Filozofia, będąc najogólniejszą dziedziną refleksji nad rzeczywistością, jed-nocześnie jest „dążeniem do poznania tego, co istotne we wszystkim i najważ-niejsze w życiu ludzi” [Wiśniewski, 2002, s. 13]. Stanowi jeden ze sposobów poznawania rzeczywistości i korzysta z wiedzy podstawowej, jaką człowiekowi dostarcza poznanie potoczne. Jej miejsce w systemie nauk dowodzi jednakże swoistego sposobu poznania ujętego w ramy metody. Natomiast z jej definicji
etymologicznej wynika, iż jest, a raczej chce być mądrością. Świadczy o tym zna-czenie samego terminu „filozofia”. W historii filozofii zasadniczo akcentowane są cztery główne okresy: starożytność, średniowiecze, nowożytność i współczes-ność. Choć w każdym z tych okresów uprawiano i pojmowano filozofię na swój sposób, to każda pojawiająca się w historii formacja filozoficzna była albo kon-tynuacją myśli poprzedników bądź jej zaprzeczeniem – jednak nigdy stosunek do przeszłości nie pozostawał obojętny [Kiwka, 2001, s. 23]. Zatem „filozofia (…) rodzi się zawsze z wyraźnej lub domyślnej dyskusji z całą dotychczasową tradycją, dyskusji trwającej nieraz całe stulecia” [Kiwka, 2001, s. 23]. Filozofię jako wiedzę racjonalną tworzyli Grecy (VI w. przed Chrystusem). Było to pierw-sze sformułowanie myśli naukowej pozbawione inspirowanej religijnie mitologii. Sama filozofia tego okresu obejmowała całokształt wiedzy i dążyła do odkrycia najbardziej fundamentalnych zasad rządzących światem oraz ludzkim działaniem. IV wiek przed Chrystusem to okres uważany za najbardziej owocny dla rozwoju filozofii. Wówczas Platon i Arystoteles tworzyli klasyczną koncepcję filozofii* niezależnie od różnic w rozwiązaniach szczegółowych. Przedmiotem filozofii (w konsekwencji) miało być przez wieki poszukiwanie ostatecznego fundamentu rzeczywistości, określenie jej istotnych elementów, odkrycie tego, co powszechne, stałe, niezmienne, wieczne [Kiwka, 2001, s. 26-27]. Tak więc klasyczna koncepcja filozofii wywodzi się z greckiego antyku i została sformułowana w poglądach Platona i Arystotelesa. „Filozofia jest nauką autonomiczną, a więc poznaniem ra-cjonalnym, uporządkowanym i metodycznym, (…) jest typem uniwersalnej i nie-podważalnej nauki, która dotyczy tego, co podstawowe i zasadnicze w badanym przedmiocie, ujmuje jego istotę i konieczne uwarunkowania, dociera do ostatecz-nych podstaw i elementarostatecz-nych składowych świata. Zajmując się bytem, zmierza do poznania ostatecznych przyczyn, najgłębszego fundamentu jego istnienia oraz przeniknięcia jego struktury. Traktując natomiast o poznaniu, rozważa ostateczne podstawy jego wiarygodności i poszukuje ostatecznych kryteriów oceny jego wyników w aspekcie ich prawidłowości. Tak pojętą filozofię uprawia się współ-cześnie – głównie w tomizmie i kierunkach pokrewnych” [Kiwka, 2001, s. 53]. Pomijając analizę szczegółową rozumienia istoty filozofii, przedmiotu jej rozważań, zadań, jakie jej przypisywano oraz historyczne uwarunkowania – nie-trudno zgodzić się z wieloma autorami, że dziś słowo „filozofia” zawiera w sobie bardzo różne treści. Natomiast to, co charakteryzuje współczesną filozofię, to
*Termin „filozofia klasyczna” używany jest nie tylko jako filozofia uprawiana w starożytnej Grecji, ale także jako filozofia uprawiana z odniesieniem formalnym lub merytorycznym do starożytności oraz filozofii uważanej za wzorcową lub filozofowanie w kontekście chrześcijaństwa z jej klasykami – św. Augustynem i św. Tomaszem z Akwinu [J. Herbut (red.), Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997, s. 223-225]. Poznanie naukowe zaś jest kontynuacją, a zarazem zaprzeczeniem poznania po-tocznego, które służy celom praktycznym. Poznanie naukowe ma cel teoretyczny: uporządkowanie wiedzy w pewnej dziedzinie [A. Stępień, Wstęp do filozofii, wyd. IV, Lublin 2001, s. 17].
bogactwo ujęć i orientacji (podobnie jak całą współczesną kulturę umysłową). Filozofię zajmującą się bytem, zmierzającą do poznania ostatecznych przyczyn, najgłębszego fundamentu jego istnienia, czyli filozofię klasyczną uprawia się współcześnie głównie w tomizmie i kierunkach pokrewnych, o czym wspomniano wcześniej. Wywodzi się ona z greckiego antyku, a jej kontynuację podjęła i za-dbała o jej rozwój chrześcijańska myśl starożytna i średniowieczna, ukazując problemy tradycyjne w nowej perspektywie. Filozofia klasyczna zasadniczo ozna-cza, że jest:
– uprawiana w starożytnej Grecji (Platon, Arystoteles), – uprawiana w odniesieniu do starożytności,
– traktowana jako wzorcowa,
– uprawiana w kontekście chrześcijaństwa (św. Augustyn, św. Tomasz z Ak-winu)*.
