Metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim

Przymiotnik słodki, a także liczne wyrazy prymarnie odnoszące się do smaku słodkiego funkcjonują w znaczeniach metaforycznych, wskazując wówczas na coś pozytywnego – dobrego, miłego, łagodnego, czułego. Konstatacje takie znaleźć można w wielu publikacjach (zob.

Wierzbicka, 1971: 127–128, 29; Pajdzińska, 1996: 125–126; Jochym--Kuszlikowa, 1982: 47, 54). Metaforyczne zastosowania leksyki zwią-zanej ze smakiem słodkim poddała analizie także Beata Szymańska

149 4.5. Metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim

w  artykule Fenomenologia słodyczy – zarys (Szymańska, 1993). Au-torka pisze:

Ogólnie można by powiedzieć, iż określenia związane z doznaniami zmy-słowymi często przenoszą swoje znaczenie dla opisania jakiejś innej cechy czy sytuacji i zapewne terminy doznań smakowych nie stanowią tu wyjątku.

Jednak właśnie termin „słodki” i związane z nim określenia pokrewne są stosowane szczególnie często i w bardzo wielu językach.

Szymańska, 1993: 253

Co ciekawe, Szymańska zwraca uwagę na możliwość metaforyczne-go zastosowania przymiotnika słodki nie tylko w języku polskim. Pisze o wykorzystaniu przymiotników sweet, doux, dolce, süss jako określeń estetycznych odnoszących się do oceny muzyki czy obrazu. W ocenie przedmiotu estetycznego przymiotnik słodki ma jednak charakter am-biwalentny – w znaczeniu pozytywnym wyraża walor przysługujący dziełu lub sytuujący się w obrębie wartości estetycznej, w pejoratyw-nym – może być użyty przy charakterystyce kiczu. W odniesieniu do osób przymiotnik słodki ma znaczenie pozytywne, ale również może mieć charakter żartobliwy.

Szymańska zaznacza także, że przymiotnik słodki i terminy związa-ne z pojęciem ‘miód’ mogą charakteryzować sposób mówienia (mogą określać walor mówcy lub mowy). Jako przykłady podaje wyrażenia miodopłynna mowa, łacińskie mellea vox czy sanskryckie madhuvacas, madhuvac (Szymańska, 1993: 254). Należy nadmienić, że w dalszej części rozdziału podane zostaną inne przykłady odnotowane w histo-rycznych słownikach języka polskiego potwierdzające to znaczenie.

Szczegółową analizę nazw cech percypowanych zmysłem smaku jako określeń uczuć przeprowadziła w polszczyźnie współczesnej Re-nata Bronikowska (2002). Autorka zwraca uwagę, że przymiotnik słodki jako określenie uczuć łączy się z jednej strony z nazwami uczuć kojarzonymi z doznawaniem przykrości, takimi jak: niepokój, smutek, melancholia i tęsknota, które w pewnych kontekstach mogą wskazy-wać na swoistą przyjemność (np. niepokój przed pierwszą randką), z drugiej strony – z nazwami uczuć przyjemnych, które w pewnych kontekstach mogą wskazywać na doznanie smutku czy bólu (słodki, rzewny spokój; słodko-bolesne poczucie pełni). Metaforyczne znaczenie

przymiotnika słodki ‘łagodny’ w połączeniu z nazwą uczucia wska-zuje na spokojny, delikatny charakter uczucia, zarówno pozytywnego (słodka radość), jak i negatywnego (słodki smutek). O uczuciu słodyczy Bronikowska pisze, że bywa ono konceptualizowane jako substancja wypełniająca całe ciało człowieka (serce przepełnione słodyczą) (Bro-nikowska, 2002: 48–49).

Bronikowska, pisząc o przymiotnikach „smakowych” jako określe-niach objawów uczuć, wskazuje na połączenie słodki uśmiech ‘uśmiech, w którym przejawia się łagodny charakter (lub fałsz) danej osoby’, w wy- padku którego przymiotnik słodki informuje o cechach osoby, która się uśmiecha (Bronikowska, 2002: 51). W grupie użyć przymiotnika słodki w funkcji określeń przyjemnych doświadczeń autorka wymie-nia wyrażewymie-nia oznaczające sen lub próżnowanie (stan bierności): słodki sen, słodka drzemka, słodkie próżnowanie, lub przyjemności związane z erotyką (słodkie pieszczoty, słodycz pocałunku) (Bronikowska, 2002:

