O „empirycznym obowi¹zywaniu” racjonalnego prawa wed³ug Maksa Webera

Studia Prawnoustrojowe 11 UWM

2010

Uwagi zamieszczone w niniejszym artykule dotycz¹ racjonalnego prawa stanowionego, które w myœl typologii Webera, opartej na kryteriach racjonal-noœci i racjonalizacji¹, uchodzi za rezultat procesu racjonalizacji prawa. Za tekst Ÿród³owy dla rekonstrukcji stanowiska Webera pos³u¿¹ mi fragmenty Gospodarki i spo³eczeñstwa oraz rozpraw pt.: Roscher und Knies oraz R. Stammlers „Überwindung” der materialistischen Geschichtsauffassung ze zbioru Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftlehre².

Rozpocz¹æ nale¿y od charakterystyki socjologicznego ujêcia prawa, które-go „empiryczne obowi¹zywanie” Weber rozwa¿a. Otó¿ w ww. rozprawach podejmuje on polemikê ze stanowiskiem Stammera, kwestionuj¹c cechy ¿ycia spo³ecznego, które Stammler uznaje za konstytutywne dla metod stosowa-nych w naukach spo³eczstosowa-nych³. Weber stwierdza, ¿e autor ten przeciwstawia

¿ycie spo³eczne badanej w sposób empiryczny naturze. Przybiera bowiem ono postaæ uregulowanego przez „zewnêtrzne regu³y” wspó³¿ycia ludzi, którzy w tworzonych przez owe regu³y warunkach wzajemnie na siebie oddzia³uj¹⁴. W ten sposób – jeœli trafnie interpretujê sens polemiki – Stammler uznaje normatywnie obowi¹zuj¹cy porz¹dek spo³eczny za „formê dzia³ania spo³ecz-nego”, która obowi¹zuje bez zwi¹zku z „realnym dzia³aniem”⁵. Pytanie, jakie na gruncie takiego ujêcia mo¿na postawiæ, dotyczyæ mo¿e przeto wy³¹cznie tego, „czy z prawnego punktu widzenia dany [...] porz¹dek »stosuje siê« do

1 M. Weber, Gospodarka i spo³eczeñstwo. Zarys socjologii rozumiej¹cej, prze³o¿y³a i wstê-pem opatrzy³a D. Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 28, 593 i nast.

2 M.Weber, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, 5., erneut durchgesehene Aufla-ge herausAufla-geAufla-geben von Johannes Winckelmann, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), TübinAufla-gen 1982, s. 291–359.

3 M.Weber, Gesammelte..., s. 322; por. F. Loos, Zur Wert- und Rechtslehre Max Webers, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 1970, s. 93–99.

4 M.Weber, Gesammelte..., s. 322.

5 M. Weber, Gospodarka..., s. 24.

zdarzenia, do którego doprowadzi³o dzia³anie ludzkie”⁶. Przyjêta przez Stam-mlera normatywna perspektywa wyklucza zatem otwarcie nauk spo³ecznych na metodê empiryczno-analityczn¹. Uzasadnienie jej stosowania wi¹¿e siê u Stammlera ze specyfik¹ przedmiotu nauk przyrodniczych na tyle, by zasto-sowanie wspomnianej metody ograniczaæ wy³¹cznie do nauk maj¹cych za przedmiot naturê i jedynie na ich gruncie badaæ i ustalaæ relacje przyczyno-we. Weber podejmuje siê zatem polemiki, której argumenty maj¹ pozwoliæ na ugruntowanie postulowanego zastosowania metody empirycznej na gruncie nauk spo³ecznych⁷.

