i charakterystyka smaku słodkiego w polszczyźnie
4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
W tej części rozdziału analizie poddana zostanie leksyka odnosząca się do dwóch wzorców prototypowych dla smaku słodkiego, tj. miodu oraz cukru, czyli wyrazy budujące gniazda słowotwórcze z centrum miód i cukier, przy czym pod uwagę zostaną wzięte jedynie te wyrazy, które odnoszą się do percepcji smakowej. Analizę poprzedzą informacje etymologiczne dotyczące obu nazw.
Miód
Nazwa miód pod względem genetycznym jest kontynuantem psł.
*medъ ‘miód naturalny; miód pitny, sycony, napój przyrządzony z mio-du’ z pie. *medhu ‘słodki napój, miód, zwłaszcza miód pitny’ (z po-chodzenia urzeczownikowiony przymiotnik z przypuszczalnym
zna-133 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
czeniem ‘słodki’) (SEBor). Etymolodzy wskazują, że jest to prasłowo, mające odpowiedniki w wielu językach słowiańskich (czes. med., ros.
mëd, scs medъ) oraz w językach należących do innych rodzin języków indoeuropejskich (lit. medus, stpr. meddo, łot. medus, stniem. metu, mitu, stisl. mjǫdr, stind. mádhu, gr. methy – SEBor, SEBr).
Pierwsze poświadczenie tekstowe wyrazu miód w polszczyźnie da-tuje się na wiek XIV. Słowniki rejestrujące najstarszą polszczyznę od-notowują liczne derywaty pochodne od wyrazu miod5, co uznać można za świadectwo jego żywotności jako bazy słowotwórczej w staropol- szczyźnie. SStp rejestruje oboczne formy bez przegłosu i z przegłosem:
miedny – miodny ‘obfitujący w miód’, miedownik – miodownik ‘ciasto zrobione na miodzie z dodatkiem pieprzu, piernik’, ‘jakiś kosmetyk wy-rabiany z dodatkiem miodu lub na miodzie’, przymiotniki o znaczeniu relacyjnym miedowy – miodowy ‘dotyczący miodu, w postaci miodu’
oraz formy z przegłosem: miod ‘produkt wytwarzany przez pszczoły, trzmiele itp. ze słodkiej substancji zbieranej z kwiatów, mel’, ‘napój z miodu’. Staropolskie konteksty wskazują na następujące znaczenia i użycia wyrazu miod:
– substancja wytwarzana przez pszczoły:
Pczol<e> ku zebraniu miodu nie wszelkie ziele jest użyteczne, ale jedno kwiecie.
Rozm 417 po zbiraniu miodu z kwiecia tonie w miodu.
R XXV 155
– napój z miodu:
A ty, bracie, nalej miodu!
KatOssol nr 372
– użycia przenośne:
Tej nocy, kiedy sie syn boży narodził, po wszemu światu miod szedł, bo tedy niebiosa miodem ciekły.
Rozm 70
5 SStp rejestruje jako hasło słownikowe formę miód.
a nakarmił mię tymi księgami, ssało mi się w uściech słodko jako treść mio-dowa.
BielKron K 96r.
Jako barzo słodki są czeluściam mojim wymowy twoje, nad miod.
Fl i Puł, Ps 118, 103
Wymienione wyrazy staropolskie funkcjonowały również w pol- szczyźnie XVI wieku, co pokazuje analiza materiału językowego zare-jestrowanego w SXVI. Ponadto wśród derywatów wyrazu miod wymie-nić można: miodek od znaczenia ‘miód pszczeli’; lek. ‘wywar miodowo-kwiatowy’, ‘miód pitny’; miodowany ‘zaprawiony miodem’, miodowka
‘słodka gruszka, owoc odmiany gruszy domowej’, miodowo ‘o pomyśl-nych zbiorach miodu pszczelego: obficie, pod dostatkiem miodu’, mio-dowy – miedźny, miedzwność / miedźwność ‘słodycz miodu; w formule zaklęcia odczyniającego urok’.
Szczególnie ciekawych informacji na temat wykorzystywania miodu w XVI wieku, także postrzegania i wartościowania jego smaku, dostar-cza analiza hasła miod. Wiele kontekstów wskazuje na lecznicze właści-wości miodu, który mógł być wykorzystywany jako lekarstwo lub jeden z jego składników:
Gdy uwarzysz cebulę […] z miodem a z wodą, a dasz sie napić, tedy głos czyni dobry i lekkość w piersiach i żołądek posila czyszcząc ji z nieczystości.
