Etymologia przymiotnika słodki

Rekonstrukcja postaci pie. przymiotnika słodki pokazuje, że zawie-ra on pierwotny rdzeń *sal- ‘sól’. Świadczy to o tym, że nazwy dwóch różnych jakości smakowych (słony oraz słodki) etymologicznie wy-wodzą się z jednego pierwiastka. Wiesław Boryś stawia hipotezę, że ewolucja pie. ŭ-tematowego przymiotnika *sal-dŭ- ‘przyprawiony solą, posolony’ prawdopodobnie przebiegała w trzech etapach, tj. ‘przypra-wiony solą, posolony’ → ‘mający przyjemny smak, smaczny’ → ‘słodki’

(SEBor). Polski przymiotnik słodki jest bezpośrednim kontynuantem psł. przymiotnika *soldъkъ, którego znaczenie Boryś definiuje jako ‘ma-jący przyjemny smak, smaczny; słodki; przyjemny, miły’. Pod wzglę-dem słowotwórczym jest to derywat z przyrostkiem *-ъkъ, nawarstwio-nym na pierwotnawarstwio-nym przymiotniku †soldъ o tym samym znaczeniu, co

*soldъkъ. Warto dodać, że w okresie prasłowiańskim rdzeń *sold- wy-stępował także w czasowniku *solditi ‘czynić przyjemnym, smacznym, słodkim, dodawać słodkiego smaku’ i rzeczowniku *soldyčь ‘słodkość;

coś słodkiego, smacznego, miłego, przyjemnego’.

Należy zauważyć, że na gruncie prasłowiańskim niezachowany przy-miotnik †soldъ stał się podstawą zarówno dla przyprzy-miotnika *soldъkъ, jak i dla rzeczownika *soldъ ‘coś słodkiego; surowiec do produkcji piwa, słód’, co wskazywałoby, że w polszczyźnie pomiędzy jego kontynuanta-mi, tj. wyrazami słodki i słód, nie zachodziła już bezpośrednia relacja motywacyjna². W opinii Aleksandra Brücknera przedstawionej w Dzie-jach języka polskiego istnieje jednak zależność motywacyjna między rzeczownikiem słód a przymiotnikiem słodki, analogiczna do sól → słony:

Że słodki od soli nazwany, uwidoczni się, skoro uwzględnimy, że sołdkim niegdyś był, a co do znaczenia należy pamiętać, że słodki wprost od słodu (sołdu) pochodzi, co przyprawę i zaprawę oznaczał.

Brückner, 1960: 34

O ile związek pomiędzy smakiem słonym a solą jest oczywisty, o  tyle związek smaku słodkiego i słodu już nie. W materiale histo-rycznym można jednak doszukiwać się śladów świadczących o bliskości znaczeniowej obu wyrazów. Śladem takim jest na pewno to, że wyra-zy motywowane przez rzeczownik słód oraz prwyra-zymiotnik słodki wraz z utworzonymi od niego derywatami tworzą w SL jedno wspólne gniaz-do z wyrazem centralnym słód. To, że smak słodu był słodki, potwier-dzają również definicje odnotowane w SL: słodny ‘słodem zaprawny’, osłodzić ‘słód robić’, ‘słodzić piwo, słodem zaprawiać’, i SWil: słodeczny

‘słodyczą zaprawny, pełen słodyczy’, oraz zdania:

2 Zgodnie z ustaleniami Zdzisława Stiebera, rekonstruowane wyrazy miały w pra-słowiańszczyźnie postać *săldъkъ, *săldъ, *sălditi i *săldyčь (Stieber, 2005: 36–46).

121 4.2. Etymologia przymiotnika słodki

Przestrzegać tego, aby piwo z kadzi najsłodniejsze zlewano do beczek, i żeby na kadzi jak najsłodniej było.

HaurEk 107 Jęczmień przerabiają na słód, tj. moczą go naprzód w wodzie zimnej naj-słodszej i najlżejszej.

NPam 6, 307

Uwagi dotyczące motywacji słowotwórczej przymiotnika słodki za-wierają również publikacje o charakterze słowotwórczym. Krystyna Kleszczowa zalicza przymiotnik słodki do grupy derywatów

przejętych z prasłowiańszczyzny, którą u progu polszczyzny pisanej należy traktować jako relikt przeszłości; przyznać trzeba, że relikt całkiem nieźle zachowany do dnia dzisiejszego.

Kleszczowa, 2003: 98–99

W staropolszczyźnie funkcjonowało zaledwie 20 formacji utworzo-nych za pomocą reliktowego formantu -ki, poza przymiotnikiem słodki, przy czym, jak pisze autorka

nie w każdym wypadku można mówić o żywotnej motywacji […]. W nie-których wypadkach trudno orzec, czy mamy do czynienia z motywacją przez czasownik, czy też przez rzeczownik.