Krytyczna argumentacja Webera siêga do pojêcia regu³y. Autor ten stwierdza bowiem, ¿e regu³a mo¿e byæ rozumiana dwojako. Po pierwsze, jako wypowiedŸ ogólna dotycz¹ca powi¹zañ przyczynowych. Pojêcie regu³y zbiega siê tu wpierw ze rozumieniem praw natury, czy trafniej – prawid³owoœci zachodz¹cych w przyrodzie. Regu³om w tym znaczeniu przypisujemy bezwa-runkow¹ œcis³oœæ w takim oto sensie, ¿e od opisanych w prawach regu³ przebiegu zjawisk nie istniej¹ wyj¹tki. Weber podkreœla wszak, ¿e wiele tak rozumianych regu³ wymogu œcis³oœci nie spe³nia i mog¹ one uchodziæ wy³¹cz-nie za regu³y, wy³¹cz-nie zaœ regu³y œcis³e, które okreœlamy mianem praw. Wymogu, o którym wspomnia³em, nie spe³niaj¹ regu³y doœwiadczenia, do których od-wo³uj¹ siê zwykle nauki spo³eczne⁸. Istniej¹ równie¿ tzw. prawa empiryczne i jakkolwiek zachowuj¹ one wy³¹cznoœæ dla zjawisk okreœlonego typu i w tym sensie nie ma od nich wyj¹tków, nie jest im w³aœciwy wystarczaj¹co teore-tyczny wgl¹d w przyczynowe uwarunkowania zjawisk. Po drugie, pod pojê-ciem regu³y rozumieæ mo¿na normê, do której odnoszone bêd¹ przesz³e, te-raŸniejsze i przysz³e zdarzenia czy dzia³ania w celu sformu³owania s¹du dotycz¹cego tego, jaki kszta³t b¹dŸ przebieg zdarzenie czy te¿ dzia³anie po-winno mieæ z perspektywy logicznej, estetycznej czy etycznej⁹.

Weber twierdzi, ¿e obok powy¿szych znaczeñ tego pojêcia, które okreœla jako podstawowe, regu³ê rozumieæ mo¿na tak¿e jako maksymê dzia³ania¹⁰, tj. regu³ê subiektywnie uznawan¹ za obowi¹zuj¹c¹¹¹, na któr¹ orientowaæ siê mo¿e¹² dzia³anie ludzkie. Innymi s³owy – ludzie zdolni s¹ dzia³aæ¹³ w myœl sensu danego porz¹dku, który owe regu³y tworz¹, „tak, jak jest on przeciêt-nie rozumiany”¹⁴. Tak rozumiana regu³a jest przes³ank¹ donios³ej z perspek-tywy dotychczas rozwa¿anego ujêcia prawa relacji miêdzy faktycznym

dzia-6 Ibidem.

7 F. Loos, Zur Wert..., s. 94.

8 Ibidem, s. 95.

9 M.Weber, Gesammelte..., s. 323.

10 Ibidem.

11 F. Loos, Zur Wert..., s. 95.

12 Jak pisze Weber (Gospodarka..., s. 24), dzia³aj¹cy mog¹ orientowaæ siê na ni¹ „przeciêt-nie i w przybli¿eniu”.

13 M.Weber, Gesammelte..., s. 323.

14 M. Weber, Gospodarka..., s. 24.

57

O „empirycznym obowi¹zywaniu” racjonalnego prawa wed³ug Maksa Webera

³aniem a okreœlonym porz¹dkiem spo³ecznym. Konstytuuje j¹ pojêcie subiek-tywnego przedstawienia¹⁵, ¿e norma danego porz¹dku powinna obowi¹zywaæ w odniesieniu do dzia³ania¹⁶. Porz¹dek prawny¹⁷ w postulowanym przez Webera ujêciu tworz¹ przeto normy, które „faktycznie istniej¹” w tym oto sensie, ¿e dotycz¹ ich przedstawienia w umys³ach dzia³aj¹cych, które stano-wi¹ przyczyny, za spraw¹ których formu³uj¹ siê wola i dzia³anie ludzkie¹⁸. Podkreœlmy, ¿e „faktyczne prawo” rozumiane jest tu nie tyle przez pryzmat zaistnia³ych oddzia³ywañ wzglêdem dzia³ania ludzkiego. Twierdzi siê bowiem zasadnie, ¿e Weber stara siê uchwyciæ ju¿ szansê (prawdopodobieñstwo), ¿e dzia³aj¹cy w okreœlonej przestrzeni spo³ecznej bêd¹ orientowaæ swoje dzia³a-nia na wyobra¿edzia³a-nia o normach porz¹dku prawnego¹⁹.