FalZioł I 133b Kiedy bol w głowie panuje, warz w wodzie kocanki z miodem, a tę juchę daj mu pić.
SienLek 51 Ale na inny bol żył, kozie bobki w occie a w miedzie warz, a przykładaj.
SienLek 143v., 5, 5v., 9v., 17, 37v.
Miod dla swej tłustości aż sie zsiada, wszakoż nigdy nie zmarza. Jest sok z rosy niebieskiej, ktory pczoły zbierają czasow pogodnych: z kwiatkow wo-niających. A przeto też ma w sobie moc wiele zioł, dlatego i na wszelką niemoc w każde lekarzstwo może ji mieszać.
FalZioł IV 27d, I+4, 1c, 2b, 7a, 7b, 10a
O walorach smakowych miodu i jego wykorzystywaniu jako środka słodzącego, służącego do wytwarzania konfektów – tu w znaczeniu: ‘prze-twory lub potrawy owocowe używane jako słodkie potrawy, desery (kon-fitury, owoce osmażane w cukrze lub w miodzie)’ – świadczą cytaty:
135 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
Mellus […] tak słodki by miod.
Mącz 213d; Calep 677b Melligenus, tak smaczny by miod.
Mącz 214a, 213d, 214a, b, 509b Konfekty, jako gruszki, wiśnie, orzechy włoskie, broskwinie i insze rozmaite owoce w cukrze a w miedzie mają bydź smażone.
GostGosp 130, 6, 168 jako owo dzieciom gorzki a zdrowy trunek miodem rodzice słodzą.
GórnRozm Ocukruj albo lepiej omiedzi miodem czystym.
FalZioł I 15a mądre matki […] kraj tego kubka z ktorego pieszczone dziecie pić ma, mażą pospolicie miodem abo czym słodkiem.
GórnDworz Ee7v.
Smak miodu określany był przymiotnikami słodki i smaczny. Mio-dem można było omiedzić, czyli osłodzić potrawę lub gorzkie lekar-stwo, można również było użyć miodu do pomazania kubka, by zachę-cić dziecko do picia. Miód określano przymiotnikiem potrzebny:
pczoła […] z potrzebnych ziołek tedy zbiera wdzięczny a potrzebny miod.
RejZwierc 24, 16, 108v.
Miód pojawiał się także w zdaniach o charakterze przysłów i sen-tencji, wśród nich znajdują się liczne użycia oparte na opozycji słodki
↔ gorzki, w których słodycz miodu przeciwstawiana jest goryczy jadu i żółci:
boć też osa jadowita z nalepszego ziołka, z ktorego słodki miod dobra pszczoł-ka coś gorzkiego zgromadza.
CzechRozm 198v.
Strzeż sie jadu pod miodem.
BielKom C3v.; ZawJeft 46 Więcej żołci niżli miodu.
Mącz 120c, 132d W uściech miod: Jak mleko mowa: W sercu żołć: Jałowe słowa.
KlonWor ded **2v.
na jednej łące pczoła miod, a pająk jad w się bierze.
KromRozm I N2
Należy nadmienić, że w materiale językowym zawartym w SXVI odnotowane zostały tłumaczenia biblijnych fraz i wyrażeń, w któ- rych miód wraz z innymi produktami (mlekiem, masłem i oliwą) pojawiał się na oznaczenie obfitości i dostatku wszelkich dóbr mate-rialnych:
miod i mleko z ziemie popłyną; ziemia gdzie (a. z ktorej) płynie (a. pociecze) miod i mleko.
BielKron 136v., 165v.
rzeki miodem i masłem opływające; ziemia opływająca rzekami mleka i miodu.
Leop, Num 16/14 Bo Jehowa Bog twoj wiedzie cię do ziemie dobrej […] do ziemie rozkosznej oliwy i miodu.
BudBib, Deut 8/8
Wśród poświadczeń tekstowych wyrazu miód odnotowanych w SL zwracają uwagę liczne użycia realizujące opozycję słodki ↔ gorzki (symbolem ‘goryczy’ jest jad, żółć i piołun), których znaczenia odnoszą się do sfery uczuć, wskazując na nierozerwalne współistnienie dwóch przeciwstawnych uczuć – radości i smutku:
Miód z wierzchu, ale piołun pod nim dyszy.
