Powinniśmy albo zajmować się filozofią albo odejść stąd, po-nieważ wszystko poza tym jest bezsensowne i bezwartościowe.
Arystoteles
Wstęp
Bezużyteczna, abstrakcyjna, zbędna. Często w przekazie medialnym można spotkać się z opinią, że filozofia to kierunek nieprzyszłościowy, nieprzydatny na rynku pracy, tylko dla pasjonatów. Pytanie często kierowane niegdyś do mnie oraz do innych studentów filozofii brzmiało: „Co będziesz robił(a) po filozofii?”.
Powszechnie postrzega się absolwentów tego kierunku stereotypowo, jako osoby oderwane od rzeczywistości, mając przed oczami obraz brodatego, zamyślonego Sokratesa, błąkającego się po ateńskim rynku. Choć sam Arystoteles podkreślał, że filozofia nie ma być ani użyteczna, ani korzystna, bo sama w sobie jest najwyższą wartością, postaram się w krótkim artykule przedstawić odpowiedź na pytanie o sens filozofowania.
Nie ma w tym nic dziwnego — wyjaśniał Arystoteles — jeżeli mądrość filozoficzna nie okazuje się użyteczna i korzystna; nie nazywamy jej bowiem korzystną, lecz dobrą, a po-winna być pożądana nie przez wzgląd na coś innego, lecz na nią samą1.
W czasach starożytnych filozofia była rozumiana po prostu jako kultura in-telektualna, sztuka poprawnego myślenia i mówienia, jako to, co czyni człowieka bardziej ludzkim. Filozofia od samego początku była pojmowana jako umiłowanie
1 Arystoteles, Zachęta do filozofii, tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1988, frg. 24.
prawdy, co przejawiało się w jej nieustannym poszukiwaniu. Odkrywanie prawdy miało być głównym celem filozofa.
Współcześnie osoby studiujące filozofię, w przekonaniu ogółu, zdecydowały się na taki kierunek, bo nie bardzo wiedzą, co ze sobą zrobić. Sądzą, że odnajdą tu sens życia i kamień filozoficzny, choć nie mają pojęcia, co tu się właściwie studiuje i na czym polega bycie filozofem. Do czego może się filozoficzne wykształcenie we współczesnym świecie przydać? Obawiam się zredukowania terminu „filozof”
do zawodu. Mam wrażenie, że brzmi on dumnie i górnolotnie. Sam źródłosłów (philo – miłość, sophia – mądrość) odsyła przecież do umiłowania mądrości2. Na-leży jednak zaznaczyć, że jest to umiłowanie pewnej cnoty, a nie mądrości włas- nej. Coraz częściej w mediach pojawiaja się slogany zniechęcające do studiowa-nia na kierunkach humanistycznych, w tym na filozofii. Jak się bowiem uważa, absolwentom tych kierunków grozi pewne bezrobocie. Nawet Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ostatnimi reformami przestało sprzyjać naukom humanistycznym, także filozofii. Czy naprawdę filozofowie są bezużyteczni na rynku pracy? Czy ich wiedza i umiejętności są nieprzydatne? Czy tradycja hum-boldtowskiego uniwersytetu, z filozofią na czele, ma dziś szansę przetrwać?
Niniejszy artykuł posłuży choć częściowej odpowiedzi na pytanie o sens studiowania filozofii i potrzebę filozofowania. Uwaga zostanie także skoncen-trowana na opisie wiedzy i kompetencji, jakie może nabyć student filozofii, oraz na możliwych ścieżkach kariery absolwenta tego kierunku. Będzie to próba „od-czarowania” nieatrakcyjnego wizerunku absolwentów studiów humanistycznych, istniejącego w przekazie medialnym, a także przedstawienia korzyści wynikających ze studiowania filozofii w kontekście wciąż zmieniającej się sytuacji na rynku pracy i oświaty.