Współcześnie na gruncie polskim filozofia klasyczna uprawiana jest m.in. w tzw. Lubelskiej Szkole Filozoficznej (KUL). Jej twórcami są J. Kalinowski, S. Kamiński, M.A. Krąpiec, S. Swieżawski, K. Wojtyła. Sytuuje się ona w nurcie współczesnego tomizmu reprezentowanego głównie przez J. Maritaina, E. Gil-sona, G. Marcela. Przedmiotem filozofii klasycznej (w sensie klasycznym) jest byt, czyli cała rzeczywistość. Zatem w sensie klasycznym wyjaśnia rzeczywistość w aspekcie przyczyn ostatecznych (co stanowi jej formalny przedmiot). Filozofia klasyczna pretenduje też do racjonalnego wyjaśniania rzeczywistości. Tym, co ma dla niej wartość, jest argument rozumowy, intelektualna oczywistość i logiczne uzasadnienie. Stąd chrześcijańska refleksja filozoficzna sytuuje się w nurcie filo-zofii klasycznej, budząc wiele kontrowersji, mimo że jako wiedza czysto racjo-nalna jest niezależna od religijnego objawienia. Filozofia chrześcijańska to wszystkie ważne kierunki, które nie powstały bez wkładu wiary chrześcijańskiej „lecz ona sama stanowi wiedzę autonomiczną w stosunku do religijnej wiary chrześcijańskiej” [Kiwka, 2001, s. 64-65]. Na filozofię chrześcijańską składa się wiele systemów filozoficznych, do których należą m.in.: augustynizm, tomizm, szkotyzm, okazjonalizm czy spirytualizm francuski.
Tomizm we współczesnej filozofii chrześcijańskiej XX wieku jest jednym z ważniejszych nurtów. Filozofia ta opiera się na najbardziej znaczących teoriach złotego okresu filozofii greckiej i szczytowych osiągnięciach myśli średniowiecz-nej. Zasadnicze dla tomizmu jest akcentowanie w filozofii centralnej roli metafi-zyki z jej hasłem bytowego pluralizmu, uwydatnienie dynamiki i aktualności bytu. Przejawia się ona w jego istnieniu, nauce o substancji, realizmie epistemo-logicznym, teizmie, personalizmie/etyce perfekcjonistycznej [Kiwka, 2001, s. 68].
*A. Bronk, S. Majdański, Filozofia klasyczna, [w:] J. Herbut (red.), Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997, s. 223; A. Bronk, S. Majdański, Klasyczność filozofii klasycznej, Roczniki Filozo-ficzne, nr 39-40 [1991/92, s. 367-369].
„Neotomizm to współczesny tomizm, szkoła filozoficzna i kierunek filozoficzny” [Stępień, 1997, s. 248]. „Istota tomizmu (…) polega (…) na zajęciu pewnej, ogól-nej postawy filozoficzogól-nej, na przyjęciu koncepcji filozofii, jej przedmiotu, zadań, metod, wartości oraz na posługiwaniu się określonym typem aparatury pojęcio-wej” [Stępień, 1997, s. 249]. Wiodące idee neotomizmu to:
1) całościowe podejście do problemów światopoglądowych (neotomizm w ślad za systemem Akwinaty jest holistyczny, a więc jest propozycją światopoglą-dową, zawierającą naświetlenie wszystkich podstawowych problemów ontologicznych, teoriopoznawczych i antropologicznych). Oznacza to, że pró-buje rozwiązać całą współczesną problematykę filozoficzną i światopoglą-dową, jest rzadkim przykładem odrodzenia wizji całościowych, a próba ta była wyraźnie konkurencyjna wobec dziewiętnastowiecznych filozofii o aspi-racjach holistycznych, takich jak: hedonizm, pozytywizm czy marksizm; 2) poszanowanie rozumu – swoisty racjonalizm, próbujący złagodzić tradycyjną opozycję wiary religijnej i rozumu (inspirująca jest tu odważna teza św. To-masza, że rozum nie powinien przeszkadzać, lecz pomagać wierze religijnej); 3) neotomizm jest podwójnie otwarty poznawczo: filozoficznie i scjentystycz-nie. Przedstawiciele neotomizmu próbują krytycznie poznać i twórczo przetworzyć dorobek rozmaitych nurtów pozachrześcijańskich, a nawet an-tychrześcijańskich, idąc śladem św. Tomasza, który był symbolem otwartości i zbudował swój system, opierając się na zasadach pogańskiego filozofa Arys-totelesa. Święty Tomasz twierdził bowiem, że kolizja praw boskich i poznania świata jest niemożliwa. Co najwyżej mogą obok siebie istnieć dwie prawdy: objawiona i wynikająca z poznania naturalnego [Opara, 1994, s. 78-79, 81-84]. Charakterystyczna cecha neotomizmu to także optymizm teoriopoznawczy jako udane zastosowanie zasad filozofii św. Tomasza do współczesności. Jak dowodzi S. Opara: „przypomnienie tomistycznego realizmu teoriopoznaw-czego, bazującego na mądrej Arystotelesowej zasadzie «złotego środka» – stało się nader interesującą ofertą intelektualną dla filozofii i humanistyki, (…) tradycyjne zasady teoriopoznawcze tomizmu znalazły się w wyraźnej opozycji wobec wielu modnych dziś teorii, bo:
– wbrew skrajnemu racjonalizmowi – neotomizm uznaje empiryczną, zmy-słową genezę wiedzy,
– wbrew skrajnemu empiryzmowi – akcentuje rolę poznania rozumowego, zdolnego abstrakcyjnie kreować ogólne pojęcie rzeczy,
– wbrew subiektywizmowi uznającemu świat za wytwór umysłu – neoto-mizm głosi obiektywne, realne istnienie świata jako obiektu poznania, trak-tując oczywistość istnienia świata jako równą oczywistości istnienia myśli” [1994, s. 86-87]. Całość tej teorii oznaczana jest mianem realizmu. Potwierdza to S. Swieżawski: „św. Tomasz jest zdecydowanym realistą, a rea-listą poznawczym jest człowiek, który jest przeświadczony, że jesteśmy zdolni
do poznania otaczającej nas dostrzegalnej rzeczywistości, i że całe to poznanie opiera się na poznaniu zmysłowym” [1983, s. 174]. Neotomizm nie jest nurtem jednolitym, a raczej otwartą interpretacją wielu różnych osiągnięć nauki i huma-nistyki współczesnej. Zwarte filozoficzne prezentacje zasad tego nurtu to prace D. Merciera, J. Maritaina, E. Gilsona. W Polsce poglądy te prezentuje m.in. M. Gogacz, M.A. Krąpiec i S. Swieżawski. Przedstawiane zazwyczaj jako odrębne kierunki filozoficzne (personalizm i ewolucjonizm chrześcijański), są również w swej istocie konsekwentną realizacją zasad filozofii neotomistycznej. Z pew-nością – co należy zasygnalizować: uwarunkowania historyczne oraz wpływ okre-ślonych środowisk, w których odradzała się myśl tomistyczna, spowodowały powstanie licznych odmian tego kierunku, takich jak: tomizm tradycyjny, lowań-ski, transcendentalizujący i egzystencjalny. Ważną odmianą tego kierunku jest to-mizm konsekwentny (M. Gogacz). Współcześnie funkcjonujący jest wynikiem „niedokładności” tomizmu egzystencjonalnego. Skłoniły one filozofów do zabie-gów doprecyzowania tomizmu egzystencjonalnego i w rezultacie doprowadziły do powstania tomizmu konsekwentnego, którego reprezentantem jest M. Gogacz. Owe niekonsekwencje tomizmu egzystencjonalnego dotyczyły między innymi uznawania i ukazywania metodologicznej niezależności metafizyki, jako filozofii pierwszej, i zarazem uzależnienia jej od realistycznie uprawianej teorii poznania oraz teologii. W ich obszarach metafizyka powstaje w wyniku refleksji chrześci-janina nad poznaniem i prawdami wiary. Nieporozumieniem jest również twierdzenie, że akt istnienia rozpoznajemy za pomocą skonstruowania teoriopo-znawczego zdania, a nie poprzez realne zetknięcie się z nim. W tomizmie kon-sekwentnym istnienie jest aktem zapoczątkowującym byt, aktualizującym istotę, tzn. uwalnia i wyzwala obszar możnościowy, a także powoduje aktualizację formy i materii pod wpływem przyczyn celowych. Tak więc istnienie jest współtworzy-wem, a własności transcendentalne są przejawami istnienia w danym bycie. Zdaniem A.B. Stępnia, mówiąc o istnieniu cokolwiek, esencjalizuje się je. Można jednak ująć istnienie jako faktyczność zrealizowania [1989, s. 133-135]. To możność jest podstawą różnych działań i zachowań. Akt istnienia przejawia się w bycie jednostkowym poprzez własności transcendentalne. Istnienie jest jed-nostkowe, indywidualne, nie ma istnienia „w ogóle”. Daje się ująć w swoim od-działywaniu na istotę, jest to urealnienie, aktualizowanie, urzeczywistnienie (nie jest to czynność). Stanowi źródło i powód realności. Istnienie jest aktem, tzn. jest faktyczną rzeczywistością, współpryncypium, swoistym początkiem bytu. Przypisujemy mu określony skutek. Akt istnienia wszystko, co się z nim wiąże, czyni czymś realnym. Jak twierdzi M. Gogacz: „(…) urealnienie to jest powodo-wanie w obszarze bytu realności możności, a aktualizopowodo-wanie to jest związa-nie z istzwiąza-niezwiąza-niem wszystkich przekształceń, jakie w tej możności powstają pod wpływem działania przyczyn celowych, czyli otaczających nas bytów” [2002, s. 424-426].