PotSyl 450 Wszędzie do miodu piołun się wlewa i czyni słodycz mierzioną, Wszędzie w goryczy słodycz przebywa, i czyni gorycz zwolnioną.
Zab 10, 409 Gdzie miód, tam też żółć.
ErazJęz B 5 Obróciły się w piołun cukry, miody.
JabłBuk 2 Bywa w *miedzie jad.
WerPob D 1
O tym, że słodki smak postrzegany był poprzez odniesienie do miodu, można wnioskować na podstawie przytoczonego przez Linde-go kontekstu: Słodki miód (Dwor B 2). Linde rejestruje liczne wyrazy pochodne od rzeczownika miód, wiele z nich opatruje gwiazdkami wskazującymi na wyrazy przestarzałe lub formy potencjalne (np. miód,
137 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
miodek, miodno, *miodowo, *miedźno, miodojęzyczny, miodomówny).
SL nie odnotowuje żadnych nowych wyrazów lub znaczeń odnoszą-cych się do smaku miodu, jego funkcji jako środka słodzącego, leczni-czego itp. Przymiotnik miodowy, pierwotnie odnoszący się do znacze-nia miodu jako słodkiej substancji, w SL występuje także w znaczeniu przenośnym (Jedni mówią, iż panu nie przystoi okazować się sługom miodowym i łaskawym – PetrEk 111; Łagodnemi i miodowemi słowy od ucieczki go odwrócił – Stryjk 174; Z twarzą łagodną miodowe albo jedwabne słówka tworzyć, a zdradliwym sercem, co być może najgorszego myślić – KoszLor 49 b).
SWil podaje cztery znaczenia wyrazu miód, przy czym tylko pierw-sze: ‘sok słodki, co wiele owadów, a mianowicie pszczoły z kwiatów wy-dobywają’, odnosi się do słodkiej substancji wytwarzanej przez pszczoły.
Wśród wyrazów, których znaczenia wiążą się z miodem i jego słodkim smakiem, wymienić można: miodek 1) ‘delikatnego smaku miód do picia’ (wyborny miodek), 2) apt. ‘lekarstwo miodem zaprawne (miodek fjałkowy, różany itp.), miodno ‘pełno miodu’, miodny ‘pełny miodu’, mio-dowo ‘słodko, z miodem’, ‘przyjemnie’; miodowy ‘z miodu, od miodu’
(słodycz miodowa), ‘słodki jak miód’ (miodowe usta, miodowe słowa), miodomleczny ‘z miodu i mleka’, miodowina ‘woda miodem sycona’, miodoliz posp. ‘smakorz, lizuś’. W porównaniu z wcześniejszymi słowni-kami SWil nie odnotowuje form bez przegłosu (por. miedźno, omiedzić).
Zestawienie wyrazów odnotowanych w SW z wyrazami zarejestro-wanymi w słownikach SStp, SXVI, SL i SWil potwierdza wycofywanie się z języka licznych wyrazów, utrwalanie się znaczeń wyrazów, które dotychczas nie były znaczeniami podstawowymi, oraz pojawienie się nowych znaczeń (miodoliz posp. ‘smakosz, łasuch, lizus’, miodek apt.
i lek. ‘lek gęstopłynny z miodem lub syropem używany do pomazy-wania w ustach, mazimiodek’). Pokazuje również dalsze zwiększanie się liczby bezpośrednich i pośrednich derywatów od wyrazu miód nie-odnoszących się do percepcji smakowej (np. miodarka ‘centryfuga do miodu, przyrząd do otrzymywania patoki z plastrów’, miodosytnictwo
‘rzemiosło miodosytników; sztuka przerabiania miodu i owoców na na-poje’, miodosytnik ‘ten, co syci czyli warzy miód do picia’).
Liczne definicje przymiotników i przysłówków wyraźnie odwołują się do percepcji smakowej: miodno, miodnuszo ‘słodko’, miodny,
miod-nuszy ‘słodki’ (miodne mleko), miodmiod-nuszynki, miodnutki ‘słodziutki’, miodnuszynko, miodnutko ‘słodziutko’, miodowy przen. ‘słodki jak miód, rozkoszny’ (miodowe miesiące ‘pierwsze spędzone przez nowo-żeńców po ślubie’). W SW po raz pierwszy pojawia się nazwa abstrak-cyjnej cechy miodność ‘słodkość, słodycz owoców, cukru’.