1. Filozofia w szkole
Do rozpoczęcia przygody z filozofią potrzeba pewnej dojrzałości i kompetencji, choć jak zaznaczają starożytni filozofowie – Platon3 i Arystoteles4 – niezbędnym warunkiem filozofowania jest zdziwienie5, które wywołuje wiele pytań. Opisy-wanemu zdziwieniu towarzyszy także świadomość własnej niewiedzy. „A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje swoją niewiedzę”6 – twierdzi Stagiryta.
2 Szerzej na ten temat pisze P. Jaroszyński: „filozofia jest miłością mądrości, a nie samą mą-drością, ponieważ mądrość posiadają tylko bogowie. Miłość zaś oznacza zbliżanie się do mądrości”.
Wykładnia ta jest najbardziej rozpowszechnioną interpretacją znaczenia słowa „filozofia”. Zob.
P. Jaroszyński, Od Sophia do Philosophia, „Człowiek w Kulturze” 17/2005, s. 146.
3 Platon, Teajtet, 155 D, w: idem, Parmenides. Teajtet, tłum. W. Witwicki, Antyk, Kęty 2002.
4 Arytoteles, Metafizyka, 982b, 983a, tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1983.
5 H. Albert, O platońskim pojęciu filozofii, Instytut Filozofii i Socjologii, Warszawa 1991, s. 14.
6 Arystoteles, Metafizyka, 982b.
Rozważania rozpocznę więc od spojrzenia na sytuację filozofii i etyki od strony dydaktycznej w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i licealnych, opierając się na konkretnym przykładzie, a właściwie praktyce pedagogicznej, którą miałam okazję odbyć. W ramach programu Comenius7, przygotowanego przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji w Polsce, realizowałam projekt „Philosophy 4 kids”
w belgijskim przedszkolu i szkole podstawowej Basisschool & Bloemendaal w Schoten. Roczna praktyka pedagogiczna pozwoliła mi dostrzec istotne różnice w sposobie podejścia do edukacji filozoficznej w Polsce i za granicą. Sądzę, że wiele z tych rozwiązań sprawdziłoby się także w polskiej oświacie. Niezwykle pozytyw-nie zaskoczył mpozytyw-nie system edukacji w Belgii, od najmłodszych lat ukierunkowany na kreatywne i nieszablonowe podejście do nauki. Miałam okazję prowadzić zajęcia zarówno z języka angielskiego, jak i z filozofii, etyki czy sztuki. Szczególne znacze-nie miały zajęcia zwane Talents, które zakładają połączeznacze-nie wszelkich wytworów ludzkich, takich jak: sztuka, literatura, taniec, kultura, etyka, filozofia. Zajęcia te mają na celu przekazywanie treści kulturowych, etycznych i filozoficznych za pomocą różnych nośników sztuki. Z powodu różnic kulturowych i religijnych występujących w klasach są one niezwykle rozwijające zarówno dla uczniów, jak i osób prowadzących zajęcia. Co więcej, dzieci i młodzież od najmłodszych lat uczą się myśleć samodzielnie, nieschematycznie. Ławo odnajdują się w nowych sytuacjach, szybciej adaptują się do stale zmieniającego się środowiska, a ponadto są niezwykle otwarte na różnice międzyludzkie. Sądzę, że w dużym stopniu jest to konsekwencją realizowania zajęć z etyki i filozofii w szkole od najmłodszych lat. Już w wieku 4–5 lat, podczas zabaw edukacyjnych i aktywizujących, dzieci są ukierunkowywane na dociekania filozoficzne, uczą się samodzielnej i zespołowej pracy oraz dowiadują się, czym są podstawowe wartości.
2. Filozofia na akademii
Podstawowym obowiązkiem uniwersytetu jest nie podporządkowanie się, dawanie studentom tego, czego potrzebują, a nie tego, czego pragną, i to w taki sposób, aby to, czego pragną, stało się tym, czego potrzebują, a to, co wybierają, było godne wyboru.