53–54). Wśród możliwych metaforycznych użyć przymiotnika słodki badaczka wylicza również konteksty związane ze złudzeniem co do rzeczywistości (słodkie słówka, słodkie kłamstwa), stanów umysłu, które wynikają z nieznajomości prawdy (słodka niepewność, słodka niewie-dza) lub polegają na oderwaniu od rzeczywistości (słodkie wspomnie-nia, słodkie marzenia). Przytacza także wyrażenie słodkie życie w zna-czeniu ‘życie łatwe, lekkie, bez kłopotów i zmartwień’, jako przykład, w którym przyjemność przywołana przez przymiotnik słodki polega na braku przykrości. W niektórych użyciach, jako określenie doznań przyjemnych niemających pokrycia w rzeczywistości, przymiotnik ten nabiera odcienia pobłażliwego, żartobliwego, nawet negatywnego (słod-kie kłamstwo, słod(słod-kie marzenia, słodki sen) (Bronikowska, 2002: 55).

Porównanie materiału historycznego z przywołanymi w pracy kon-statacjami dotyczącymi metaforycznych użyć wyrazów słodki i słodycz w płaszczyźnie synchronicznej wykazuje sporo zbieżności. Leksyka związana ze smakiem słodkim od staropolszczyzny funkcjonowała w  kontekstach odnoszących się do pozasmakowych doznań zmysło-wych, ale przede wszystkim do tego, co miłe, dobre, łagodne i czułe, co sprawia przyjemność i wywołuje uczucie szczęścia. W dalszej części rozdziału zwrócono uwagę na te konteksty, które wskazują na znacze-nia metaforyczne różniące się od już wymienionych.

151 4.5. Metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim

Charakter źródeł staropolskich determinuje liczne użycia, w których leksyka dotycząca słodkiego smaku odnosi się do Boga, Jezusa i Maryi:

Słodki i prawy gospodzin.

Fl 24, 9, sim. Puł, sim. Fl i Puł 33, 8. 99, 5 Jezu Kryste, słodki chlebie!

Naw 125 O Jezu Kryste miły, nasłodczejsza mądrości Ojca Boga!

Naw 149 O nalepszy ucieszycielu, słodki gościu naszej dusze, słodkie ochłodzenie.

AKLit III 106 Święta Maria, Matko Boża nasłodsza.

Zdrow 12 O miłościwa, o dobrotliwa, o słodka Panno Maria.

SalveReg 1–7, 9–12, 14–9, sim. ModlJag 36, PF V 104

W licznych przykładach leksyka smakowa określa przymioty wy-mienionych osób:

gędzicie imieniu jego, bo słodki<e> jest.

Fl 134, 3 Jej (sc. Maryi) głos był znamienity, słodki, służny, rozkoszny a barzo ucieszny.

Rozm 23 A ty, Gospodnie, uczyń se mną prze imię twoje, bo słodkie jest miłosierdzie twoje.

Fl 108, 20 Oczy jej święte bi[a]łe […] weźrzenia […] słodkiego.

Rozm 20

– oraz wskazuje na uczucia przyjemności i szczęścia, jakie wywołuje w człowieku Słowo Boże, bliskość Jezusa i znajomość jego nauki:

Jako słodkie gardzielam mojem mołwy twoje.

Fl 118, 103

<Jezu> Kryste, słodko jeże ciebie szukać, ale s<łodziej naleźć>.

R XXIV 350 Daj mi dar świętej mądrości, bych zakusił twej słodkości.

SprTNWV 18

W tym kontekście wymowne są również XVI-wieczne metafory spo-żywania ksiąg Bożych:

I otworzyłem usta moje, a nakarmił mię onemi księgami […] I zjadłem je a stały sie w ustach moich jako miod słodki.

Leop Ezech. 3 I rzekł ku mnie Pan: synu człowieczy zjedz ty księgi. I odwrociłem usta swe, a nakarmił mię tymi księgami, stało mi się w uściech słodko jako treść mio-dowa.

BielKron, k. 96r.

W najstarszych kontekstach wskazać można także użycia, w których przysłówek słodko łączy się z czasownikiem cierpienie (rozpamiętaj to trudne stanie jego (sc. Jesukrysta) u słupa, więc ci będzie słodko cir-pieć, cokoli przeń ucirpisz – Rozm 824), natomiast przymiotnik słodki – z rzeczownikiem śmierć (Śmierć straszna: lecz kto dla ojczyzny ginie, słodka przychodzi, dla niej każdy słynie – KlonKr E4).

Omawiając metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim, należy zwrócić uwagę na użycia odnoszące się do słów i spo-sobu mówienia. Jak już wspomniano, przymiotnik słodki i terminy związane z pojęciem ‘miód’ mogą charakteryzować sposób mówienia, określając mówcę lub mowę.