Wiele wyrazów odnotowanych w SJPD opatrzonych jest kwalifikato-rami przestarz., daw. i rzad., wskazującymi na wychodzenie tych lekse-mów z użycia (miodnie rzad. przysłówek od miodny, miodno przestarz.
miodnie, miodny przestarz. dziś poet. p. miodowy). W najnowszych słownikach języka polskiego widać wycofywanie się z polszczyzny de-rywatów od miód, w USJP większość wyrazów opatrzonych jest lifikatorami (np. książk. miodny, kulin. miodowo, miodowy); bez kwa-lifikatora występują jedynie wyrazy: miód 1) ‘słodka, lepka substancja wytwarzana przez pszczoły z nektaru kwiatowego lub spadzi’, 2) ‘napój alkoholowy otrzymywany przez fermentację miodu pszczelego rozcień-czonego wodą, z dodatkiem chmielu, przypraw korzennych i niekiedy soków owocowych; miód pitny’, miodowy 1) ‘zawierający miód, zrobio-ny z dodatkiem miodu’, 2) ‘mający kolor złotawy, taki jak kolor miodu’, 3) ‘mający smak lub zapach miodu’, miodowo. Zdecydowanie mniej wy-razów niż USJP rejestruje ISJP (miodny słowo książkowe ‘Miodne jest to, co ma związek z miodem, np. zawiera miód lub ma smak albo kolor miodu’, miodowy miesiąc, miód ‘to słodka, lepka, złocista substancja wytwarzana przez pszczoły, używana często do smarowania chleba’, także ‘podobna substancja wytwarzana przemysłowo […] miód sztucz-ny’, ‘miód pitny to napój alkoholowy otrzymywany przez fermentację miodu pszczelego rozcieńczonego wodą, z dodatkiem soków owoco-wych i przypraw’).
W słownikach XX-wiecznych utrwalone zostały w postaci związków frazeologicznych i/lub przysłów znaczenia ukształtowane w wiekach wcześniejszych, między innymi: kraj mlekiem i miodem płynący, lgnąć (ciągnąć itp.) jak muchy do miodu ‘odczuwać nieprzepartą chęć bycia z kimś lub gdzieś, posiadania czegoś, uczestniczenia w czymś, ulegać kuszącemu działaniu kogoś lub czegoś’, miodowy miesiąc, mieć miód w ustach (‘mówić komuś pochlebstwa, miłe słówka’), lać komuś miód do duszy, do serca, lać miód na czyjeś serce ‘mówić komuś coś bardzo miłego, kojącego’, łyżka, kropla dziegciu w beczce miodu ‘coś
nieprzy-139 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
jemnego w sytuacji ogólnie korzystnej’, dobrać się do miodu ‘dostać coś upragnionego, pożądanego i korzystać z tego, napawać się tym’. W za-kresie percepcji smakowej współczesne słowniki odnotowują frazeolo-gizm o zabarwieniu żartobliwym niebo, miód w gębie ‘o czymś bardzo smacznym, wybornym’ (USJP, ISJP), natomiast porównanie słodki jak miód ma znaczenie ironiczne ‘na pozór miły, a w rzeczywistości fał-szywy’.
Cukier
SEBor pierwsze poświadczenie wyrazu cukier w polszczyźnie datuje na wiek XV; podaje jednak, że już od XIV wieku w tekstach pisanych w Polsce po łacinie pojawiały się przykłady użycia tego wyrazu z fleksją łacińską. SEBor i SEBr wskazują na zapożyczenie wyrazu cukier z nie-mieckiego Zucker ‘cukier’, którego pierwotnym źródłem było staroin-dyjskie śarkara ‘żwir; ziarna cukru’ (SEBor) / szarkara (SEBr)6. Boryś stawia hipotezę, że „do Europy wyraz dotarł chyba za pośrednictwem arabskim” (SEBor), natomiast Brückner stwierdza, że „z Indyj przeszedł cukier Arabów, a od nich dostał się za czasów pochodów krzyżowych do Europy, gdzie przedtem tylko miodem słodzono” (SEBr)7.