Alasdair Macintyre Obecnie obcowanie z filozofią na studiach akademickich przestało być traktowane jako przywilej nielicznych. Dziś dużo łatwiej rozpocząć studia na filozofii niż kie-dyś. Zmieniło się także znaczenie i miejsce filozofii wśród innych dziedzin nauki dzięki reformom szkolnictwa wyższego, w wyniku których wydziały uniwersy-teckie stały się samodzielnymi jednostkami finansowymi w ramach uczelni. Zbyt
7 www.comenius.org.pl.
duże skoncentrowanie uwagi na utylitarnej i rynkowej roli wszystkich wydziałów doprowadziło do rozpadu uniwersytetów na rywalizujące ze sobą przedsiębior-stwa, co jest równoznaczne z wyrzeczeniem się idei i funkcji uniwersytetu8.
Przekształcenie uniwersytetu, rozumianego jako universitas studiorum, w przedsiębiorstwo i zmuszanie go do funkcjonowania na rynku usług edukacyjnych grozi jego faktycznym zniszczeniem. Jest to zmiana substancjalna, a ze względu na kulturotwórczą rolę uniwer-sytetu – wywołana także substancjalną zmianą współczesnej kultury9.
Redukcja liczby zajęć z filozofii na innych kierunkach, kiedyś obowiązkowych, jest konsekwencją tej głęboko patologicznej sytuacji prawnej. Filozofia mogłaby pełnić ważne funkcje inspiracyjne i interpretacyjne w nauczaniu każdego przed-miotu akademickiego, lecz obecny sposób finansowania uczelni to uniemożliwia.
Przykładem niedostrzegania ważnej roli społecznej i kulturotwórczej studiów filozoficznych jest sytuacja, jaka miała miejsce niedawno, bo 28 listopada 2013 r., gdy rada naukowa Instytutu Socjologii podjęła decyzję o likwidacji filozofii jako kierunku na Uniwersytecie w Białymstoku. W uzasadnieniu napisano o „nie-rentowności” tego kierunku związanej ze zbyt małą liczbą kandydatów na te studia. Jeżeli decyzja ta zostanie oficjalnie zatwierdzona przez wyższe uczelniane instancje, będziemy mieli do czynienia z instytucjonalnym precedensem. Wiele innych wydziałów filozofii, które nierzadko znajdują się w dużo gorszej sytuacji finansowej niż wydział białostocki, również może zostać zlikwidowanych. Na-ukowcy z całej Polski podjęli się więc obrony kolebki nauki. Bez filozofii akademia spadnie do rangi szkoły zawodowej – piszą w specjalnym liście kierowanym do minister nauki10. Wydaje się, że zaogniony ostatnio problem finansowania studiów filozoficznych warto poruszyć choćby w aspekcie obrony tradycji klasycznie rozu-mianego uniwersytetu. Chodzi tu o niemiecki typ uniwersytetu, który rozwinął się dzięki koncepcji opracowanej przez Wilhelma von Humboldta. W 1810 r.
powołał on do życia Uniwersytet w Berlinie (noszący obecnie jego imię). Zakładał on m.in. poszukiwanie prawdy, promowanie wiedzy, kształcenie ludzi światłych i mądrych w procesie zadawania pytań i rozwiązywania problemów oraz wolność w wyborze obszarów badawczych. Humboldt był przeciwnikiem rozdzielania dyscyplin akademickich w obrębie różnych szkół. W swojej koncepcji odwoływał się do średniowiecznego ideału studium generale. Celem nauki jest odkrywanie
8 W tradycyjnym rozumieniu uniwersytet to wspólnota uczonych i uczących się, zawiązana w poszukiwaniu i dla poszukiwania prawdy. Rola uniwersytetu sprowadza się więc do funkcji wychowawczej, dydaktycznej i naukowej.
