Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić

czać’ od stwniem. kosten ‘doświadczać, badać, próbować, kosztować’

(SEBor), próbować ‘jeść lub pić coś w niewielkiej ilości, aby sprawdzić, jak to smakuje; kosztować, smakować’ (USJP) od niem. Probe ‘próba;

doświadczenie, eksperyment; próbka, wzorzec’ (SEBor). Klemensiewicz zauważył, że Stanisław Rospond w swoich badaniach wymienił wśród germanizmów, które wyparły stare i średniowieczne wyrazy polskie, właśnie między innymi czasowniki kosztować, smakować i próbować, które zastąpiły skusić i ukusić (Klemensiewicz, 1965: 150).

2.3. Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić

Funkcjonowanie w polszczyźnie wyrazu ukuszenie, w znaczeniu od-noszącym się do zmysłu smaku, poświadczają źródła leksykograficzne.

W SStp wyraz ukuszenie ma cztery znaczenia:

1) ‘zranienie zębami’: Takież i oni, ktorzy byli urażeni wężem pkielnem, kie-dy nabożnie wierząc na Jezu Krysta na krzyżu wiszącego, natychmiast będą uzdrowion<i> od ukuszenia grzecha [Rozm 603];

2) ‘zjedzenie’: Adama w nędzy zostawiła, a to przez ukuszenie zakazanego jabłka [XV ex. MPKJ II 317];

3) ‘przedsmak, próbka tego co ma nastąpić’ (brak polskiego kontekstu);

4) ‘zmysł smaku’: Spowiadamy się […], iżeśmy zgrzeszyli w piąci zmysłoch żywota naszego: widzenim, słyszenim, dotykanim, powonienim, ukusze-nim [Spow 1–3.6].

Również czasowniki ukusić i ukuszać wskazują na doświadczanie smaku. W SStp zostały odnotowane trzy znaczenia czasownika ukusić:

1) ‘zjeść lub wypić trochę czegoś, doświadczyć smaku czegoś, skosztować, spróbować’: Toście wy widzeli, iżesta się oczy moi oświecile, iszem tego miodu ukusił malutko [BZ I Reg 14, 29];

2) ‘zjeść, spożyć’: Ze wszego rajskiego drzewa owoce jedz, ale z drzewa wzwiedzenia dobrego i złego nie jedz, bo w ktorykoli dzień jego ukusisz, śmiercią umrzesz [BZ Gen 2, 17];

3) ‘zaznać, doświadczyć’: Są tu niektorzy z nami stojąc, ktorzy nie ukuszą śmierci [Rozm 365].

Odnotowane w SStp znaczenie czasownika ukuszać ‘jeść lub pić trochę czegoś, brać do ust, kosztować’ (Tu będąc gościem nie ukuszał chleba ani się wody napił prze grzechy ludzskie – BZ II Esdr 9, 2) jest bliskie znaczeniu 1. czasownika ukusić.

Obok wyrazów ukuszenie, ukusić i ukuszać SStp rejestruje także wyrazy: ukąszenie 1) ‘zranienie zębami itp., ugryzienie’; 2) ‘zjedzenie’, oraz ukąsić 1) ‘uchwyciwszy zębami itp. zranić, skaleczyć, ugryźć’;

2) ‘odgryźć, odciąć’. Między wyrazami ukuszenie, ukusić i ukuszać oraz ukąszenie, ukąsić istnieje wyraźny związek semantyczny – doświad-czanie smaku czegoś jest możliwe po skosztowaniu, czyli odgryzieniu, wzięciu do ust i zjedzeniu lub wypiciu niewielkiej ilości jakiejś potrawy czy napoju.

Wymienione szeregi wyrazów nie są jednak z sobą powiązane etymologicznie. Wyrazy ukąszenie i ukąsić stanowią kontynuanty prasłowiańskiego odrzeczownikowego czasownika *kǫsiti ‘rozrywać, rozszarpywać, rozgryzać na kawałki’, będącego derywatem od *kǫsъ

‘kawałek odkąszony, ugryziony’, poświadczonego w polszczyźnie XV wieku w znaczeniu ‘kawałek czegoś jadalnego’, ‘kawałek, część, pewna ilość czegoś, trochę, nieco’. Natomiast wyrazy ukuszenie, ukusić i uku-szać są derywatami od poświadczonego w XIV wieku czasownika kusić

‘poddawać próbie, doświadczać; wabić, nęcić; wystawiać na pokusę, skłaniać do złego’, funkcjonującego w staropolszczyźnie w szerszym i bardziej konkretnym znaczeniu, między innymi ‘kosztować, próbo-wać smakiem’ (często w formacjach prefiksalnych: skusić, ukusić, za-kusić) (SESł).

