Nazwy zmysłu smaku w języku polskim*

2.2. Nazwy zmysłu smaku w języku polskim*

Nazwa zmysłu smaku różni się od pozostałych czterech nazw pod-stawowych zmysłów człowieka. Przede wszystkim różni się pod wzglę-dem genetycznym, ponieważ nie jest wyrazem słowiańskim oraz nie funkcjonuje w polszczyźnie od początku jej istnienia. W odróżnieniu od określeń: wzrok, słuch, węch i dotyk, które są wyrazami ogólnosło-wiańskimi, kontynuantami prasłowiańskich wyrazów: *zorkъ ‘spojrze-nie, wzrok’ (pierwotna nazwa czynności od *zьrěti ‘patrzeć’); *sluchъ

‘słyszenie, zdolność słyszenia; to, co się słyszy; narząd słuchu, ucho’, lub derywatami od prasłowiańskich czasowników: *ǫchati ‘pachnieć;

wciągać nosem zapach, odbierać wrażenia węchowe’; *tykati ‘dotykać, trącać, poruszać, stukać; wbijać, wtykać, wpychać’ (SEBor), nazwa smak jest pożyczką ze śrwniem. smac / smach / smacke ‘smak, zmysł smaku;

smak czegoś, posmak’, której pierwsze poświadczenie tekstowe w pol-szczyźnie datuje się na wiek XV. Warto zatem postawić pytanie: jak zmysł smaku był nazywany przed przeszczepieniem na polski grunt niemieckiej pożyczki?

Punktem wyjścia rozważań będzie analiza porównawcza wyrazu smak w wybranych językach słowiańskich, germańskich i romańskich oraz analiza fragmentów tekstów spowiedzi powszechnej z XIV i po-czątków XV wieku. Zestawienie innojęzycznych odpowiedników wyra-zu smak (‘zmysł smaku’) przedstawia tabela 1⁶.

Porównanie słowiańskich, germańskich i romańskich odpowiedni-ków nazwy smak pokazuje, że spośród języodpowiedni-ków słowiańskich jedynie w  języku polskim, ukraińskim i białoruskim funkcjonuje pożyczka smak, natomiast w pozostałych językach istnieją wyrazy: chut’ (czeski, słowacki), oraz oparte na wspólnym rdzeniu -kus- nazwy: okus (słoweń-ski), ukus (serb(słoweń-ski), wkus (rosyjski, bułgarski). W językach germańskich

* Rozdziały 2.2–2.4 są rozbudowaną wersją artykułu Nazwy zmysłu smaku w ję-zyku polskim (Mitrenga, 2009).

6 Przy opracowaniu tabel z innojęzycznymi odpowiednikami polskich wyrazów stosowano transkrypcję zgodnie z PWN-owskimi zasadami transkrypcji słowiańskich alfabetów cyrylickich. Zasady dostępne na stronie internetowej http://so.pwn.pl/zasa-dy.php?id=629693 (dostęp: IX 2009).

jedynie angielskie słowo taste, w porównaniu z niemieckim Geschmack, duńskim smag, norweskim i szwedzkim smak, jest wyrazem innordzen-nym. Natomiast w językach romańskich funkcjonują nazwy będące za-pożyczeniem łacińskiego gustus – 1) ‘smak, zmysł smaku’; 2) ‘próbowa-nie smaku, kosztowa‘próbowa-nie’; 3) ‘próba’ (por. gustatus 1) ‘smak, zmysł sma-ku’; 2) ‘kosztowanie’; gusto ‘kosztować, spożywać, zasmakować; przen.

pojmować, rozumieć, dowiedzieć się’ i sapor ‘smak’ – 1) ‘smak, zapach, woń’; 2) przen. ‘zdolność sądzenia, rozum, elegancja’ – Jougan, 1958).

Tabela 1 Rzeczownik smak ‘zmysł smaku’

w wybranych językach indoeuropejskich

Grupa języków Język Smak

‘zmysł smaku’

Germańskie ang. taste

duń. smag

niem. Geschmack

norw. smak

szwedz. smak

Romańskie franc. goût

hiszp. gusto

łac. gustus

port. gosto

wł. gusto

Słowiańskie biał. smak

bułg. wkus

chorw. okus

czes. chut’

pol. smak

ros. wkus

serb. ukus

słowac. chut’

słoweń. okus

ukr. smak

55 2.2. Nazwy zmysłu smaku w języku polskim

Zestawienie słowiańskich odpowiedników nazwy smak okazało się cennym tropem w dalszych poszukiwaniach pierwotnej polskiej nazwy zmysłu smaku, funkcjonującej w polszczyźnie przed XV stuleciem, jed-nak dopiero analiza fragmentów najstarszych tekstów spowiedzi po-wszechnej potwierdziła istnienie w polszczyźnie historycznej „słowiań-skiej” nazwy zmysłu smaku.

