Znaczenia metaforyczne leksyki związanej z solą i ze smakiem słonym

Anna Pajdzińska w artykule Wrażenia zmysłowe jako podstawa me-tafor językowych tak pisze na temat wykorzystania przymiotnika słony w procesach metaforyzacyjnych polszczyzny:

Słony jest komponentem wyrażeń słona cena, słony rachunek ‘bardzo wy-soka cena, wysoki (zbyt wysoki) rachunek’ i słony dowcip albo żart ‘dowcip albo żart nieprzyzwoity’. Te ostatnie mają odpowiedniki w postaci połą-czeń pikantny albo pieprzny dowcip albo żart, co uwyraźnia analogię leżącą u podstaw procesów derywacyjnych; nieprzyzwoitość jest dla dowcipu (żar-tu) tym, czym dla potraw sól, pieprz czy inne przyprawy. Trudniej jest wy-jaśnić obecność słonego w dwu pierwszych połączeniach. Być może miały na to wpływ dwa fakty: używanie owego przymiotnika jako wykładnika dużego (zbyt dużego) natężenia cechy oraz występowanie w potocznej pol-szczyźnie czasowników: przesolić ‘przesadzić, przebrać miarę w czymś’ […], dosolić ‘bardzo dokuczyć komuś, złośliwie dogadać’ i przysolić ‘mocno ude-rzyć kogoś, przyłożyć komuś’.

Pajdzińska, 1996: 126

Autorka zwraca uwagę, że przymiotnik słony występuje jako element dwóch typów wyrażeń: słona cena i słony rachunek oraz słony dowcip albo żart. W objaśnieniu wyrażenia słony dowcip albo żart wskazuje na analogię: ‘nieprzyzwoitość’ dla dowcipu i żartu jest jak przyprawa (sól, pieprz) dodająca smaku potrawie. Należy jednak zauważyć, że od-powiednikami wyrażenia słony dowcip / żart są nie tylko wskazane przez autorkę przymiotniki pikantny i pieprzny, lecz także tłusty i gru-by, których użycia nie da się wytłumaczyć analogią do przyprawiania potraw (por. gruby, pot. pieprzny, słony, tłusty dowcip, kawał, żart fraz.

pot. ‘nieprzyzwoity, ordynarny, prostacki dowcip, żart’ – USJP). Ponad-to warPonad-to zwrócić uwagę, że w ISJP wyrażenie Ponad-to zostało odnoPonad-towane w postaci słone dowcipy, przekleństwa itp. i zdefiniowane jako ‘nieprzy-zwoite lub wulgarne’.

Z perspektywy diachronicznej można dostrzec analogię między wyrażeniem słone dowcipy, przekleństwa a przenośnym znaczeniem rzeczownika słoność (w liczbie mnogiej słoności) ‘plugastwa’¹³, odnoto-wanym w SL i SW (Spluńże precz z języka swego one marne gorzkości i słoności – RejPos M m 3). Materiał historyczny zarejestrowany w SW zawiera także inne konteksty, w których przymiotnik słony oznacza

‘nieskromny, niemoralny, tłusty, pieprzny’:

Błazen królowej, Spatz takie wygadywał słone rzeczy, iż się izba śmiechami rozlegała.

Krasz Pospolite sobie Boże stworzenie, dowcipem tylko niezbyt wykwintnym, ale dobrze słonym odznaczające się.

Krasz

Wśród kontekstów historycznych znajdują się również poświadcze-nia, w których sól pojawia się w przenośnym znaczeniu ‘dowcip’: Jedynie dowcip Bolskiej był solą, dodającą smaku nudnej, jałowej paplaninie – GomulCiury I, 106 (SJPD), Mowę swoję solą przyprawiać – SWil.

W  języku funkcjonuje także wyrażenie sól attycka w znaczeniu

‘sta-13 SL definiuje rzeczownik plugastwo jako ‘brud, splugawienie, nieczystość’. Por.

plugawomowny ‘nieobyczajnie mówiący, psotliwy’, plugawomowca ‘plugawo gadający człowiek’, Plugawa i wszeteczna mowa – BirkDom 91, Plugawy w mowie – CnTh 34.