W staropolszczyźnie wyraz cukier występował jedynie w tekstach łacińskich w znaczeniu ‘cukier trzcinowy’. SStp odnotowuje kilka po-świadczeń, co pokazuje, że do końca XV wieku zarówno sam wyraz cukier, jak i nazywany przez niego produkt nie były w Polsce rozpo-wszechnione. Począwszy od XVI wieku wzrasta liczba odnotowanych w słownikach derywatów utworzonych od rzeczownika cukier, co wska-zuje na wzrastającą funkcjonalną żywotność tego leksemu. W SXVI obok wyrazu cukier w znaczeniach 1) bot. ‘trzcina cukrowa’, 2) ‘słodka przyprawa do potraw wyrabiana przeważnie z trzciny cukrowej’ oraz
6 Por. wł. zucchero, hiszp. azúcar, franc. sucre, arab. sukkar, gr. sakchar, ros. sa-char.
7 Arabskie pochodzenie wyrazu cukier potwierdza Słownik zapożyczeń pocho-dzenia arabskiego w polszczyźnie (SZPA). Turek podaje, że wyraz cukier został prze-jęty przez polszczyznę w XV wieku za pośrednictwem języka niemieckiego (SZPA:
77). W słowniku podane zostały wszystkie wyrazy utworzone od rzeczownika cukier z informacją, w którym wieku dany wyraz został pierwszy raz poświadczony (SZPA:
164–170).
przen. a) ‘przynęta, zdradliwa, fałszywa ozdoba’, b) ‘słodycz’, c) ‘wyroby z cukru, słodkie potrawy podawane na deser [zawsze w pl]’, występo-wały również wyrazy cukrować 1) ‘słodzić, przyprawiać cukrem’, 2) ‘do-patrywać się dobrych stron, zachwalać, przyozdabiać’, cukrowanie, cu-krowany 1) ‘osłodzony, przyprawiony cukrem’, 2) ‘ozdobiony; zwodny, stwarzający fałszywe pozory’, a) ‘przyozdabiać, stwarzać dobre pozory (o rzeczach złych)’, cukrowaty ‘podobny do cukru’, cukrowny ‘zwodny, stwarzający fałszywe pozory’, cukrowy ‘przymiotnik od cukier’, ocu-krować ‘osłodzić, przyprawić cukrem’, przen. a) ‘przedstawić lepiej niż jest, zafałszować’, b) ‘uczynić lepszym, znośniejszym, przyjemniejszym’, ocukrowany ‘osłodzony, przyprawiony cukrem’ przen. ‘przedstawiony lepiej niż jest, zafałszowany [czym]’, ocukrowanie ‘osłodzenie’, przen.
‘uczynienie czegoś znośniejszym [czego]’, pocukrować ‘upiększyć, przy-ozdobić; przen. [czym]’, pocukrowanie ‘pokrycie rozpuszczonym cu-krem’, pocukrzenie ‘pokrycie warstwą cukru [co]’, przycukrować ‘osło-dzić; przen. [czym]’, ucukrować, zacukrować.
Początkowo wyraz cukier oznaczał przede wszystkim ‘cukier trzci-nowy’, będący produktem handlowym, importowanym, który wystę-pował w licznych odmianach i różnych postaciach, lecz również cukier pozyskiwany ze skrobi jęczmiennej i z kwiatów. Określenia cukru od-notowane w SXVI wskazują na jego różną jakość, która wynikała mię-dzy innymi ze stopnia oczyszczenia (biały lub bieluchny, czysty, prosty, przedni), postaci (kandyj ‘cukier krystaliczny’, lodow(at)y ‘skrystalizo-wany w bezbarwnej, przezroczystej postaci’, kręcony ‘uzyskany ze skro-bi jęczmiennej w postaci kręconych laseczek’), produktu, z którego był pozyskany (fijołkowy, rożany), pochodzenia (tabarzet ‘odmiana cukru sprowadzana z Persji’).
Konteksty odnotowane w SXVI wskazują, że cukier był wykorzy-stywany jako substancja słodząca dodawana do wody, wina, lekarstw:
Też nasienie ślazowe warzone z lakrycją i z figami, a potym ocukruj cukrem one wode pijże ją, tedy pomaga na kaszel z zimnej przyczyny.
FalZioł I 3b Też wino, w ktorym by wrzało to ziele z koriandrem na cukrze przypra-wionym, a kto sie go będzie napijał, boleść głowy uspokaja, ktora pochodzi z żołądka.
FalZioł I 58b, +8a, I 5d, 13a, 18b, 26 d (79)
141 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
Też wino, w ktorym by były warzone kocenki z dragantem zagrzewa piersi, ale masz ocukrować, iż by było słodko.
