O roli filozofii w nauczaniu
3. Filozoficzna autokreacja
Filozofia poddaje refleksji sferę pojęciową i wyznacza nowe sposoby patrzenia na znane wcześniej kwestie. Pisząc o ideologizacji, nie sposób pominąć pojęcia
„normy”. Chciałabym w kilku zdaniach opisać doświadczenie, które stało się moim udziałem w 2014 r. w jednej ze szkół ponadgimnazjalnych. Pod koniec cyklu nauczania etyki w klasach trzecich, po zrealizowaniu całego materiału nauczania zaproponowałam moim podopiecznym, by sami zainicjowali wyjście edukacyjne, projekt lub temat do dyskusji. Jedna z uczennic zaproponowała uczestnictwo w warsztatach terapii zajęciowej w ośrodku wspierającym osoby niepełnosprawne intelektualnie. Chociaż obawiałam się tego, w jaki sposób spo-tkanie z podopiecznymi ośrodka wpłynie na emocje uczniów, zdecydowałam się zaprowadzić młodzież na warsztaty. Podczas spotkania psycholog prowadząca warsztaty poprosiła uczestników o wypisanie na kartach papieru opinii na temat osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz osób pełnosprawnych. Licealiści w bardzo kulturalny sposób pisali o „szczególnej wrażliwości” osób niepełno-sprawnych, o swego rodzaju naiwności i niewinności podopiecznych ośrodka.
Niepełnosprawni, wbrew naszym przypuszczeniom, zareagowali na te słowa negatywnie. Nie ma nic szczególnie niewinnego w ich działaniach, a dziecinność, jaką niektórzy z nich faktycznie się odznaczają, wynika w znaczniej mierze z po-dejścia osób zajmujących się na co dzień osobami niepełnosprawnymi. Najbardziej utkwiła mi w pamięci sytuacja, gdy jedna z licealistek została poproszona o wsta-nie z miejsca i zaprezentowawsta-nie się pozostałym osobom. Uczestnicy warsztatów mieli ocenić, czy jest ładnie i estetycznie ubrana. Wspaniały efekt potęgowało to, że wybraliśmy się do ośrodka w dniu obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej, w związku z czym młodzież miała na sobie odświętne ubrania. Jako druga wstała podopieczna ośrodka. Młodzież poproszona o ocenę jej wyglądu entuzjastycznie opisała świetny wygląd dziewczyny. Oczywiście nikt z moich wychowanków nie powiedział prawdy. Stereotypowe postrzeganie osób niepełnosprawnych intelektualnie nie wiąże się jedynie z agresją, poniżaniem, wyśmiewaniem. Tą bardziej humanitarną, ale także przykrą dla niepełnosprawnych stroną jest strach przed innością, litość, współczucie, oszukiwanie. Niepełnosprawni na samych siebie patrzą „normalnie”. We własnym odczuciu są zupełnie zwyczajni – marzą o tym samym, co my, śmieją się z siebie samych, tak samo obawiają się nas jak my ich. Różnica polega na realnych przeszkodach wynikających ze stanu fizycznego, w jakim się znajdują. W tym oczywiście możemy i zapewne powinniśmy im po-magać, nie zapominając jednocześnie, że mamy do czynienia z dorosłymi ludźmi.
Pojęcie normalności okazało się zatem względne. Po warsztatach licealiści nie kryli wzruszenia, ale wyrazili także opinię, że w zasadzie to my wypadliśmy mniej
„normalnie” na tle podopiecznych ośrodka – w swoich skrojonych na miarę garni-turach i garsonkach, wyposażeni w hasła tolerancji, praw człowieka i poprawności politycznej, swobodnie operujący utartymi schematami myślowymi. To była bez wątpienia najważniejsza lekcja etyki w mojej praktyce nauczycielskiej. Filozofia pozwala kwestionować to, co schematyczne, bezrefleksyjnie przyjęte, rozstrzygać na nowo „ustalone” już kwestie. Uczniowie sami zainicjowali tę ważną lekcję. Do mnie należało jedynie usuwanie przeszkód, tonowanie emocji, stwarzanie prze-strzeni do wymiany myśli i komunikowania wrażeń.