9 A. Lekka-Kowalik, Uniwersytet jako firma usługowa – szansa czy klęska?, http://www.sa- pientiokracja.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=103:uniwersytet-jako-firma-usugowa-szansa-czy-klska&catid=36:agnieszka-lekka-kowalik&Itemid=64 [10.11.2015].
10 Brońmy filozofii na uczelniach. Intelektualiści piszą do minister nauki, http://wyborcza.pl/1,7 5478,15200041,Bronmy_filozofii_na_uczelniach__Intelektualisci_pisza.html [10.11.2015].
prawdy, a zadaniem uniwersytetu – prowadzenie badań naukowych i kształcenie studentów w toku wdrażania ich do badań („jedność badań i kształcenia”). Twórcy założeń uniwersytetu niemieckiego twierdzili bowiem, że badania naukowe są ważną częścią obowiązków profesorów wykładających na uniwersytecie. Poza tym także od studentów oczekiwano prowadzenia badań naukowych. Sądzono bowiem, że najlepszym sposobem nauczania jest właśnie prowadzenie badań11. Zasada wspólnoty profesorów i studentów, na której również opierała się hum-boldtowska idea uniwersytetu, głosiła, że profesorowie nie mają monopolu na prawdę i wiedzę, gdyż nie jest ona produktem, a raczej procesem. W tradycyjnym uniwersytecie filozofia zajmowała naczelne miejsce. Obecnie toczy się debata na temat możliwości przetrwania klasycznej idei uniwersytetu, kondycji uniwersytetu i filozofii w dobie współczesnych przemian.
3. Studenci w obronie filozofii
Sami absolwenci filozofii niejednokrotnie przekonują innych, dlaczego podjęli się trudu filozofowania. Podczas warsztatów filozoficzno-etycznych prowa-dzonych podczas Lubelskiego Festiwalu Nauki12 uzasadniałam uczniom szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych wybór kierunku. Spośród argumentów za studiowaniem filozofii warto przytoczyć trzy najważniejsze. Po pierwsze, filozo-fia nie jest kierunkiem masowym, lecz elitarnym. Studiując filozofię, znajdujesz się w kręgu ludzi ukierunkowanych na zdobywanie umiejętności praktycznych, ludzi z różnymi pasjami. Ponadto większość osób studiujących filozofię zdobywa równolegle wykształcenie na innych kierunkach, takich jak: prawo, ekonomia, medycyna, politologia, socjologia. Filozofię traktują wówczas jako bazę wiedzy, pozwalającą im się wszechstronnie rozwijać. Po drugie, studia filozoficzne nie należą do najłatwiejszych, ale jak sami studenci zaznaczają13, ich ukończenie jest w zasięgu możliwości przeciętnego człowieka. Warto także zaakcentować satys-fakcję i radość z podejmowanego trudu filozofowania, co w dzisiejszym świecie, zdominowanym głównie przez pieniądz i pytanie: „A ile ja z tego będę miał?”, nie są już tak powszechne. Absolwenci i studenci, a także wykładowcy studiów filozoficznych pod patronatem Komitetu Nauk Filozoficznych PAN na stronie internetowej studiujfilozofie.pl zachęcają innych do głębszego spojrzenia na ota-czającą rzeczywistość.
11 R.M.O. Pritchard, The end of elitism? The democratization of the West German university sys-tem, New York – Oxford – Munich 1990.
12 www.festiwal.lublin.pl.
13 Rozepchany umysł. Skończyli filozofię. I nieźle sobie w życiu radzą, bo… myślą, http://praca.
wp.pl/title,Rozepchany-umysl,wid,15527483,wiadomosc.html [10.11.2015].
4. Zalety studiowania filozofii
Filozofia to nauka o tym, co dla ludzkości najważniejsze i najcenniejsze.
Władysław Tatarkiewicz
Arystoteles, jeden z najwybitniejszych filozofów starożytnej Grecji, mówił, że ludzie wykształceni różnią się od niewykształconych tym, czym żywi od umarłych.