FalZioł I 128a
Słodzenie odbywało się poprzez rozpuszczenie cukru w napoju, polewanie produktów rozpuszczonym cukrem lub pokrywanie ich warstwą cukru. Cukrem można było ocukrować, osłodzić, pocukrować, pocukrzyć, powłóczyć, polewać, także coś cukrem przyprawować lub z cukrem zmieszać:
Wszytki rzeczy na proch stłucz a zmieszaj z białym cukrem.
FalZioł I 44d Gwoździkow kramnych pocukrowanie: Weźmi gwoździków ile chcesz […].
Potym je cukrem dobrze warzonym polewaj.
SienHerb 527a Migdałow pocukrzenie takie ma być: Weźmi migdałow słodkich ochędożo-nych ile chcesz, na ktore cukier lej.
SienHerb 527a O powłoczeniu cukrem rozmaitych rzeczy […]. Rancety z skorek pomarań-czowych, jako pocukrzyć […]. Bierze cukier lekko wrzący, warzęchą dziurawą puszczaj go na krajane skorki, ustawicznie je w panwi chybając.
SienHerb 526b
O wysoko cenionych walorach smakowych cukru (i ogólnie słodkie-go smaku) świadczą cytaty, w których cukry (‘wyroby z cukru, słodkie potrawy podawane na deser’) nazwane są ‘przysmakami’, natomiast potrawy, które nie są cukrowane, zostały określone jako niesmaczne:
Więc potym przyniesiono cukry marcepany z rozlicznymi przysmaki, ktorych my nie znamy.
RejWiz 27; RejZwierz 38v.
I marcypany z cukrem uczynione są barzo dobre smaczne a rozkoszne ku jedzeniu.
FalZioł List 13 I r., R. III A wszytkim jako cukier ta barzo smakuje.
RejWiz L. 101, w. 29 Niesmaczne to potrawy, gdzie ich nie cukrują.
RejWiz 92v.
W przeciwieństwie do wyrazu miód i jego derywatów, których prze-nośne znaczenia odnosiły się głównie do postrzegania czegoś jako
mi-łego, łagodnego i wdzięcznego, a zatem były wartościowane dodatnio (miodopłynny, miodomówny, miodooki, miodowy miesiąc), metaforycz-ne znaczenia wyrazu cukier i jego derywatów odsyłają do zwodzenia, zdradliwej, fałszywej ozdoby czy stwarzania fałszywych pozorów, co wartościowane jest ujemnie.
Spośród trzech przenośnych znaczeń wyrazu cukier w polszczyźnie XVI wieku dwa wiążą się ze słodkim smakiem (‘słodycz’ oraz ‘wyroby z cukru, słodkie potrawy podawane na deser’, zawsze w pl), natomiast jedno oznacza ‘przynętę, zdradliwą, fałszywą ozdobę’. SXVI odnotowu-je również przenośne znaczenia innych wyrazów: cukrować ‘przyozda-biać, stwarzać dobre pozory (o rzeczach złych)’, cukrowany ‘ozdobiony;
zwodny, stwarzający fałszywe pozory’ i cukrowny ‘zwodny, stwarzający fałszywe pozory’8. Warto odnotować, że czasownik cukrować w zna-czeniu ‘dopatrywać się dobrych stron, zachwalać, przyozdabiać’ wystę-pował w kontekstach odnoszących się do spraw życia, śmierci, miłości:
Bo nie wie człowiek, kiedy co ma jako to smakuje, aż dopiero, gdy to straci, toż to cukruje.
GostGosp 5; GrabowSet Y2; CzahTr D; SzarzRyt A2v.
Ciebie ja zawsze szanuję, Tobą sobie świat cukruję.
CzahTr [D2]
acz w pracej umiera, nie dba: nadzieją zysku pot cukruje.