Bezpośrednią podstawą dla czasownika kusić był prasłowiański czasownik *kusiti, będący starą pożyczką z gockiego kausjan ‘koszto-wać, próbo‘koszto-wać, doświadczać’, definiowany przez Aleksandra Brücknera (SEBr) jako ‘kosztować (kąsać)’, ‘próbować, doświadczać’, przez Fran-ciszka Sławskiego (SESł) i Wiesława Borysia (SEBor) jako ‘kosztować, próbować (smakiem), poddawać próbie, doświadczać; wodzić na poku-szenie, skłaniać do złego’¹¹, a przez Andrzeja Bańkowskiego (SEBań)

11 Dane etymologiczne wskazują jednoznacznie, że wyrazy ukuszenie, uku-sić i ukuszać pochodzą od prasłowiańskiego czasownika *kusiti, nie zaś od *kąsiti.

Franciszek Sławski zauważa jednak, że w części języków słowiańskich, w których prasłowiańska nosówka *ǫ przeszła w u, widać zmieszanie obu czasowników. W

ję-61 2.3. Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić

w konstrukcji kusić (czegoś) ‘próbować smaku, biorąc do ust (kąsek ja-dła albo łyk napoju)’¹².

Czasownik kusić jest wyrazem ogólnosłowiańskim, którego odpo-wiednikami są: czes. okusiti ‘skosztować, spróbować, poddać próbie’, słowac. okúsit ‘skosztować, spróbować; doświadczyć, przeżyć’, ros.

vkusitь ‘zakosztować, spróbować, doświadczyć’, strus. kusiti ‘próbować smaku, kosztować’, scs iskusiti ‘poddać próbie, doświadczyć, skusić, wy-stawić na pokuszenie’, dawne chorw. i serb. kűsiti ‘próbować, doświad-czać’, słoweń. okúsiti ‘skosztować’, bułg. dialektalne kúsam ‘próbuję, kosztuję jedzenie’ (SEBr, SESł, SBor). Mimo że, jak zauważa Aleksander Brückner, „u nas kusić zatraciło znaczenie smaku” (SEBr), w innych językach słowiańskich wyraz zachował się. Związek ten jest widoczny również w oznaczających ‘smak’ rzeczownikach okus, ukus i wkus (zob.

tabela 1 na s. 54).

Materiał wyekscerpowany z kartoteki SXVI zawiera poświadczenia wyrazów ukuszenie i ukusić związane z percepcją smakową. Wśród kontekstów wskazać można użycia, w których czasownik ukusić wy-stępuje w znaczeniu zarówno ‘doświadczyć smaku czegoś, skosztować, spróbować’, jak i ‘zjeść, spożyć’. W pierwszym znaczeniu czasownik ten łączy się z rzeczownikami nazywającymi jakości smakowe (słodkość, gorzkość):

zyku polskim jedynie Aleksander Brückner uważał wyraz kusić za rodzimy wariant psł. *kąsiti („kusić […] pierwotne znaczenie ‘kosztować (kąsać)’, ‘próbować, doświad-czać’ ”) (SEBr: 284–285).

12 Na temat ewolucji czasownika kusić na gruncie polszczyzny pisze Danuta But-tler w Rozwoju semantycznym wyrazów polskich (ButBut-tler, 1978). Autorka zwraca uwagę, że w rozwoju czasownika kusić można prześledzić wszystkie ogniwa pośrednie między znaczeniem ‘gryźć, kąsać’ a współczesnym ‘nęcić, wabić’. Znaczenie ‘smako-wać, próbować smakiem’ Buttler traktuje jako specjalizację znaczenia ‘gryźć, kąsać’.

Autorka wskazuje również na znaczenia ‘próbować, starać się, usiłować’, ‘ćwiczyć się, zaprawiać się’, ‘poddawać próbie, powodować sprawdzenie czego’, ‘wystawiać na pró-bę, namawiać do złego, zachęcać, nęcić do rzeczy niegodnych’. Zastrzega jednak, że

„takie uszeregowanie etapów rozwoju znaczeniowego wyrazu kusić stanowi czystą hi-potezę, bo po pierwsze – nie wiadomo, w jakim momencie zbiegły się linie ewolucyjne czasowników kusić (z gockiego) i kąsić, kiedy zespoliły się one w jeden leksem […], po wtóre – wszystkie wyliczone odcienie już w najstarszych tekstach polszczyzny wystę-pują niejako obocznie, trudno więc bezspornie rozstrzygnąć sprawę chronologicznego pierwszeństwa bądź wtórności niektórych treści” (Buttler, 1978: 41–42).

Jam pożywał rozkoszy, a tyś okrutnie zranion gwoźdźmi. Jam ukusił słodko-ści jabłkowe tyś za to napojon gorzkosłodko-ści.

OpecŻyw K.134v.