Samego wykształcenia nie można jednak sprowadzić do zdobycia wiedzy i umie-jętności praktycznych. W mądrych wyborach, mądrym postępowaniu, mądrze organizowanym życiu indywidualnym lub społecznym wiedza teoretyczna sta-nowi zaledwie jeden z wielu czynników, a filozofia jest płaszczyzną racjonalnego rozważania ich wszystkich.
Najogólniej mówiąc, filozofia pozwala widzieć wszystko we właściwym świetle, we właściwej skali i we właściwych proporcjach. Dzięki temu pozwala odróżniać to, co ważne (istotne), od tego, co błahe (drugorzędne); to, co ogólne, od tego, co szczegółowe; to, co względne, od tego, co bezwzględne.
Przedstawione we wstępie najbardziej rozpowszechnione wyobrażenia o filo-zofii, zajmującej się rozmyślaniem nad sensem życia, jest fałszywe. Logicznie zdy-scyplinowane rozważanie najbardziej abstrakcyjnych problemów filozoficznych ma dla naszego życia umysłowego podobne znaczenie jak systematyczne ćwiczenia fizyczne dla naszego organizmu. Filozofia buduje „tężyznę umysłową”, która jest przydatna w każdej dziedzinie życia i w każdej pracy14. Czego zatem kon-kretnie można nauczyć się na kierunkach filozoficznych w wiodących uczelniach humanistycznych w Polsce? Jak wynika z krótkich opisów programów studiów, choćby mojej Alma Mater, absolwent filozofii posiada następujące kompetencje i umiejętności:
– prezentowanie poglądów i stanowisk filozoficznych,
– analiza i interpretacja tekstów filozoficznych (łącznie z ich tłumaczeniem z języków obcych),
– zdolność samodzielnego i krytycznego myślenia, – umiejętności analityczne,
– wyobraźnia, kreatywność,
– zdolność przyswajania sobie nowych umiejętności, – dyspozycja do rozumienia innych ludzi i kultur, – wysoki poziom kultury logicznej,
14 J. Shepherd, I think, therefore I earn. Philosophy graduates are suddenly all the rage with employ-ers. What can they possibly have to offer?, http://www.theguardian.com/education/2007/nov/20/
choosingadegree.highereducation [10.11.2015].
– sztuka poprawnego wnioskowania, uzasadniania, argumentowania, – umiejętność unikania błędów logicznych w myśleniu,
– umiejętność właściwej interpretacji zachowań jednostkowych i społecznych.
Co więcej, jak można przeczytać w raporcie Jakie umiejętności będą liczyły się na rynku pracy w 2020 roku? 15, The Institute for the Future wskazuje na powyższe umiejętności, które są rozwijane w największym stopniu nie gdzie indziej jak na studiach filozoficznych.
5. Zawód filozof?
Jak się okazuje, zdolność krytycznej refleksji i komunikacji jest przydatna także na współczesnym rynku pracy, czego najlepszą ilustracją są statystyki. Najłatwiej na rynku pracy odnajdują się filozofowie (tylko 1,7% zarejestrowanych bezrobotnych w 2011 r., mniej niż po politechnice). Perspektywy absolwentów kierunków hu-manistycznych na rynku pracy są – wbrew powszechnej opinii – bardzo rozległe, np. doradztwo filozoficzne – praktyka od lat rozwijana w krajach zachodnich.
Ruch Philosophical Counseling16 opiera się na przekonaniu, że ludzie borykają się z problemami, w których pomocna jest terapia przez filozofię (m.in. mentalotera-pia). Chodzi głównie o tzw. graniczne problemy ludzkiej egzystencji, jak śmierć, wina, cierpienie lub poczucie bezsensu istnienia. W Polsce coraz częściej można usłyszeć o tej ścieżce kariery. Oferta kierunków filozoficznych o takiej specjalności pojawia się na uczelniach polskich, zakładane są też firmy zajmujące się tą tematyką.