W komentarzu do spowiedzi powszechnej zawartym w Chrestomatii staropolskiej czytamy:

Spowiedź powszechna, odmawiana w czasie mszy, należała, podobnie jak modlitwy codzienne i dekalog, do pierwszych zapewne tekstów tłumaczo-nych na język polski […]. Na schemat spowiedzi składało się wyznanie grze-chów z zakresu dwóch przykazań miłości, dziesięciorga przykazań, siedmiu grzechów głównych, grzechów popełnionych pięcioma zmysłami, przeciw uczynkom miłosiernym względem duszy i ciała, artykułom wiary, nakazom kościelnym (jak łamanie postu, niezachowanie świąt).

Wydra, Rzepka, 1995: 26

Analiza fragmentów dwóch przekładów spowiedzi powszechnej do-wodzi, że zmysł smaku nazywany był ukuszeniem:

Ja gr<z>eszny człowiek, kaję sie Oćcu i miłe Maryje, Matce Boże, i wszem świętym i tobie, otcze duchowny, mych wszech grzechow, com sie jich dopuścił ot mego porodzenia aż do dzisieszego dnia mą piącią rozumu: weźrzenim, słyszenim, ukuszenim, pomyślenim, przemowienim⁷.

Spowiedź powszechna z pocz. XV w. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie.

Rkps nr 1681, k. 98v. – cyt. za: Wydra, Rzepka, 1995: 26 My grzeszni ludzie spowiadamy się Bogu naszemu miłemu, stworzycielowi i otkupicielowi naszych grzechow, czsośmy się jich dopuścili od naszego poro-dzenia aż do dziś dnia, iżeśmy zgrzeszyli w piąci zmysłoch⁸ żywota naszego:

widzenim, słyszenim, dotykanim, powonienim, ukuszenim.

Spowiedź powszechna. Biblioteka Jagiellońska. Rkps nr 1299, k. 1r. – cyt. za:

Vrtel-Wierczyński, 1977: 51

Nazwę ukuszenie w znaczeniu ‘zmysł smaku’ odnotowują również źródła XVI-wieczne. W wydanym w 1898 roku przez Lucjana

Mali-7 Wszystkie wyróżnienia w cytatach ze źródeł – B.M.

8 W pracy zastosowano transkrypcję zmysł we wszystkich dawnych kontekstach.

Por. np. zmysł albo smysł w SXVI.

nowskiego zabytku z początku XVI wieku, będącym książeczką do spo-wiedzi, obszernym rachunkiem sumienia lub spowiedzią powszechną, penitentka wyznaje grzechy dotyczące zmysłu smaku słowami:

dawam się też winna Panu Bogu z uczynku złego ukuszenia i żech ja wiele krojć jadła albo piła więcej dla smaczności niźli dla potrzebności, a tako, jakomkolwiek zgrzeszyła p<r>zez ukuszenie albo przez smakowanie dziś się dawam winna Panu Bogu miłemu.

Zabytek języka polskiego z początku wieku XVI.

Biblioteka Uniwersytetu w Erlangen. Rkps 5.b.

W przytoczonym fragmencie nazwa ukuszenie występuje dwu-krotnie (z uczynku złego ukuszenia oraz p<r>zez ukuszenie albo przez smakowanie), dla obu użyć Malinowski w objaśnieniu podaje znacze-nie ‘smak, smakowaznacze-nie’. W podanym fragmencie występują rówznacze-nież wyrazy smaczność i smakowanie (dla smaczności i przez smakowanie), co dowodzi, że na początku XVI wieku obok nazwy ukuszenie funkcjo-nowały derywaty utworzone od niemieckiej pożyczki smak.

Na podstawie materiału wyekscerpowanego z kartoteki SXVI można wskazać również inne źródła rejestrujące nazwę ukuszenie w znaczeniu

‘zmysł smaku’. Nazwa ta jako odpowiednik łacińskiego gustus i nie-mieckiego Geschmack została odnotowana w słowniku Jana Murmeliu-sza z 1528 roku, sporo cytatów potwierdzających istnienie nazwy uku-szenie zawiera także modlitewnik Marcina Laterny Harfa duchowna:

Pięć zmysłow zewnętrznych: widzenie, słyszenie, ukuszenie, powonienie, do-tknienie, ktore na oko widzisz.

LatHar K. 4442, w. 1–2 Panie Boże wszechmogący, tobie polecam dnia dzisiejszego i czasu każdego:

duszę moję, ciało moje, widzenie, słyszenie, ukuszenie, powonienie, i do-tknienie moje, wszystki myśli, chęci, słowa, uczynki moje.

LatHar S. 18, w. 2–7 Świat za się zewsząd okrążył i obtoczył mię, i przez pięć bram, to jest pięć zmysłow ciała mego: widzenie, słyszenie, ukuszenie, powonienie i dotykanie, strzałkami swemi rany mi zadaje i wdziera się śmierć przez okna moje.

LatHar S. 587, w. 10–16 Członka w nim zdrowego nie było. Zmysłu nie było, ktory by męki swej nie miał. Widzenie ucierpiało w płaczu, słyszenie w natrząsaniu i bluźnierstwach, ukuszenie we dwu przykrych napojach, powonienie w zeplwaniu brzydliwym.