A Jezus ukusiwszy one gorzkości, nie chciał dalej pić.

OpecŻyw K.149v.

W pierwszym z wymienionych znaczeń czasownik ukusić występuje również w zdaniu:

A gdy ukusił, miał wielkie udręczenie na języku swoim.

SiebRozmyśl K. K, w. 4–5

– choć sam kontekst nie jest do końca jednoznaczny (na jego podsta-wie nie można wykluczyć, czy nie chodzi o znaczenie drugie ‘zjeść, spożyć’). Ponieważ lokalizacja cytatu wskazuje na Rozmyślania Męki Pana naszego Jezusa Krystusa Anny Siebeneicherowej, zdanie to odnosi się, podobnie jak przytoczone wcześniej konteksty, do sceny napojenia Chrystusa na krzyżu octem i żółcią. Chodzi więc o percepcję gorzkiego smaku, który powoduje nieprzyjemne doznanie na języku.

Wątpliwości może budzić także znaczenie czasownika ukusić w ta-kim oto zdaniu:

Dobreć było i ono jabłko którego Adam w raju ukusił: lecz że to przeciw rozkazaniu Bożemu uczynił, haniebnie zgrzeszył i sam siebie i nas zatracił.

WujJud

Jednak określenie jabłka przymiotnikiem dobre pozwala uznać, że ukusić wskazuje na znaczenie ‘doświadczyć smaku czegoś, skosztować, spróbować’. Takiej wątpliwości nie budzi natomiast zdanie:

Choć tedy żył jednak już dla grzechu przed Bogiem umarłym był, jako i Adam skoro z drzewa zakazanego ukusił.

CzechRozm, L.140, w. 17–19

– w którym ukusił znaczy ‘zjadł’.

W kontekstach tych rzeczownik ukuszenie występuje w znaczeniu

‘zjedzenie’:

Mając lutość nad Adamem, ijż go był diabeł zradził, gdy przez jabłka uku-szenie śmierć sobie był urodził.

OpecŻyw, k. 161

63 2.3. Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić

Gdy Adam w raju postawion był, wnet go tam diabeł zdradził. Z ukuszenia jabłka w śmierć wpadł, z dobrego wszego wypadł.

ArtKanc, k. D18v.–D19r.

Wiele rozkosznych rzeczy przed nasze oczy przychodzi, ktorych wy nic nigdy nie wicie, insze rzeczy przez widzenie oglądamy, drugie przez słuchanie po-baczamy, drugie po wonności przyciągamy, niektore przez dotykanie czujemy, a insze też przez ukuszenie smakujemy.

HistAl, K.K3–K4, w. 23–25, 1–4

Interesujące słownictwo pojawia się również w Gadkach…, w czę-ściach poświęconych budowie i funkcjonowaniu języka oraz właściwo-ściom śliny. Glaber w objaśnianiu związanych z nimi zagadnień pisze o członku ukuszenia oraz o ukuszaniu:

Czemu język ma w sobie pory, to jest dziurkowaty jest wszytek a rzadki, więcej niźli insze mięso? Odpowiedź: Jedna przyczyna tego, aby smak po-karmu tym snadniej przechodził do onego członka, w którym jest czujność ukuszenia.

Glaber: 29 Czemu się język ślini, gdy kto rzeczy kwaśne pomieni? Odpowiedź: Bowiem moc duszna, którą ona duma a mnima, jest wyżej w głowie nad członkiem ukuszenia. Także gdy który smak bywa pomienion, tedy o nim pomyślamy […] to jest dumanie przy członku ukuszenia, który jest w języku. Ale iż żad-nego smaku nie czuje język jedno przez wilgotę śliny, przeto ślina wtenczas ku językowi przechadza.

Glaber: 29 Czemu ślina człowiecza żadnego smaku nie ma? Odpowiedź: Bo gdyby ona miała w sobie jaki smak własny, tedy by język żadnego inszego smaku obcego nie uczuł, gdyż język pomocą śliny czuje ukuszając.

Glaber: 31

Na podstawie przytoczonych cytatów można scharakteryzować czło-nek ukuszenia jako wewnętrzną część języka, odpowiedzialną za odczu-wanie i rozpoznaodczu-wanie smaku. Opis wskazuje, że być może nazwa ta jest XVI-wiecznym odpowiednikiem dzisiejszych kubków smakowych, jednak nigdzie nie znaleziono potwierdzenia takiego spostrzeżenia¹³.

13 Warto przy tym odnotować, że znajdujące się w SW objaśnienie cytatu z Glabe-ra: „Moc duszna […] jest wyszej w głowie nad członkiem ukuszenia [nad organem sma-ku – językiem]”, wskazuje na tożsamość nazw członek usma-kuszenia, organ smasma-ku i język.