GrabowSet V3; LatHar 284
8 Znaczenie to można wyjaśnić, odwołując się do wspomnianej na początku roz-działu fascynacji cukrem przejawiającej się między innymi dekorowaniem potraw ozdobami z cukru, co cieszyło się największą popularnością w XVII wieku. Potwier-dzeniem niech będą cytaty świadczące o wykorzystywaniu cukru do ‘przyozdabiania’
w sensie dosłownym: „Cukry nasze nie tak były dobre jak francuzkie. Najokazalsze stały we środku z cukru lodowatego misternie robione: baszty, cyfry, herby, domy lub inne budowy. Im okazalsza była biesiada, tém wspanialsze były massy cukrowe, stały one na tafli szklanej lub drewnianej, wyobrażały galeryę, szpaler ogrodowy, uli-cę miejską, Parnas, Olimp. […] Tafle wysypane były piaskiem cukrowym różnego koloru, najczęściej zielonym […], brzegi obwiedziono kratką z cukru i z zagranicy sprowadzonego” (Dmochowski, 1860: 130–131); „Wszystkie sekrety i sztuczki kuli-narne najmodniejsze były w czasach Baroku”; „lubowano się w ozdobach, barwach potraw, masach cukrowych i lodach uformowanych w kształt rozmaitych owoców, krzewów, wież i innych fantastycznych kształtów. […] Echa tego spotykamy nawet w Panu Tadeuszu” (Kuchowicz, 1975: 37).
143 4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym
Spośród kontekstów poświadczających przenośne użycia wyrazów cukrować, cukrowany i cukrowny wiele odnosi się także do czynności mówienia9:
Panie, ktoż w gmachach twoich ma mieszkanie? […] Ten, co na sercu swym prawdę piastuje, Ani językiem złych fałszow cukruje.
GrabowSet H3v.; SiebRozmyśl Mv.
Ale jako widzimy, szatan nie śpi: ten serca ludzkie truje: ten mowkę cu-kruje.
KlonWor ded **2v.
Abowiem uczciwa prawda nie potrzebuje ani postawek żadnych, ani umizga-nia żadnego, ani pośmieszkow żadnych, ani farbowanych a cukrowanych słowek.
RejZwierc 83v.
Darmo też tę ofiarę […] przed prostymi ludźmi słowy zmyślonymi barwisz, maścisz i cukrujesz.
KrowObr 178
Analiza definicji i kontekstów użycia wyrazu cukier i formacji po-chodnych, tworzących gniazdo słowotwórcze, odnotowanych w SL przynosi wiele interesujących informacji na temat postrzegania i wy-korzystania cukru w dawnych wiekach. Cytaty wskazują wyłącznie na cukier trzcinowy:
słodki stężały sok, wyciśnięty z trzciny Indyjskiej.
DykcMed 1, 602 Indowie cukier z trzciny morskiej robią.
BardzLuk 40 Cukrowa trzcina, pełna jest drdzenia soczystego słodkiego, skąd pochodzi cukier.
KlukDyk 3, 36
W SL odnotowane są między innymi następujące postaci oraz ro-dzaje cukru:
Cukier pity, dopiero wyciskany z trzciny.
StarDw 29
9 SXVI odnotowuje wyrażenia cukrowane słowka i słowka cukrowne w znacze-niach ‘zwodny, stwarzający fałszywe pozory’.
Cukier lodowaty, cukier po zwyczajnym roztopieniu krystalizowany.
DykcMed 1, 603 Cukier jęczmienny, rozpuszczony w wywarze jęczmiennym i gotowany aż do stężałości, aby z niego robić odłupki.
DykcMed 1, 604 Cukier mleczny, otrzymuje się przez krystalizacyją wyparowanej serwatki.
DykcMed 1, 604
SL odnotowuje liczną grupę wyrazów pochodnych od nazwy cukier, będących określeniami wyrobów z cukru: cukry (Zastawiono na końcu stół cukrami – Zab 3, 100), cukierki ‘cukrowe łakotki’, cukierek ‘łakotek cukrowy’, nazwami czynności: *cukierlan ‘polewanie cukrowe’, przy-miotniki: cukrowaty ‘podobny do cukru, na kształt cukru pochodzą-cy’, cukrowny ‘jak cukier słodki, pełen cukru’, cukrowy ‘od cukru, do
SL odnotowuje liczną grupę wyrazów pochodnych od nazwy cukier, będących określeniami wyrobów z cukru: cukry (Zastawiono na końcu stół cukrami – Zab 3, 100), cukierki ‘cukrowe łakotki’, cukierek ‘łakotek cukrowy’, nazwami czynności: *cukierlan ‘polewanie cukrowe’, przy-miotniki: cukrowaty ‘podobny do cukru, na kształt cukru pochodzą-cy’, cukrowny ‘jak cukier słodki, pełen cukru’, cukrowy ‘od cukru, do