107 3.4. Znaczenia metaforyczne leksyki związanej z solą…

rożytny grecki dowcip’ (SWil), ‘dowcip wykwintny, humor wytworny;

żart dowcipny’ (SW), ‘o dowcipnym, złośliwym, a jednocześnie wy-kwintnym sposobie mówienia’ (SJPD, SJPSz), ‘dowcip cięty, ale w do-brym guście’ (USJP).

Wiedza historyczna pozwala na wyjaśnienie obecności przymiotni-ka słony w wyrażeniach słona cena i słony rachunek. Jego użycie jest bowiem śladem wysokiej wartości soli, która funkcjonowała jako śro-dek płatniczy w dawnych wiekach, o czym była mowa w pierwszej czę-ści rozdziału. W tym znaczeniu odnotowują przymiotnik słony dwa słowniki języka polskiego, tj. SWil (‘drogi, wiele kosztujący, za wysoko oceniony’) i SW (‘drogi’). SW po raz pierwszy odnotował także wyra-żenie ceny słone ‘wysokie, wygórowane, nieprzystępne’, które kolejne słowniki notują w postaci frazeologizmów słona cena i słony rachunek

‘wysoka cena, duży rachunek’ (SJPD), ‘bardzo wysoka cena, zbyt wy-soki rachunek’ (SJPSz), pot. ‘Słone ceny, opłaty itp. są bardzo wywy-sokie’

(ISJP).

Na możliwe transformacje wyrażeń słona cena i słony rachunek zwraca uwagę Jochym-Kuszlikowa:

Polski przymiotnik słony wchodzi w skład frazeologizmów: słona cena, sło-ny rachunek ‘wysoka cena, duży rachunek’, mogących ulegać transformacji na: słono płacić, słono kosztować […], czy nie zarejestrowane w słowniku [SJPD – B.M.], ale możliwe użycie połączenia wyrazowego z derywatem syntaktycznym: słoność ceny, słoność rachunku.

Jochym-Kuszlikowa, 1982: 97

SWil i SW odnotowują przysłówek słono ‘drogo’ poświadczony w  zdaniu (Za granicą nosił ten tytuł, słono opłacony po hotelach – Krasz), SJPD zwroty słono kosztować, słono płacić ‘drogo kosztować, dużo płacić’ (Restaurator […] bardzo słono kazał sobie opłacać gościn-ność – ChmielowDram 115), SJPSz zwroty słono płacić ‘płacić wysokie ceny’, coś słono kosztuje ‘coś dużo kosztuje’, natomiast USJP przytacza kontekst: Coś słono kosztuje.

Perspektywa diachroniczna – co ukazano – umożliwia bądź ułat- wia objaśnianie znaczeń metaforycznych leksyki smakowej. Analiza materiału historycznego pozwala również na weryfikację niektórych konstatacji odnoszących się do współczesnej polszczyzny, między

in-nymi do zagadnienia możliwości wykorzystywania leksyki smakowej do wyrażania uczuć.

Jak zauważa Anna Wierzbicka, we współczesnej polszczyźnie przy-miotnik słony nie ulega przesunięciu do sfery emocjonalnej:

A czy można powiedzieć: „było mi kwaśno”? Albo: „było mi słono”? I dla-czego nie? Dladla-czego uczucia mogą przypominać smak słodki lub gorzki, a nie mogą – smaku kwaśnego lub słonego?

Wierzbicka, 1971: 127

Natomiast konteksty wyekscerpowane ze słowników historycznych potwierdzają, że słony i słono mogły funkcjonować jako synonimy gorz-ki i gorzko, które odnosiły się do negatywnych uczuć, tagorz-kich jak go-rycz, rozczarowanie, smutek (W sercu mu słono – SL, słone łzy – SWil).

Poświadczenia te pokazują, że również leksyka związana ze smakiem słonym w znaczeniu metaforycznym mogła odnosić się do sfery uczuć.