Powy¿szy zarys wywodów poœwiêconych socjologicznemu ujêciu prawa oraz empirycznemu obowi¹zywaniu prawa uzupe³niæ nale¿y o uwagê, ¿e nie jest to jedyne ujêcie, które wystêpuje siê u Webera. W argumentacji pole-micznej wzglêdem stanowiska Stammlera pojawia siê tak¿e prawo w ujêciu jurydycznym, któremu Weber przypisuje normatywne, nie zaœ empiryczne obowi¹zywanie. W literaturze przedmiotu podkreœla siê, ¿e nie idzie tu o przedmiot to¿samy z dotychczas przedstawionym. Okreœla je bowiem ró¿-nie ukierunkowane zainteresowaró¿-nie poznawcze badacza i metoda, któr¹ siê on pos³u¿y²⁰. W przypadku prawa w ujêciu socjologicznym Weber sprowadza zainteresowanie poznawcze do pytania: „Czy i jak »oddzia³uje« on empirycz-nie?”, podczas gdy prawo w ujêciu jurydycznym konstytuuje pytanie: „Jakie jest jego pojêciowe »znaczenie«?”²¹. Paragraf, którego oba pytania dotycz¹,

15 Weber podkreœla epistemologiczne korzenie jego krytyki wzglêdem stanowiska Stamm-lera, z czego, jak rozumiem, wywodzi pojêcie przedstawienia (ibidem).

16 M. Weber, Gesammelte..., s. 331: „[...] nicht das »ideelle Gelten« einer Norm, sondern die empirische Vorstellung des Handelnden, dass die Norm für sein Verhalten »gelten solle«, ist der Grund”.

17 Pos³ugujê siê tu pojêciem porz¹dku prawnego, który na gruncie wywodów Webera dotycz¹cych prawa w ujêciu socjologicznym jest jednym z porz¹dków spo³ecznych. W czêœci poœwiêconej racjonalizacji pos³u¿y³em siê tak¿e pojêciem systemu prawnego, uznaj¹c, ¿e odpo-wiada on pojêciu systemu zasad prawnych, jakim obok pojêcia prawa pos³uguj¹ siê Weber i jego interpretatorzy w charakterystyce rezultatu „racjonalizacji prawa” rozwa¿anego w ujêciu jury-dycznym. Trzeba wszak podkreœliæ, ¿e w tej czêœci rozwa¿añ Webera przeplataj¹ siê jurydyczne pojêcie prawa (sygnalizowane pojêciem „system zasad prawnych” wzglêdnie „prawo”, jak u Webera, czy „system prawny” i „prawo”, jak w niniejszym artykule) i socjologiczne ujêcie prawa (Weber pos³uguje siê pojêciami „prawo” i „porz¹dek prawny”). Ró¿nica pomiêdzy pojêcia-mi porz¹dku prawnego i systemu prawnego, tak donios³a na gruncie wspó³czesnego prawo-znawstwa, ma w kontekœcie socjologicznego ujêcia prawa znaczenie marginalne.

18 M.Weber, Gesammelte..., s. 87.

19 M. Rehbinder, Max Webers Rechtssoziologie. Eine Bestandaufnahme, [w:] R. König, J. Winckelmann (ed.), Max Weber zum Gedächtnis, Westdeutscher Verlag, Köln und Opladen 1963, s. 472.

20 F. Loos, Zur Wert..., s. 96.

21 M. Weber, Gesammelte..., s. 345–346: „Man kann bezüglich des gedachten Paragraphen nun noch fragen, einmal: was »bedeutet« er begrifflich? – und ein anderes Mal: was »wirkt« er empirisch?”.

jest w pierwszym przypadku, jak powiadaj¹, „prawdopodobieñstwem, szans¹,

¿e po faktach opisanych w okolicznoœciach okreœlonych w paragrafie nast¹pi¹ fakty opisane w paragrafie jako wskazane w nim konsekwencje prawne”²². W drugim zaœ przypadku paragraf jest „zwi¹zkiem wys³owionych myœli, któ-ry bêdzie traktowany jako przedmiot tylko pomyœlany, czysty, i poddawany przez badacza prawnika analizie pojêciowej”²³. Innymi s³owy – jeœli badacz jest zainteresowany faktycznym oddzia³ywaniem normy porz¹dku prawnego, ukonstytuuje siê prawo faktyczne, zatem prawo w ujêciu socjologicznym.