Materiał historyczny pokazuje, że w polszczyźnie istniały liczne zło-żenia z członami słodko- i miodo- określające łagodne, miłe dla ucha, dźwięczne brzmienie głosu, mowy, także przyjemny, ujmujący i prze-konujący sposób mówienia (słodkomówny, słodkomówność, słodkomó-wienie, słodkousty, słodkopłynne słowa, słodziuchne słóweczka; miodo-języczny, miodomówny, miodomownie, miodopłynna mowa, miodowe słówka). W tym znaczeniu słodkie słowa postrzegane są jako mające moc „rozmnażania” przyjaciół i zjednywania sobie nieprzyjaciół:

Słowo słodkie rozmnaża przyjaciele, a ubłaga nieprzyjaciele: a język łaskawy w dobrym człowiece obfituje.

Leop, Eccleci. 6

Należy jednak zauważyć, że obok wymienionych znaczeń pozytyw-nych można wskazać liczne użycia negatywne świadczące o nieszcze-rych, pochlebczych słowach:

Jemuż (sc. św. Błażejowi) słodkimi słowy rzekł: Acz były słodkie słowka, ale gorzki piołyn był pod językiem ich.

RejPos, List 251, w. 20

153 4.5. Metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim

Z ust jej nietrudno dostać słów słodkopłynnych, w których jadowita niespo-dziewana trucizna ukryta.

Mon 75, 699

Osobną grupę metaforycznych użyć leksyki związanej ze smakiem słodkim tworzą wyrazy i konteksty, które odnoszą się do znaczeń ‘ckli-wy’ i ‘ckliwość’. W materiale historycznym znaczenia te odnajdujemy w przymiotnikach słodkonudny (Słodkonudny ogień miłości – Zab 15, 27), słodkawy ‘łagodny z odcieniem ckliwości’ (W scenach […] miłos-nego szczebiotu artystka wpadła częstokroć w zbyt słodkawą naiwność – Kłosy 169), słodyczkowaty ‘odznaczający się sztuczną słodyczą, ckli-wością’ (Badylowata dama miała na ręku dwa koszyczki, podała je Krysi i powiedziała skrzypliwym, a słodyczkowatym głosem – GrabowJOpow II, 76) oraz rzeczowniku słodkawość (Dziwnie wyglądał (prorok) wśród tych wytwornych słodkawości – SJPSz). Znaczenia te korespondują z  omówionymi wcześniej przenośnymi znaczeniami wyrazów cukier-kowaty, cukierkowatość i landrynkowaty.

4.6. Podsumowanie

W rozdziale 4 rozważania ogniskowały się wokół zagadnień zwią-zanych z recepcją smaku słodkiego oraz z analizą leksykalnych wy-kładników tej jakości smakowej. Wprowadzeniem do analizy materia-łu językowego były informacje dotyczące historycznych uwarunkowań związanych z postrzeganiem i wartościowaniem słodyczy w przeszłości oraz historią miodu i cukru na ziemiach polskich. Pokazano, że mimo iż słodycz od zawsze była niezwykle ceniona i pożądana przez człowie-ka, przez wieki nie była jakością autonomiczną. Kuchnia staropolska preferowała bowiem potrawy łączące w sobie smak słodki z innymi smakami – zwłaszcza kwaśnymi i ostrymi.

Dane historyczne wskazują, że pierwszym znanym środkiem słodzą-cym był miód. Zatem odwołując się do pojęcia prototypu, można po-wiedzieć, że to właśnie smak miodu przez wieki stanowił podstawowe odniesienie dla słodyczy. Dopiero od XVI wieku, czyli momentu, kiedy

pojawił się w Polsce importowany cukier trzcinowy, sytuacja ta zaczęła ulegać stopniowej zmianie. Przez kolejne trzy stulecia cukier postrze-gany był kolejno jako ozdoba, środek leczniczy, środek konserwujący, substancja słodząca. Gwałtowny rozwój cukrownictwa buraczanego w XIX wieku w zasadniczy sposób wpłynął na upowszechnienie się cu-kru, a tym samym wyeliminowanie miodu jako najważniejszej substan-cji słodzącej. Zmiana ta ostatecznie doprowadziła do ukształtowania się nowego wzorca prototypowego, tj. cukru. Z dzisiejszej perspektywy miód można nazwać historycznie pierwszym wzorcem prototypowym smaku słodkiego. Poddane analizie definicje słownikowe przymiotnika słodki poświadczają tę zmianę: począwszy od SW definicje mają cha-rakter ostensywny – słodki smak definiowany jest poprzez wskazanie w pierwszej kolejności cukru, w drugiej – miodu.