Aby zobrazować, w jakich znaczeniach i kontekstach przenośnych w dziejach polszczyzny funkcjonowała leksyka dotycząca smaku sło-nego, analizie poddane zostały znaczenia metaforyczne i eksplikacje odnotowane w słownikach języka polskiego z kolejnych epok. W obrę-bie leksyki związanej z solą i ze słonym smakiem, poza omówionymi dotychczas znaczeniami przenośnymi, zwracają uwagę liczne kontek-sty metaforyczne mające negatywne konotacje, wśród nich wymienić można:

1) użycia odnoszące się do relacji międzyludzkich, w których sól ozna-cza coś, co przeszkadza, zawadza komuś, także uczucie niepokoju, nienawiści, niechęci bądź zazdrości:

Cnota zawsze złemu solą w oku.

PilchSall 45 Miłeś mi jak sól w oku.

CnAd 499 Nieprzyjaciele tak ich w oczy kolą, Jakby zasypał ich solą.

PotArg 167 solą w oku jest niegodziwcom twój majątek…

ISJP być komuś solą w oku

SJPSz, USJP

109 3.4. Znaczenia metaforyczne leksyki związanej z solą…

2) użycia, w których słoność oznacza to, co złe lub nieczyste w człowie-ku:

Trudno człowieka takiego z słonności tej, tj. ze zwyczaju złego wymoczyć.

GliczKsiąż E 1 Spluńże precz z języka swego one marne gorzkości i słoności.

RejPos M m 3

3) użycia, w których słony smak oznacza coś negatywnego, nieprzyjem-nego, co pod wpływem fałszywej, zdradliwej mowy może wydać się dobre i przyjemne:

Abowiem taki człowiek onemi takiemi obleśnemi słowki ucukrujeć tak po-trawkę, iż by nasłońsza tedyć sie słodka będzie widziała.

RejZwierc L.83

Pozytywne konotacje zestawień metaforycznych mają natomiast kon- teksty, w których wspólne jedzenie soli wskazuje na długi czas trwania przyjaźni, znajomości (Z nim więcej zjadł soli, niż korzec – BirkEx 8;

zjeść z kimś beczkę soli – SJPSz, USJP, por. ISJP) lub czas konieczny do dobrego poznania przyjaciela (Korzec zjeść trzeba z przyjacielem soli – PotArg 275). W niektórych kontekstach sól symbolizuje pokarm, żywność lub stół, przy którym spożywa się posiłki (Pamiętamy na sól, któreśmy na pałacu królewskim jedli – Leop 1 Ezdr. 4, 14; Zdybiem się u soli – RysAd 77).

Należy również wspomnieć o kontekstach wyzyskujących biblij-ną symbolikę soli jako mądrości i roztropności (Każda mowa wasza niech będzie posolona – SkarKaz 393; Mowa wasza niechaj będzie za-wsze solą potrzęsiona – BirkDom 56) lub niepłodności (Przemienia Bóg ziemię rodzajną w słoność dla złości mieszkańców jej – BudBib Ps 107, 34).

Na zakończenie tej części rozważań warto zwrócić uwagę na jeszcze jedno metaforyczne znaczenie przymiotnika słony, tj. ‘surowy, srogi’, na które wskazuje kontekst odnotowany w SJPD:

Śledztwo trwało rok, a potem posypały się wyroki, jak na owe czasy słone.

KPPWspom 48

Żaden inny słownik nie rejestruje tego znaczenia, jak również żadne inne źródło leksykograficzne nie odnotowuje wyrażenia słony wyrok, mimo że funkcjonuje ono w polszczyźnie, o czym świadczą następujące zdania:

Słone wyroki za narkotyki.

„Dziennik Bałtycki” z 30 XI 2004 Po kilku miesiącach doczekali się słonych wyroków.

„Gazeta Białostocka” z 25 VIII 1962 Te pomniki są dobrze monitorowane i strzeżone. Będą słone wyroki. Ale to przyjdzie wkrótce i przetoczy się jak lawina. Tak będzie.

Int¹⁴

Przykład ten pokazuje, że nie wszystkie znaczenia metaforyczne, w  których funkcjonuje leksyka smakowa, są uwzględnione we współ-czesnych słownikach języka polskiego.

