczny rozwój publicznych i prywatnych szkół średnich i wyższych11. Rozwój kapitału ludzkiego określanego powszechnie poprzez udział mieszkańców legitymują-cych się wykształceniem wyższym, ma bardzo istotny wpływ dla kształtowania pozytywnego wizerunku Łodzi. Niemniej jednak, pomimo rosnącego poziomu wykształcenia łodzian, jego porównanie z innymi dużymi miastami w Polsce wypada dla miasta niekorzystnie, na przykład udział ludności z wyższym wy-kształceniem w 2002 roku był najniższy w tej grupie miast (Dzieciuchowicz 2009b). Zmiany w strukturze społeczno-ekonomicznej Łodzi opisane powyżej stanowią podstawę dla kształtowania się miasta poprzemysłowego, związanego ze społeczeństwem poprzemysłowym. Podstawą segregacji

11 Pierwsza niepubliczna szkoła wyższa powstała w 1993 roku, w 2000 roku działało już 10 takich placówek. W 2007 roku, w Łodzi funkcjonowały 22 szkoły wyższe kształ-cące ponad 122 tys. studentów. Do sześciu prowadzonych jest przez administrację rządową uczęszczało prawie 66 tys. studentów, a do pozostałych 16 prowadzonych przez osoby prywatne i organizacje społeczne – 56 tys. Łódzkie szkoły niepubliczne należały do najszybciej rozwijających się usług niematerialnych w mieście (Jewtuchowicz, Suliborski 2009b).

strzennej pozostaje status ekonomiczny, ale coraz bardziej istotną rolę odgrywa status wykształcenia i wiedzy. Postępującej dezindustrializacji towarzyszy wzrost znaczenia produkcji informacji, wiedzy, które zaczynają pełnić decydu-jące funkcje ekonomiczne i społeczne miasta (Węcławowicz 2007).

Współczesne społeczeństwo łódzkie charakteryzuje silna jednorodność naro-dowościowa mieszkańców. Ślady dawnej mozaiki kulturowej w postaci różnych narodowości (polska, niemiecka, żydowska, rosyjska), wyznań (katolicyzm, protestantyzm, judaizm, prawosławie) i języków (polski, niemiecki, jidisz, rosyjski) zachowały się w krajobrazie miasta, ale także w mentalności miesz-kańców Łodzi. Dowodem tych ostatnich może być „Łódzka Deklaracja Tożsa-mości”12, a która w całości brzmi następująco:

„My Łodzianie jesteśmy świadomi, że: wielkoprzemysłowy, wielonarodowy i wielo-kulturowy rodowód jest fundamentem tożsamości Łodzi. Jego świadectwem jest dorobek intelektualny oraz zachowane i wyjątkowe w skali europejskiej historyczne dziedzictwo materialne. Z dumą podejmujemy obowiązek ochrony ulic, kamienic, fabryk i pałaców oraz kontynuacji rozwoju miasta w duchu tolerancji, wolności, nowoczesności i twórczej kreacji. Tak, by Łódź dzisiaj i w przyszłości godnie przypominała, że powstała i rozwi-nęła się, jako pierwsze nowoczesne i europejskie miasto na ziemiach polskich”.