LatHar S. 679, w. 16–20

57 2.2. Nazwy zmysłu smaku w języku polskim

W materiale XVI-wiecznym wskazać można jeszcze jedno poświad-czenie tego typu:

Aby [człowiek już konający] poznawszy nieprzyjacioły swe głowne, mocnie przeciwko nim aby stał, […] zmysły swymi aby władnął, widzeniem, słysze-niem, ukuszeniem etc., nie używając ich k woli nieprzyjaciołom, ale k woli Panu Bogu.

AktaSynod I 140

Pozostałe konteksty odnotowane w kartotece SXVI potwierdzające istnienie na gruncie polszczyzny nazwy ukuszenie (te cytaty, w których nie wymienia się nazw pozostałych zmysłów) zostaną przedstawione w dalszej części rozważań. Zauważmy, że wśród kontekstów XVI-wiecz-nych w znaczeniu ‘zmysł smaku’ funkcjonowały także wyrazy smako-wanie i smak:

Mam pięć zmysłow, widzenie, słyszenie, wonienie, smakowanie i dotknienie.

Wokabul Q4v.

Dla zrozumienia rzeczy niżej opisanych trzeba wiedzieć iż wszytkie zmysły człowiecze w głowie są zamknione. Pięć zewnętrznych, widzenie w oczu, słuch w uszu, wonianie w nosie, smakowanie w języku, dotykanie po wszyt-kim ciele.

GlabGad K.A5v.

Gustus – Zmysł ten, ktorym kosztujesz, smak.

Calep, S.467a tegoż uczucia pięcioro człowiek ma w nieporuszonym a doskonałym ciele, jako jest widzenie, słuch, wonia, smak i dotknienie.

SienLek, s. T3v.

Co ciekawe, analiza dotychczasowych przykładów pokazuje, że w  staropolskich i XVI-wiecznych zabytkach również nazwy pozo-stałych zmysłów miały inne postaci niż współcześnie. Zwraca uwagę przede wszystkim to, że zmysły często nazywane były formami od-czasownikowymi (widzenie, słyszenie, powonienie, dotykanie / dotknie-nie). Być może wskazuje to na postrzeganie zmysłów jako zdolności wykonywania pewnych czynności – zdolność widzenia, słyszenia itd.⁹

9 Zagadnienie to wymaga głębszej analizy, w tym miejscu ograniczono się jedy-nie do zasygnalizowania problemu.

Zagadnienie to jest interesujące także w kontekście rozważań na temat wyodrębniania i klasyfikowania zmysłów.

Zapożyczony z języka niemieckiego rzeczownik smak w znaczeniu

‘smak, zmysł smaku; smak czegoś, posmak’ datowany jest w polszczyź-nie na wiek XV (SEBor), a zatem pojawił się w języku polskim w okresie silnych wpływów niemieckich związanych z lokacją miast i wsi, które przypadały na wieki XIII, XIV i XV. Zenon Klemensiewicz w Historii języka polskiego pisze:

Gospodarcza i administracyjna przewaga Niemców w ośrodkach ich sku-pienia wspiera upowszechnianie się germanizmów zwłaszcza w słownictwie rzemiosła, handlu, prawa, budownictwa i różnych dziedzin związanych z miastem i życiem mieszczan.

Klemensiewicz, 1961: 142¹⁰

Wpływ ten zaznaczył się również w słownictwie kulinarnym, o czym pisze w Dziejach kultury polskiej Aleksander Brückner:

W życiu średniowiecznym, ubogim pod względem umysłowym, o kuchnię („stół chlebowy”) najwięcej dbano, a do rozmnożenia i urozmaicenia kuch-ni polskiej najbardziej się miasta przyłożyły, skoro słowkuch-nictwo kuchenne obfituje w germanizmy bardziej może niż wszelki inny dział językowy.

Brückner, 1958: 489

Wyraz smak jest przykładem zapożyczenia leksykalnego, całkowi-cie przyswojonego przez język polski, które zostało zaadaptowane pod względem graficznym, fonetycznym i morfologicznym. Warto jednak nadmienić, że niemiecką proweniencję mają również inne wyrazy doty-czące percepcji smakowej, między innymi kosztować od XV wieku ‘pró-bować smakiem, badać smak potraw, napojów’, ‘poznawać,

doświad-10 O rozprzestrzenianiu się niemieckich pożyczek w języku polskim pisze Bogdan Walczak w Zarysie dziejów języka polskiego (Walczak, 1999). Zarówno w dobie sta-ropolskiej, jak i w średniopolskiej germanizmy „dotyczyły sfery życia praktycznego, głównie handlu, rzemiosła, budownictwa, wojskowości” (Walczak, 1999: 160). Au-tor podaje, że „pożyczki (głównie nazywające rzeczy nowe, które wcześniej nie miały nazw rodzimych) obficie przenikały do polszczyzny, nie napotykając niechęci i oporu jej użytkowników – sam jednak niemiecki nigdy nie był u nas traktowany jako język kultury, jak łacina czy czeski, a potem włoski czy francuski” (Walczak, 1999: 160).

59