3.5. Podsumowanie

Wprowadzeniem do rozważań na temat leksykalnych wykładników smaku słonego uczyniono rozdział zatytułowany Wokół historii i sym-boliki soli. Zwrócono w nim uwagę na znaczenie soli w życiu człowie-ka, dziejach narodów, kulcie religijnym i wierzeniach. Odkąd człowiek zmienił tryb życia z koczowniczego na osiadły, a tym samym zmienił sposób odżywiania się, pozyskiwanie soli stało się dla niego niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych. Przez wieki człowiek szukał sposo-bów pozyskiwania soli i stopniowo je udoskonalał (pierwotnie warzono sól z wody morskiej i solanek, z czasem rozwinęło się na szeroką skalę wydobycie soli kamiennej). Nie bez przyczyny nazywano sól „białym skarbem” lub „białym złotem”, dzierżawa żup solnych i handel solą były bowiem źródłem bogactwa i prestiżu społecznego. Znaczenie soli wiązało się również z zamiłowaniem do smaku słonego w dawnych

14 http://tvn24.lajt.pl/8118495,4,0,6 6835402,forum.html (dostęp: IV 2010).

111 3.5. Podsumowanie

wiekach; słoność stanowiła jedną z charakterystycznych cech kuchni staropolskiej.

Osobnym zagadnieniem w tej części rozważań była symbolika soli.

Podkreślić należy, że jest niezwykle bogata i zróżnicowana. Pokazano, że sól może symbolizować z jednej strony między innymi dobrą radę, mądrość, bogactwo, uzdrowienie, nieśmiertelność, wierność, trwałość, zdrowie i płodność, z drugiej zaś – bezowocność, bezpłodność, jało-wość, gorycz, zniszczenie, przekleństwo. Wiadomo również, że sól od zawsze była obecna w rytuałach, wierzeniach i tradycjach, zarówno w kulturze Bliskiego Wschodu oraz Greków i Rzymian, jak i w religii chrześcijańskiej. Sól składano jako dar ofiarny bogom, obecna była przy zawieraniu przymierzy oraz w rytuałach między innymi związanych z narodzinami dzieci.

Śladem językowym rozwijającego się na ziemiach polskich przemy-słu solnego są nazwy toponimiczne (Sól, Solina, Solec, Solno) i topo-graficzne (np. Jezioro Solińskie, Soła). W dawnej polszczyźnie wskazać można również liczne wyrazy świadczące o istniejącym przemyśle sol-nym i  handlu solą, wśród nich: solarstwo, solarz, solwar, solochwalca, prasoł. W języku polskim reliktem dawnej wysokiej wartości soli są związki frazeologiczne słona cena, słony rachunek, słono za coś zapłacić.

Także symbolika soli i jej znaczenie rytualne odzwierciedla się w pol-skiej frazeologii i paremiologii (zjeść z kimś beczkę soli, sól attycka, Czapką, papką i solą ludzie ludzi niewolą).

W niniejszej pracy przyjęto, że smak słony jest najbardziej prototy-powy spośród czterech podstawowych smaków. To stwierdzenie opiera się na analizie faktów pozajęzykowych, tj. poczynionych wniosków na temat soli, jej historii i znaczenia w wielu aspektach życia człowieka, oraz spostrzeżeniu, że jedynie w odniesieniu do smaku słonego można mówić o sytuacji, kiedy dana jakość smakowa od czasów starożytnych po współczesne determinowana jest przez jedną, niezmiennie tę samą substancję – sól.

Dowodem na prototypowość smaku słonego są także dane językowe, zwłaszcza etymologiczne, wskazujące na pochodzenie nazw sól i słony od ogólnego pie. rdzenia *sal-. Materiał zebrany w tabeli 3 wyraźnie pokazał, że rdzeń ten został przejęty przez języki należące do rodzin germańskiej, romańskiej i słowiańskiej. Dane zamieszczone w tabeli 4

potwierdziły pochodność nazwy słony od rzeczownika sól we wszyst-kich analizowanych językach indoeuropejswszyst-kich. W językach słowiań-skich różne warianty wokaliczne rdzenia w przymiotniku słony są świa-dectwem zajścia procesu metatezy.

W rozdziale poświęconym semantyce leksykalnych wykładników smaku słonego poddano analizie wybrane wyrazy należące do gniazda słowotwórczego z centrum sól, przede wszystkim derywaty należące do odgałęzienia adiektywnego z bazą słony wraz z kontekstami odnotowa-nymi w słownikach języka polskiego i wybranych źródłach.