Na tak zarysowanym tle historycznym do ciekawych konstatacji do-prowadziła analiza etymologiczna przymiotnika słodki. Pokazano, że pie. przymiotnik *sal-dŭ- zawierał ten sam pierwiastek *sal-, co dzisiej-sze wyrazy sól, słony, solić, i pierwotnie oznaczał ‘przyprawiony solą, posolony’ (SEBor). Świadczy to z jednej strony o tym, że smak słod-ki jest niejako wtórny wobec smaku słonego, z drugiej – że znaczenie przymiotnika słodki uległo na przestrzeni wieków zasadniczej zmia-nie. Jedną z hipotez rozwoju semantycznego przytoczono za Wiesławem Borysiem: ‘przyprawiony solą, posolony’ → ‘mający przyjemny smak, smaczny’ → ‘słodki’ (SEBor). W rozważaniach poświęconych budowie słowotwórczej przymiotnika słodki zwrócono także uwagę na możliwą pochodność wyrazu słodki od rzeczownika słód.

Poddany analizie materiał leksykalny pokazał ewolucję semantycz-ną przymiotnika słodki na gruncie polszczyzny od ogólnego znaczenia

‘przyjemny w smaku’ do ‘mający smak taki jak cukier, miód’. Zestawienie definicji przymiotnika słodki oraz obserwacja kontekstów zarejestrowa-nych w słownikach z kolejzarejestrowa-nych epok wykazały różnice w postrzeganiu i wartościowaniu tej jakości smakowej na przestrzeni wieków. W tym miejscu warto wspomnieć o XVI-wiecznych cytatach świadczących za-równo o pozytywnym, jak i o negatywnym postrzeganiu słodkich potraw.

Analiza pokazała, że w historii polszczyzny widoczne są zmia-ny ilościowe w obrębie słownictwa dotyczącego smaku słodkiego. Na przestrzeni wieków uwidacznia się tendencja do wychodzenia z użycia

155 4.6. Podsumowanie

kolejnych wyrazów, np. przymiotników: słodkowity, przysłodki, słodko-słony, słodkocukrowy, słodkotrawny, także wyrazów o długim trwaniu w języku, takich jak słodycz czy słodkość. Warto dodać, że do dzisiaj niektóre spośród wyrazów prymarnie odnoszących się do percepcji smakowej w znaczeniach metaforycznych wskazują na to, co miłe, przy-jemne, łagodne, dobre (słodki głos, słodki sen, słodka tajemnica, słodycz pocałunku, serce pełne słodyczy).

Obserwacja materiału językowego w perspektywie diachronicznej pokazała, że odnotowane w słownikach konteksty użycia wyrazów należących do gniazd słowotwórczych utworzonych od rzeczowników miód i cukier zawierają liczne informacje dotyczące postrzegania obu substancji, ich smaku oraz możliwości wykorzystywania w dawnych wiekach. Przedstawiona historia wyrazów należących do wymienio-nych gniazd słowotwórczych pokazała, jak na przestrzeni wieków zmieniała się liczebność tych gniazd, jak ewoluowały znaczenia po-szczególnych wyrazów oraz jak rozwijały się ich znaczenia przenośne.

W ciągu stuleci wyrugowane zostały z polszczyzny formy bez przegłosu (np. miedny, miedowy, omiedzić), nazwy cukru i wyrobów z cukru (cu-kierkandel, cukrosmażki, cukiernysy, cukrolek, cukierlan), nazwy czyn-ności związanych z „obróbką” cukru (rąbać cukier, utłuc cukru, utrzeć cukru), określenia przymiotnikowe (np. miodnuszy, miodnutki, cukro-waty, cukrowny), wyrażenia (cukrowa kolacja, cukrowe słówka), niemal całkowicie nieobecny jest w polszczyźnie czasownik cukrować (w USJP odnotowany z kwalifikatorem przestarz.).

Do ciekawych spostrzeżeń na temat miodu i cukru doprowadziła także analiza znaczeń metaforycznych tych wyrazów. Pokazano, że o ile rzeczownik miód i jego derywaty w znaczeniach przenośnych od-nosiły się do czegoś wartościowanego pozytywnie, miłego i łagodnego (np. miodomówny, miodopłynny, por. miodowy miesiąc), o tyle przenoś-ne znaczenia rzeczownika cukier i utworzonych od niego wyrazów po-chodnych odsyłały do czegoś wartościowanego negatywnie, fałszywe-go, zdradliwefałszywe-go, pozorowanego (np. cukrowe słówka). We współczesnej polszczyźnie wycofały się tego typu negatywne znaczenia metaforycz-ne, utrwaliły się natomiast znaczenia wskazujące na coś ‘ckliwego, czu-łostkowego, mdłego, przesłodzonego, nienaturalnego’ (por. rzeczownik cukierkowatość, przymiotniki cukierkowy i cukierkowaty).