Nawiązując do praktyki edukacyjnej oraz współczesnej filozofii wychowania, najbardziej rozsądną rolą dla filozofii wydaje się funkcja „zwierciadła społeczne-go”. Edukacja filozoficzna może bowiem przyczynić się do uświadomienia relacji społecznych i ukrytych kodów kulturowych. Filozofia jako nauka krytyczna może przybliżyć młodzieży problemy, które w naturalnym sposobie postrzegania rzeczywistości przyjmowane są w sposób bezrefleksyjny. „Przemoc symboliczna”
wymaga odczytania i odczarowania symboli ukrytych w języku społecznych inter- akcji. Niebagatelną rolą edukacji filozoficznej jest też „przebudzenie sumień”
w duchu tradycji sokratejskiej. Oczywiście nie chodzi tu o promowanie kolejnej ideologii społecznej w miejsce obecnych odniesień społecznych. Funkcją filozofii jest bowiem skłanianie jej adeptów do troski o własną duchowość i samorozwój.
Można przyjąć skrajny pogląd, że indywidualizm jest także rodzajem ideologii społecznej, a wręcz niemożliwym do zrealizowania utopijnym projektem17, ale nawet jeśli by tak było, projekt ten wpisuje się w istotę samego filozofowania.
Myślenie utopijne jest bowiem wyrazem niezadowolenia ze stanu faktycznego, sugestią zmiany i punktem odniesienia dla oceny rzeczywistości. W tym znaczeniu indywidualizm, podobnie jak inne utopijne wizje świata, stanowi próbę zajęcia aktywnego stanowiska wobec tego, co istnieje. Ostatecznie problem nie polega przecież na samym dążeniu do realizacji ideałów, ale na zapominaniu o tym, co na drodze do ich urzeczywistnienia zostało przemilczane lub bezpowrotnie utracone.
Literatura
Butler J., Uwikłani w płeć, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2008.
Bourdieu P., Passeron J.-C., Reprodukcja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Cyrzan H., O potrzebie utopii, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004.
Gajewska M., Sobczak K., Edukacja filozoficzna, Operon, Gdynia 2009.
Jaeger W., Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia, Homini, Bydgoszcz 2002.
Kapiszewski J., Kołodziński P., Etyka. Odkrywamy na nowo, Operon, Gdynia 2012.
Łojek-Kurzętkowska M., Konstrukcja podmiotu w procesie edukacyjnym, w: W. Limont, J. Cieślikowska, D. Jastrzębska (red.), Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i
możliwo-17 H. Cyrzan, O potrzebie utopii, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 9.
ściach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2011.
Łojek-Kurzętkowska M., Wychowanie do nieposłuszeństwa. O roli filozofii i etyki w polskiej szkole (tekst w przygotowaniu do publikacji).
Męczkowska A., Podmiot i pedagogika. Od oświeceniowej utopii do pokrytycznej dekonstrukcji, Wyd. Naukowe DSW TWP, Wrocław 2006.
Rancière J., Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, Korporacja Ha!art, Kraków 2007.
Rancière J., The Ignorant Schoolmaster, Stanford University Press, Stanford 1991.
Rousseau J.-J., Emil czyli o wychowaniu, w: Wybór tekstów pedagogicznych, oprac. H. Pohoska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1949.
Opolska Biblioteka Cyfrowa: http://obc.opole.pl/dlibra/docmetadata?id=1429&from=pu-blication& [15.11.2013].
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U. nr 4, poz. 17.
Szacki J., Spotkania z utopią, Sic!, Warszawa 2000.
Uniwersytet Jagielloński Instytut Pedagogiki