Ostatnie z przytoczonych zdań wskazuje, że ukuszanie językiem pole-gało na smakowaniu, próbowaniu, kosztowaniu czegoś. Co zaskakują-ce, ani nazwa członek ukuszenia, ani czasownik ukusić nie pojawiają się w rozdziale O smakowaniu, w którym Glaber opisuje właściwości poszczególnych smaków. Nasuwa się więc spostrzeżenie, że być może nazwy te odnosiły się do odczuwania smaku w sensie fizycznym, nato-miast wyrazy smak i smakowanie do właściwości pokarmów i doznań, jakie one wywołują.

Nieobecne we współczesnej polszczyźnie znaczenie czasownika ku-sić i jego derywatów skuku-sić, ukuku-sić, ukuszać, kuszenie, ukuszenie notuje także SL. Linde definiuje czasownik kusić wraz z ukusić i skusić jako

‘smakiem kosztować, czyli doświadczać, nieco zażywać’, co popiera na-stępującymi cytatami:

Skoro tego ukusicie, wnet pomrzecie.

WujPostW 3, 179 Nie pragnie tego człowiek, czego nie ukusi. Ale skoro skosztuje, chciwie się go chwyci.

PotZac 6 Ślubowali, że nic ukusić nie mają, ażby go zabili.

WujBibl 23, 14 Skusiwszy potraw smaczno przyprawionych, Pije ze złotych czar do posłów onych.

ChełchPop A 4 b

Natomiast czasowniki ukusić i ukuszać, zdefiniowane jako ‘skosz-tować, kosztując nieco zażyć, zasmakować’, autor potwierdza przykła-dami:

Gdy miodem tym pomażesz szczepy, gąsienice pomrą, gdzie na to przydą i ukuszą.

Spicz 134 Żaden z tych, którzy byli zaproszeni, nie ukusi wieczerzy mojej.

Dambr 330 Tego dnia dobytek i woły i inne bydło niech nic nie ukuszają.

Leop Jon. 3, 7 Piotr, gdy łaknął, chciał też czego ukusić.

Leop Act. 10, 10

65 2.3. Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić

W SL formy kuszenie i ukuszenie oznaczają ‘smak’, ‘zmysł smaku’

i ‘smakowanie’. Linde przytacza następujące konteksty użycia wyrazu ukuszenie:

Zmysł ukuszenia, sensus gustus, jest zmysł powierzchowny, pojmujący rzeczy smak w sobie mające.

SakProbl 85 Utracił zmysł i kuszenie, albowiem najmniej nie dbał, jakie były potrawy.

WysAloj 320 Wiek swój na rozkoszach z ukuszenia i dotykania pochodzących, trawił.

Krom 83 Język jest naczyniem ukuszenia, dlategoż aby smaki pokarmów przez niego łatwiej przenikały.

SakProbl 78 W ukuszeniu naczyniem jest język.

SakProbl 85 Ucho słów doświadcza, a gardło pokarmy ukuszeniem rozeznawa.

Leop Job. 34

SWil i SW jako ostatnie dwa słowniki notują ukuszenie i ukusić w znaczeniach „smakowych”: ukuszenie ‘skosztowanie; zażycie, użycie’

(SWil); 1) czynność czasownika ukusić, 2) albo staropolskie kuszenie

‘zmysł, gustus’ (SW); ukusić, ukuszać 1) czego ‘kosztować’, 2) ‘zażywać, używać’ (SWil); staropolskie ‘kosztując, spożyć nieco; skosztować, po-kosztować, spróbować, posmakować, popróbować, wziąć do ust’ (SW).

Oba słowniki odnotowują także formę ukuszanie. W interesujących nas znaczeniach występują również wyrazy kusić i kuszenie: kusić co ‘tować, smakować’ (SWil); staropolskie ‘doświadczać smakiem, kosz-tować, próbować’ (SW); kuszenie 1) ukuszenie ‘zmysł smaku’ (SWil);

1) ‘czynność od kusić’, 2) albo staropolskie ukuszenie ‘zmysł smaku’ (SW).

Rozważania nad niezachowanymi w polszczyźnie czasownikami i rzeczownikami wywodzącymi się od prasłowiańskiego czasownika

*kusiti, odnoszącymi się znaczeniowo do zmysłu smaku, skłaniają do poszukiwania śladów tej dawnej relacji semantycznej we współczesnej polszczyźnie. Możliwość użycia kusić, skusić się, kuszący, pokusa w kon-tekstach kusić smakiem czegoś, skusić się na coś słodkiego, kuszący smak, słodka pokusa, mieć pokusę na coś prowadzi do wniosku, że wyrazy te mogą funkcjonować w odniesieniu do smaku, wartościując in plus

doznanie smakowe, smak potrawy lub napoju. Nie są to jednak relikty dawnych znaczeń wyrazów ukuszenie i ukusić.