Kleszczowa, 2003: 98

Podobne stanowisko zajmują Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr- -Spławiński i Stanisław Urbańczyk, którzy uważają, że w polskich przy-miotnikach z formantem -ki typu słodki, cienki, cierpki, gładki, krótki, krzepki, lekki, prędki, rzadki, gorzki

stosunek pochodności jest […] mało wyrazisty, trudno orzec, czy są to two-ry odimienne czy odsłowne.

Klemensiewicz, Lehr-Spławiński, Urbańczyk, 1965: 235

Należy nadmienić, że Maria Brodowska-Honowska dostrzega zwią-zek przymiotnika *sladъkъ z czasownikiem *sladiti, analogiczny między innymi do: *gladъkъ i *gladiti, *gorьkъ i *gorěti. Stwierdza jednak, że

te pokrewieństwa werbalne nie decydują jeszcze o pochodzeniu werbal-

nym. Brodowska-Honowska, 1960: 191–196³

Przytoczone opinie językoznawców pokazują, że nie jest możliwe jednoznaczne rozstrzygnięcie kwestii motywacji przymiotnika słodki.

W dalszych rozważaniach uwaga skupiona będzie na przeobrażeniu rdzenia *sal-, który rozszerzony o przyrostek -d już na gruncie pra-indoeuropejskim zrósł się z pierwotnym rdzeniem. W odróżnieniu od pie. rdzenia *sal- ‘sól’, który jako rdzeń ogólny został przejęty przez języki germańskie, romańskie i słowiańskie, rdzeń *sald- w postaci zróżnicowanej przez metatezę kontynuują jedynie języki słowiańskie (zob. tabela 6).

Jak już wspomniano, w ewolucji semantycznej pie. przymiotnika

*sal-dŭ- Boryś wyróżnił trzy etapy: ‘przyprawiony solą, posolony’ →

‘mający przyjemny smak, smaczny’ → ‘słodki’. Można zatem mówić o  „pochodności” smaku słodkiego od smaku słonego. Jednocześnie, oceniając oba smaki w kategoriach prototypu, należy uznać „słoność”

za bardziej prototypową jakość niż „słodkość”. Taka zależność seman-tyczna między przymiotnikami nazywającymi te dwie różne jakości smakowe nie występuje w innych językach, co widać chociażby na przykładzie angielskich przymiotników salty ‘słony’ i sweet ‘słodki’ czy niemieckich salzig ‘słony’ i süss ‘słodki’. W obu wymienionych językach nazwy smaku słonego wywodzą się od soli, natomiast słodkiego z pie.

rdzenia *swad-⁴ ‘sweet, pleasant’ (Online Etymology Dictionary). Staro-angielski przymiotnik swete znaczył ‘pleasing to the senses, mind or feelings; having a pleasant disposition’ (Online Etymology Dictionary).

Online Etymology Dictionary zawiera także ogólną informację, że odpo-wiedniki wyrazu sweet w językach indoeuropejskich używane są w od-niesieniu do różnych zmysłów, jak również w ogólnym w znaczeniu

3 Autorka przytacza trzy koncepcje dotyczące funkcji sufiksu -ъkъ: (1) funkcja strukturalna polegająca na przesuwaniu pierwotnych przymiotników ŭ-tematowych do klasy przymiotników o-tematowych; (2) funkcja intensyfikacji znaczenia (rodzaj przymiotnikowych augmentatiwów lub deminutiwów); (3) wskazywanie na związki dewerbalne (Brodowska-Honowska, 1960: 191–196).

4 Inne źródła podają, że angielski przymiotnik sweet i niemiecki przymiotnik süss pochodzą od ie. *swād- (zob. Ayto, 2005; Etymologisches Wörterbuch (nach Pfeifer)).

123 4.2. Etymologia przymiotnika słodki

‘przyjemny’. To pokazuje, że znaczenia związane z percepcją smakową oraz ogólnie z ‘przyjemnością’ mają tę samą genezę.

Tabela 6 Przymiotnik słodki

w wybranych językach indoeuropejskich Grupa języków Język Słodki

Germańskie ang. sweet

duń. sØd

niem. süss

norw. sØt

szwedz. söt

Romańskie franc. doux

hiszp. dulce

łac. dulcis

port. doce

wł. dolce

Słowiańskie biał. salódki

bułg. sladyk

chorw. sladak

czes. sladký

pol. słodki

ros. sládkij

serb. sladak

słowac. sladký słoweń. sladki

ukr. solódkyj