Jeœli badacz nie jest zainteresowany faktycznym oddzia³ywaniem normy, lecz jej znaczeniem ustalanym w oparciu o pojêcia, którymi pos³u¿ono siê w budowie paragrafu (czy szerzej – jednostki redakcyjnej tekstu prawnego), wyodrêbniony zostanie przedmiot badania, jakim jest prawo w ujêciu jury-dycznym²⁴. Dodaæ nale¿y, ¿e Weber okreœla wspomnian¹ analizê pojêciow¹ mianem interpretacji.

Z dotychczasowych rozwa¿añ wynika, ¿e empiryczne obowi¹zywanie nor-my i odpowiednio ca³ego porz¹dku prawnego Weber rozumie jako „przedsta-wienie obowi¹zywania”. Weber zdaje siê bowiem wyra¿aæ tak¹ oto myœl, ¿e w pojêciu empirycznego obowi¹zywania porz¹dku prawnego zawarte jest przedstawienie obowi¹zywania²⁵. Stwierdza nawet, ¿e „dzia³anie orientuje siê na przedstawienie obowi¹zywania tak a nie inaczej rozumianego porz¹dku”²⁶. Jako przedstawienie tego rodzaju normy pe³ni¹ funkcjê mo¿li-wych przyczyn ludzkiego dzia³ania b¹dŸ skutków wydarzeñ

historyczno-spo-³ecznych²⁷, które zachodz¹ za jego spraw¹.

Trzeba jednak podkreœliæ, ¿e wywody Webera, w których odnosi siê on do zagadnienia empirycznego obowi¹zywania tego porz¹dku (normy), mog¹ bu-dziæ w¹tpliwoœci. Weber wi¹¿e bowiem pojêcie empirycznego obowi¹zywania tak¿e z faktem regularnoœci zachowañ ludzkich. Jest tak na gruncie tej czêœci wywodów, w których odnosi siê on tak¿e do konwencji i obyczaju²⁸. Stwierdza mianowicie, ¿e empiryczne obowi¹zywanie prawa oznacza „coœ

wiêcej” ni¿ uwarunkowan¹ obyczajem i konwencj¹ regularnoœæ przebiegu dzia³ania spo³ecznego²⁹. W dalszych rozwa¿aniach pos³uguje siê pojêciem empirycznego obowi¹zywania w odniesieniu do prawa, ale równie¿ wzglêdem

22 F. Loos, Zur Wert..., s. 96 „[...] bedeutet er die Wahrscheinlichkeit, eine Chance, dass auf die Fakten, die im Tatbestand des Paragraphen beschrieben sind, die als Rechtsfolge beschriebenen Fakten eintreten werden”.

23 M. Weber, Gesammelte..., s. 346: „ist [...], der Paragraph nämlich, eine in Worte gefas-ste Gedankenverbindung, die nun immer weiter als rein ideelles, vom juristischen Forscher destilliertes Objekt begrifflicher Analyse behandelt wird”.

24 Por. F. Loos, Zur Wert..., s. 96.

25 Ibidem, s. 102.

26 M. Weber, Gospodarka..., s. 24–25.

27 M.Weber, Gesammelte..., s. 87.

28 F. Loos, Zur Wert..., s. 102.

29 M. Weber, Gospodarka..., s. 25.

59

O „empirycznym obowi¹zywaniu” racjonalnego prawa wed³ug Maksa Webera

konwencji³⁰. Pisze tak¿e o okreœlonym „przedstawieniu faktycznych konse-kwencji, które mog¹ skutkowaæ okreœlonym, zewnêtrznym zachowaniem”³¹ (regularnoœci¹).

W literaturze przedmiotu pierwsz¹ z w¹tpliwoœci (obowi¹zywanie jako fakt regularnoœci) rozstrzyga siê w oparciu o przywo³any ju¿ fragment roz-prawy R. Stammlers „Ueberwindung” der materialistischen Geschichtsauffas-sung³². Chodzi o tê jej czêœæ, w której Weber stwierdza, ¿e za przyczynê regularnoœci dzia³añ ludzkich uznaæ nale¿y „empiryczne przedstawienie

dzia-³aj¹cego, ¿e norma »powinna obowi¹zywaæ« w odniesieniu do jego dzia³a-nia”³³. Innymi s³owy – charakteryzuje on istotê wspomnianych regularnoœci przez pryzmat przedstawienia obowi¹zywania, które stanowi przyczynê ich wystêpowania i przez to istotê empirycznego obowi¹zywania prawa. £¹czy zatem w pojêciu empirycznego obowi¹zywania dwa elementy: przedstawienie obowi¹zywania i regularnoœæ dzia³ania. Przytoczone natomiast twierdzenie dotycz¹ce przedstawienia faktycznych konsekwencji rozwa¿yæ nale¿a³oby w kontekœcie zagadnienia mo¿liwych Ÿróde³ empirycznego obowi¹zywania pra-wa. Chodzi o przyczyny wystêpowania owych przedstawieñ obowi¹zywania.

Niejasne jest wszak, co Weber za wspomniane Ÿród³o uznaje. Rzecz bo-wiem w tym, ¿e dzia³aj¹cy, jak przekonuje, mo¿e orientowaæ swoje dzia³anie tak¿e na niejednokrotnie sprzeczne z sob¹ porz¹dki³⁴, które Weber subsumu-je pod pojêciami obyczaju i konwencji³⁵. Granice pomiêdzy tymi porz¹dkami s¹ zaœ p³ynne³⁶. Tote¿ przyj¹æ nale¿a³oby, ¿e regularnoœci przebiegu dzia³añ spo³ecznych mog¹ mieæ swoj¹ przyczynê w przedstawieniu obowi¹zywania, które dotyczy nie tylko obowi¹zywania normy porz¹dku prawnego, ale tak¿e obowi¹zuj¹cej konwencji.

Szczegó³owe ustalenia dotycz¹ce Ÿróde³ empirycznego obowi¹zywania prawa nale¿a³oby rozpocz¹æ od sprecyzowania znaczenia, jakie Weber nadaje pojêciom konwencji i obyczaju. Nie od rzeczy bêdzie zwrócenie uwagi na pogl¹d wyra¿any w literaturze przedmiotu, zgodnie z którym sposób, w jaki Weber pojêcia te rozumie, uznaæ nale¿y za swoisty. Pierwszemu z pojêæ We-ber nadaje znaczenie zbli¿one do tego, które nadajemy s³owu „obyczaj”³⁷.

30 Ibidem, s. 22.

31 M. Weber, Gesammelte..., s. 346: „[...] bestimmte Vorstellungen über die faktischen Konsequenzen [...], welche ein bestimmtes äusseres Verhalten nach sich ziehen könne”.

32 F. Loos, Zur Wert..., s. 95.

33 M. Weber, Gesammelte..., s. 330–331: „Wenn man in den letzten Fällen [...] sagt, dass die betreffende, sittlichem konventionelle, teleologische, Regel »Ursache« eines bestimmten Handelns sei, so ist dies natürlich höchst ungenau ausgedrückt: nicht das »ideelle Gelten« einer Norm, sondern die empirische Vorstellung des Handelnden, dass die Norm für sein Verhalten

»gelten solle«, ist der Grund”.

34 M. Weber, Gospodarka..., s. 24.

35 M. Rehbinder, op. cit., s. 472.

36 M. Weber, Gospodarka..., s. 22.

37 M. Rehbinder, op. cit., s. 472.

Stwierdza bowiem, ¿e konwencj¹ jest obyczaj uznawany w ramach pewnego krêgu ludzi za obowi¹zuj¹cy i gwarantowany przez dezaprobatê wobec od-chylenia siê od niego³⁸. W œwietle tych uwag jako pierwszoplanowe przedsta-wia siê zagadnienie ró¿nic dziel¹cych obyczaj od prawa.

Weber podkreœla, ¿e w przypadku obyczaju chodzi o zwyczaj rozumiany jako „rzeczywiœcie istniej¹ca szansa regularnoœci nastawienia dzia³ania spo³ecznego”³⁹. Zastrzega przy tym, ¿e szansa ta musi mieæ swoje Ÿród³a wy³¹cznie w „faktycznym powtarzaniu siê”⁴⁰ okreœlonych regularnoœci w okreœlonym krêgu ludzi, przeto dzia³anie zgodnie z regu³¹ obyczaju jest bezrefleksyjne i wynika z przyzwyczajenia⁴¹. Dzia³aj¹cy dostosowuje siê do regu³ obyczaju, tj. naœladuje zachowania regu³¹ tak¹ wyznaczone⁴². Regular-noœæ dzia³ania mo¿e przeobraziæ siê w normê porz¹dku spo³ecznego, a z ni¹ wi¹¿e siê poczucie obowi¹zku, którego naruszenie spowoduje reakcjê œrodo-wiska przybieraj¹c¹ postaæ dezaprobaty i odpowiednio aprobaty w przypadku dzia³añ zgodnych z dan¹ norm¹. Wówczas obyczaj przechodzi w obowi¹zuj¹c¹ konwencjê⁴³. Tak koncypowane pojêcie konwencji ró¿ni od pojêcia prawa brak zorganizowanego sztabu ludzi powo³anego do „wymuszania” przestrze-gania konwencji, w przypadku której idzie wy³¹cznie o pewien kr¹g ludzi i oczekiwanie dezaprobaty i represaliów poszkodowanego przez naruszenia konwencji⁴⁴. Skala oddzia³ywañ wspomnianej dezaprobaty mo¿e byæ wszak dotkliwsza ni¿ w przypadku przymusu prawnego ordynowanego przez

powo-³any do tego sztab (sêdziowie, prokuratorzy, urzêdnicy itp.). Z powy¿szego wynika, ¿e konwencjê ró¿ni od prawa istnienie przymusu realizowanego przez tak czy inaczej rozumiany sztab, nie jest natomiast kryterium skala dolegliwoœci wymierzanej w przypadku naruszenia konwencji i prawa.

Drugim kryterium pozwalaj¹cym przeprowadziæ dystynkcjê miêdzy kon-wencj¹ a prawem jest struktura przymusu. Ró¿nice miêdzy przymusem w przypadku konwencji i prawa wynikaæ bêd¹ nie tylko z tego, ¿e w pierw-szym przypadku mamy do czynienia z „amorficzn¹ dezaprobat¹”. Taki cha-rakter przypisaæ mo¿na tak¿e krêgowi ludzi, którzy ow¹ dezaprobatê

wyra-¿aj¹, przyrównawszy ich do „relatywnie wyodrêbnionego krêgu ludzi”⁴⁵, tj.

sztabu, o którym Weber pisze w kontekœcie stosowania przymusu w nastêp-stwie naruszenia prawa⁴⁶. Sztab ten stanowi gwarancjê zastosowania

przy-38 M. Weber, Gospodarka..., s. 25.

39 Ibidem, s. 21.

40 Ibidem.

41 Ibidem, s. 22.

42 Ibidem; M. Rehbinder, op. cit., s. 472.

43 Dodaæ nale¿y, ¿e zdaniem tego autora mo¿liwe jest równie¿ zjawisko odwrotne. Ponadto proces przeobra¿eñ, zarysowany tu od obyczaju do konwencji, mo¿e prowadziæ do wykszta³cenia siê normy porz¹dku prawnego. Por. ibidem.

44 M. Weber, Gospodarka..., s. 25.

45 F. Loos, Zur Wert..., s. 103.

46 Ibidem, s. 102.

61

O „empirycznym obowi¹zywaniu” racjonalnego prawa wed³ug Maksa Webera

musu „w drodze szczególnego dzia³ania”⁴⁷, zatem takiego, którego przedmio-tem jest zastosowanie przymusu⁴⁸. Na tle tej charakterystyki wy³ania siê trzecie kryterium rozdzia³u prawa od konwencji – mechanizm reakcji na naruszenia prawa⁴⁹.

W kontekœcie powy¿szych ustaleñ poczynionych powstaje pytanie, co We-ber uznaje za Ÿród³o empirycznego obowi¹zywania prawa. Wspomnia³em, ¿e odnosi on obowi¹zywanie do prawa i konwencji, wykluczaj¹c zatem obyczaj jako Ÿród³o interesuj¹cych nas ustaleñ. Zarysowuje mo¿liwy przebieg rozwo-ju prawa, którego normy powstaj¹ w wyniku przeobra¿eñ obyczajów w kon-wencje oraz konwencji w prawo. Stwierdza tak¿e, ¿e granice miêdzy obycza-jem, konwencj¹ a prawem s¹ p³ynne, zaœ wszêdzie to, co obowi¹zuje, wywodzi siê zwykle z tego, co faktycznie przyjête”⁵⁰. Jest to donios³a uwaga, jeœli zwa¿yæ, ¿e odnosi siê tak¿e do prawa stanowionego. Wreszcie znaczenie, jakie nadaje pojêciu konwencji, Weber ustala opieraj¹c siê na pojêciu obycza-ju. Uznaæ przeto nale¿y, ¿e Ÿród³em empirycznego obowi¹zywania prawa jest nie tylko zorganizowany przymus, ale tak¿e dezaprobata oraz przyzwyczaje-nie. Z wywodów Webera nie wynika przy tym, ¿e przymus jest czynnikiem najdonioœlejszym. Zwiêksza on jednak szansê, ¿e dzia³aj¹cy w okreœlonej przestrzeni spo³ecznej bêd¹ orientowaæ swoje dzia³ania na przedstawienia dotycz¹ce norm porz¹dku prawnego i pozwala usun¹æ konflikty miêdzy przedstawieniami obowi¹zywania norm koliduj¹cych z sob¹ porz¹dków.

Nie wyczerpuje to zagadnienia Ÿróde³ empirycznego obowi¹zywania pra-wa. Weber stwierdza bowiem, ¿e „liczne regularnoœci przebiegu dzia³añ

spo-³ecznych [...] nie wynikaj¹ z ich zorientowania na jak¹œ uwa¿an¹ za obowi¹-zuj¹c¹ normê czy na obyczaj, ale [z tego], [...] ¿e dany rodzaj dzia³ania spo³ecznego z natury rzeczy odpowiada [...] subiektywnie ocenianym intere-som uczestników”⁵¹. Ocena tych interesów prowadzi, zdaniem Webera, do racjonalnego, planowego dostosowania siê do nich⁵².

Wspomnia³em, ¿e odnosz¹c empiryczne obowi¹zywanie porz¹dku praw-nego do regularnoœci dzia³ania, Weber porusza zagadnienie subiektywnie rozumianych interesów jednostki. Dowodzi, ¿e im bardziej dzia³ania orientu-j¹ siê na w³asne interesy dzia³aorientu-j¹cego i w tym sensie staorientu-j¹ siê dzia³aniami celoworacjonalnymi, tym „bardziej jednolite staj¹ siê [...] reakcje”⁵³ ludzi na okreœlone sytuacje. Wynikaj¹ z tego podobieñstwa, ci¹g³oœæ nastawienia i oraz regularnoœci dzia³ania⁵⁴. W procesie kszta³towania siê regularnoœci

47 Ibidem, s. 103; M. Weber, Gospodarka..., s. 25.

48 F. Loos, Zur Wert..., s. 103–104.

49 Ibidem, s. 104.

50 M. Weber, Gospodarka..., s. 22.

51 Ibidem.

52 Ibidem.

53 Ibidem.

54 Ibidem.

tego rodzaju „wewnêtrzne podporz¹dkowanie siê utartemu obyczajowi” zo-staje zast¹pione dzia³aniem planowym, opartym na relacji œrodka do celu.

Proces ten Weber rozumie jako racjonalizacjê, choæ dodaje, ¿e zarysowany mechanizm pojêcia racjonalizacji nie wyczerpuje⁵⁵. Racjonalizacja niesie ze sob¹ bowiem tak¿e przeobra¿enia w sferze dzia³ania opartego na traktowa-nych jako ostateczne i zobowi¹zuj¹ce wartoœciach⁵⁶. Proces racjonalizacji, oparty na kalkulacji subiektywnych interesów, prowadzi wed³ug Webera do zmniejszenia znaczenia postaw wartoœcioworacjonalnych⁵⁷ a¿ do poziomu antagonizmu miêdzy odmiennymi postaciami dzia³ania⁵⁸. Nie wydaje siê bo-wiem, choæ zarzut taki formu³owany jest przez krytyków Webera⁵⁹, by opar-ta na wartoœciach wiara w absolutne obowi¹zywanie porz¹dku czy trafniej

– refleksja wartoœcioworacjonalna⁶⁰ mog³a zostaæ w zupe³noœci zast¹piona kalkulacj¹ celoworacjonaln¹⁶¹. Uzasadnienie przyjêtego przeze mnie stano-wiska, w którym za Ÿród³o empirycznego obowi¹zywania prawa uznajê za-równo kalkulacjê w ramach schematu celoworacjonalnego dzia³ania⁶², jak i przeciwstawiane jej Ÿród³a postaw wartoœcioworacjonalnych, wymaga wszak zarysowania Weberowskiego ujêcia racjonalizacji prawa i przedstawie-nia argumentów uzasadprzedstawie-niaj¹cych twierdzenie, zgodnie z którym system prawny charakteryzuj¹ dwa wymiary racjonalnoœci, z którymi koresponduj¹ kalkulacja oraz refleksja.

55 Ibidem, s. 22–23.

56 Ibidem, s. 25.

57 Por. L. Nagl, Gesellschaft und Autonomie. Historisch-systematische Studien zur Entwic-klung der Sozialtheorie von Hegel bis Habermas, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1983, s. 138–139.

58 W. Schluchter, Die Entstehung des modernen Rationalismus. Eine Analyse von Max Webers Entwicklungsgeschichte des Okzidents, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1998, s. 192; L. Nagl, op. cit., s. 138.

59 Por. np. M. Hennen, Krise der Rationalität-Dilemma der Soziologie. Zur kritischen Rezeption Max Webers, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart 1976.

60 L. Nagl, op. cit., s. 137: autor ten trafnie podkreœla, ¿e Weber celowo „trywializuje”

pojêcie racjonalnoœci opartej na wartoœciach. W moim przekonaniu definiowanie postaw

warto-œcioworacjonalnych przez pryzmat wiary w absolutne obowi¹zywanie porz¹dku, jest tego wyra-zem. Rozmija siê zreszt¹ z istot¹ racjonalnoœci opartej na wartoœciach tak¿e na gruncie rozumo-wañ Webera. Pos³ugujê siê dlatego wyra¿eniem „refleksja wartoœcioworacjonalna”.

61 Por. np. L. Nagl, op. cit., s. 136–137: autor zwraca uwagê na absolutyzacjê

racjonalno-œci opartej na relacji œrodka do celu w teorii spo³ecznej Webera, dowodz¹c, ¿e Weberowska typologia dzia³ania ma swoje Ÿród³a w Kantowskich imperatywach hipotetycznym i kategorycz-nym. Typy dzia³ania celoworacjonalnego i wartoœcioworacjonalnego s¹ prób¹ ich przeformu³o-wania na gruncie socjologii. Jeœli trafnie odczytujê rozumowanie Nagla, absolutyzacja dzia³ania celoworacjonalnego i „wyrugowanie” racjonalnoœci zwi¹zanej z imperatywem kategorycznym – jak pisze autor – na „peryferie teorii spo³ecznej”, którym towarzyszy trywializacja pojêcia racjonalnoœci opartej na wartoœciach, ma wymiar metodologiczny i s³u¿y konstrukcji idealnego typu biurokratycznej struktury racjonalnego gospodarowania, legitymizowanego w pozytywi-stycznie koncypowanym „legalnym systemie panowania”. Krytyczna analiza tego zabiegu dowo-dzi, ¿e systemu tego nie sposób jednak pomyœleæ bez podstaw w postaci motywacji wartoœciowo-racjonalnej.

62 F. Loos, Zur Wert..., s. 104–105.

63

O „empirycznym obowi¹zywaniu” racjonalnego prawa wed³ug Maksa Webera

Rozpocz¹æ nale¿y od charakterystyki dwóch wymiarów racjonalnoœci pra-wa, których przeobra¿eñ m.in. proces racjonalizacji prawa dotyczy. Systema-tyzuj¹c wywody Webera zamieszczone w Socjologii prawa, nale¿a³by przyj¹æ,

Rozpocz¹æ nale¿y od charakterystyki dwóch wymiarów racjonalnoœci pra-wa, których przeobra¿eñ m.in. proces racjonalizacji prawa dotyczy. Systema-tyzuj¹c wywody Webera zamieszczone w Socjologii prawa, nale¿a³by przyj¹æ,

W dokumencie 11 Uniwersytet Warmińsko–Mazurski w OlsztynieWydział Prawa i Administracji (Stron 55-71)