Zestawienie definicji przymiotnika słony w tabeli 5 pokazało, że pierwotnie był on przymiotnikiem relacyjnym o znaczeniu ‘zawierają-cy sól’. SW i późniejsze słowniki notują również znaczenie jakościowe, odnoszące się do smaku soli.

Do ciekawych konstatacji na temat soli i słonego smaku prowadzi zwłaszcza analiza materiału XVI-wiecznego. Należy podkreślić, że zgod-nie z Arystotelesowską teorią czterech elementów, sól można scharakte-ryzować jako substancję „suchą” i „zimną”. Przywołane w pracy kontek-sty świadczą o stosowaniu soli w celach kulinarnych i pozakulinarnych (przyprawianie potraw, konserwowanie żywności, odrobaczanie, wyja-ławianie gleby). Obok właściwości czysto użytkowych, sól miała również znaczenie zdrowotne (powszechne było przekonanie, że używanie soli korzystnie wpływa na wygląd paznokci), wiadomo było jednak, że słone potrawy są niezdrowe i mogą szkodzić. Słony smak szczególnie służył flegmatykom i melancholikom i dlatego był przez nich preferowany.

Z dzisiejszej perspektywy zaskakujące jest określenie słonego smaku jako ‘gorzkiego’, a soli jako substancji, która jest ‘sama z siebie ostra’

i ‘czyniąca ostrość pokarmów’, także ‘bardzo dziwna i tajemna’. Przy-wołane konteksty pokazują, że percepcja słonego smaku była dawniej zdecydowanie inna niż współcześnie, ponieważ dzisiaj słony smak nie jest postrzegany jako gorzki ani ostry. O tym, że dawniej przymiotnik słony nazywał różne jakości smakowe, świadczy również compositum słodkosłony odnotowane w SWil. Warto zauważyć, że różnice w odczu-waniu słoności wiązały się z istnieniem w przeszłości wielu rodzajów soli różniących się smakiem, pozyskiwanych na kilka sposobów (np. sól warzona z  wody morskiej lub solanki, tzw. warzonka, była ostrzejsza w smaku i mniej słona od soli kamiennej).

113 3.5. Podsumowanie

Analiza leksyki należącej do gniazda słowotwórczego z centrum sól umożliwiła wiele interesujących obserwacji, między innymi dotyczą-cych pochodzenia danego wyrazu w polszczyźnie, czasu jego pojawie-nia się w języku, ewolucji semantycznej. Zwrócono również uwagę na zmiany ilościowe w obrębie badanego słownictwa. Pokazano, że niektó-re wyrazy będące dziedzictwem prasłowiańskim funkcjonują w polsz-czyźnie od początków jej istnienia w zasadniczo niezmienionym zna-czeniu (między innymi sól, słony), inne natomiast uległy leksykalizacji (słonina, rosół). Wśród odnotowanych w pracy wyrazów na przestrzeni wieków z użycia wycofały się między innymi określenia wskazujące na małą lub dużą intensywność słonego smaku (np. solowatość, solowaty, słoniawy, przysłony, przysłońszy, przesłony, słonizna).

W ostatnim rozdziale zaprezentowane zostały metaforyczne znacze- nia leksyki związanej z solą i ze słonym smakiem. Analiza pokazała, że niektóre znaczenia metaforyczne wycofały się z polszczyzny (np. odno-szące się do sfery uczuć), niektóre funkcjonują w polszczyźnie od wie-ków w niezmienionym znaczeniu, choć jego wyjaśnienie nie jest moż-liwe bez odwołania się do historii (słona cena, słony rachunek). Wśród kontekstów metaforycznych, w których pojawia się leksyka związana z solą i ze słonym smakiem, wskazano przykłady świadczące zarówno o pozytywnych, jak i negatywnych konotacjach soli (por. zjeść z  kimś beczkę soli i być komuś solą w oku). Ponadto zasygnalizowano nieobec-ność we współczesnych słownikach funkcjonującego w polszczyźnie wyrażenia słony wyrok, korespondującego z metaforycznym znacze-niem przymiotnika słony ‘surowy, srogi’, odnotowanym w SJPD.