Czym dokładnie zajmuje się doradca filozoficzny i w jakim obszarze może znaleźć pracę? Jak czytamy na stronie Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego, po tym kierunku mamy duży wybór ofert pracy, poczynając od coacha rozwoju osobistego, kariery, biznesu, pracownika działu HR, doradcy egzystencjalnego (pomagającego ludziom w takich sytuacjach, jak dylematy życiowe, śmierć bliskich, poszukiwanie sensu i własnej drogi życia) czy opiniodawcy etycznego dla firm (tzw. certyfikacja etyczna). Ponadto filozof może z powodzeniem zasilić szeregi przedstawicieli nowo powstałych zawodów, takich jak: spokesman, broker informacji, mediator lub specjalista do spraw kultury firmy. Możliwości są ogromne. Wykształcenie filozoficzne umożliwia bardziej elastyczne i efektywne poszukiwanie zatrudnienia oraz zapewnia umiejętności konieczne do zmian rodzaju wykonywanej pracy, których nie da się dzisiaj uniknąć. Nigdy w historii ludzkości zmiany nie były tak szybkie jak obecnie – zawód, który teraz przynosi profity, za kilka lat może w ogóle nie istnieć. Paradoksalnie więc filozofia jest jednym z najbardziej
prak-15 Ł. Sztern, Jakie umiejętności będą liczyły się na rynku pracy w 2020 roku?, http://www.pi.gov.
pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=E240B41E76A345D09FACE3BD625F4029 [10.11.2015].
16 www.philosophicalcounseling.pl.
tycznych kierunków dla tych, którzy starają się odnaleźć w tej sytuacji. Inwestycja w zdobycie umiejętności, które pozwolą dopasowywać się do dynamicznego rynku pracy, jest najlepszym argumentem za potrzebą kontynuacji tradycji nauczania filozofii w Polsce.
Literatura
Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1983.
Arystoteles, Zachęta do filozofii, tłum.K. Leśniak, PWN, Warszawa 1988.
Albert H., O Platońskim pojęciu filozofii, Instytut Filozofii i Socjologii, Warszawa 1991.
Brońmy filozofii na uczelniach. Intelektualiści piszą do minister nauki, http://wyborcza.
pl/1,75478,15200041,Bronmy_filozofii_na_uczelniach__Intelektualisci_pisza.htm-l#ixzz2x9ptsEIj [10.11.2015].
Jaroszyński P., Od Sophia do Philosophia, „Człowiek w Kulturze” 17/2005.
Lekka-Kowalik A., Uniwersytet jako firma usługowa – szansa czy klęska?, http://www.sapien- tiokracja.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=103:uniwersytet-ja-ko-firma-usugowa-szansa-czy-klska&catid=36:agnieszka-lekka-kowalik&Itemid=64 [10.11.2015].
Platon, Teajtet, 155 D, w: idem, Parmenides. Teajtet, tłum. W. Witwicki, Antyk, Kęty 2002.
Pritchard R.M.O., The end of elitism? The democratization of the West German university system, New York – Oxford – Munich 1990.
Rozepchany umysł. Skończyli filozofię. I nieźle sobie w życiu radzą, bo… myślą, http://praca.
wp.pl/title,Rozepchany-umysl,wid,15527483,wiadomosc.html [10.11.2015].
Shepherd J., I think, therefore I earn. Philosophy graduates are suddenly all the rage with employers. What can they possibly have to offer?, http://www.theguardian.com/educa-tion/2007/nov/20/choosingadegree.highereducation [10.11.2015].
Sztern Ł., Jakie umiejętności będą liczyły się na rynku pracy w 2020 roku?, http://www.
pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=E240B41E76A345D09FACE3BD625F4029 [10.11.2015].
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie