I. Obcość na poziomie formalnym – uwagi wstępne
Przyjmując dla niniejszych badań jako wyjściową kategorię obco-ści / swojskoobco-ści jednostek zapożyczonych do języka polskiego oraz rosyjskiego, w rozdziale tym obiektem analizy uczynię plan wyrażenia, czyli formę słowa1 zapożyczonego. Zastanowię się, jak obcość przeja-wia się formalnie w obu językach, co jest „wskaźnikiem obcości” oraz czy są to „markery” tożsame, ekwiwalentne w obu językach, czy też zupełnie rozbieżne, a także z czego wynikają zaobserwowane różnice i podobieństwa.
Słowo przejęte do nowego systemu w rezultacie kontaktów języko-wych rozpoczyna walkę o swoją tożsamość na różnych poziomach sys-temu językowego z regułami oraz tradycją przyjętą dla funkcjonowania wyrazów – ich znaczeń, ich formy pisemnej (tradycji zapisu), sposobu wymawiania oraz gramatycznych cech i ich wykładników2. Ta walka może okazać się wygraną dla zapożyczenia, jeśli trwa ono w niezmie-nionej formie graficznej, fonetycznej oraz pozostaje nieodmienne (np.
1 Jak wiadomo, każdy znak językowy ma swoją treść (план содержания) i formę (план выражения).
2 Tak ujmuje ten proces R.S. Kimiagarowa (Кимягарова 1989, s. 69–70): „Что же происходит со словом в момент заимствования? Слово переходит из одной языковой системы в другую, при этом материальная его форма претерпевает в принимающей среде различные изменения как в пору вхождения, так и в течение последующего функционирования слова в новом для него языке […]. Результат взаимодействия языков многообразен: от полного неприятия (варваризмы) до полной интеграции слова”.
54 Formalne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
radio – радио). Jednakże, jak pokazują osiągnięcia językoznawców zarówno na gruncie polskim, jak i rosyjskim, takich jednostek w obu językach jest niewiele. Znacznie więcej zapożyczeń podlega procesom adaptacji – przestają być „wyrazami cytatami”, barbaryzmami i tracą tym samym swoją obcość, pojmowaną jako inność, swoistość, która wskazywała na przynależność do innego systemu.
Co oznacza obcość na poziomie formalnym? Gdzie na skali obcości znajdują się kryteria formalne? Czy dziś, kiedy większość zapożyczeń ma swoje źródło w języku angielskim, o czym mówiliśmy w poprzed-nim rozdziale, uznawane dotychczas za nietypowe połączenia spółgło-skowe i samogłospółgło-skowe czy też pozycje są odbierane jako obce przez Polaków i Rosjan? Halina Rybicka (1976, s. 45) niejako w odpowiedzi na te pytania pisze o tych procesach: „[…] granica między wyrazem odczuwanym jako obcy a wyrazem przyswojonym jest płynna i zmienia się w różnych okresach historycznych”. W niniejszym opracowaniu spróbuję odpowiedzieć na te pytania, bazując na zebranym materiale oraz odwołując się do obu systemów, a także – w niektórych przypad-kach – do ich historii.
Proces oswajania jednostki zapożyczonej jest procesem długotrwa-łym i posiada określone etapy. Jak słusznie zauważa Maria boRejszo (2007, s. 46), im dłuższą historię w języku ma zapożyczenie, tym bar-dziej jego forma i znaczenie mogą odbiegać od pierwowzoru. Formalny aspekt adaptacji nie jest aspektem najważniejszym, ale łatwo dostrze-galnym, i nawet jeśli słowo staje się całkiem „swoim”, „swojskim”, nie oznacza to, iż utraciło formalne wskaźniki swojej obcości, ale raczej, że ustatkowało się w swojej semantyce i w leksykonie danego języka oraz stało się aktywne derywacyjnie3.
Do formalnych ogólnie przyjętych wskaźników obcości zapożyczeń należą: nietypowe fonemy obce dla danego systemu fonologiczne-go, niecharakterystyczne połączenia spółgłoskowe lub samogłoskowe, nietypowe pozycje w słowie określonych fonemów, inny akcent niż przyjęty w ramach norm akcentuacyjnych danego języka, odstępstwo
3 H. Rybicka (1976, s. 45) ujmuje rolę i miejsce adaptacji fonetycznej w nastę-pujący sposób: „Jest rzeczą zrozumiałą, że przekształcenia fonetyczne zachodzące w wyrazach obcych w procesie ich zapożyczania wpływają na ich szybszą asymilację”.
55
I. Obcość na poziomie formalnym – uwagi wstępne
od zasad pisowni4. Słownictwo, którego badania zostały tutaj podjęte, w większości należy do słownictwa internacjonalnego (jak już pisałam, umożliwia to zestawianie ze sobą leksemów w celu wskazania tendencji systemowych i niesystemowych), dlatego przypuszczać należy, iż część formalnych wyznaczników obcości będzie wspólna, wynikająca choćby z faktu słabego przyswojenia zapożyczeń oraz podobieństwa języków (rosyjskiego i polskiego). Jak pisze Jolanta Maćkiewicz (1992, s. 148):
„[…] ekwiwalentne słowa różnych języków powinny być na tyle for-malnie (pod względem formy pisanej i/lub mówionej) podobne do sie-bie, aby mógł je utożsamić przeciętny użytkownik języka. Część inter-nacjonalizmów ma właśnie taki charakter (np. pol. boa / ros. боа, pol.
puma / ros. пума, pol. radio / ros. радио)”. Jednak pełna ekwiwalencja ma miejsce rzadko. Każdy bowiem system posiada własne cechy oraz reguły, które powodują asymetrię w zakresie formalnego podobieństwa wyrazów obcego pochodzenia5. Rozbieżności na poziomie fonetycz-nym – według J. Maćkiewicz (1992, s. 149) – spowodowane są przez różne czynniki i mogą prowadzić do prawie całkowitego braku podo-bieństwa formalnego ekwiwalentnych etymologicznie i semantycznie form. Wśród możliwych badaczka wymienia różnice wynikające z praw głosowych i zasad adaptacji zapożyczeń, różnice w następstwie drogi, jaką zapożyczenie przedostało się do danego języka, i czasu, w jakim to zaszło (np. dla polskiego cedr, ocean rosyjskie odpowiedniki кедр, океан świadczą o zapożyczeniu tych pierwszych za pośrednictwem greki bizantyjskiej, natomiast rosyjskie formy ураган, азарт wobec polskich huragan, hazard wskazują na zapożyczenia słuchowe z języka
4 J. DaMboRský (1974, s. 354) w następujący sposób określa zasady pisowni wyra-zów obcych w języku polskim: „Są one ujęte w określone reguły. Dotyczą zachowania pisowni oryginalnej (czy zbliżonej do oryginalnej) wówczas, gdy wyraz ma wszystkie znaki obcości (do nich należy niezwykły skład głosek, nieodmienność, izolacja dery-wacyjna itp.), natomiast stosowania pisowni polskiej wówczas, kiedy wyraz obcy jest na tyle spolonizowany, że włącza się w szeregi wyrazów polskich swoim kształtem dźwiękowym, fleksyjnością i możliwością derywowania”.
5 Mówimy tutaj o pewnych regularnościach przyswajania formalnego, choć nie-którzy badacze wskazują również, co wydaje się słuszne, na asystemowy charakter adaptacji, który nie poddaje się logicznym, naukowym wyjaśnieniom i w którym trud-no dopatrywać się reguł (por. np. маринова 2008a, s. 79). Wrócimy do tego tematu w dalszej części rozdziału, analizując konkretny materiał.
56 Formalne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
francuskiego do języka rosyjskiego), oraz wybór jednego z wariantów fonetycznych istniejących w języku będącym źródłem zapożyczenia (np.
w języku włoskim istnieją dwa warianty risico i rischio). Te właśnie różnice będą w tym rozdziale przedmiotem zainteresowania i analizy.
Jiří DaMboRský (1974, s. 341–342) wśród formalnych wyznaczni-ków obcości w języku polskim wymienia na przykład spółgłoskę [h]
(w takich wyrazach jak haft, herbata, habilitacja, harmonia, handel), nietypowe połączenia grup głoskowych typu [au] (automat, audycja), [ia] (azalia), [eu] (eufemizm, euforia), [io] (ażiotaż), nowe nietypowe pozycje głosek w wyrazie, np. na początku wyrazu samogłoski [a, i, e]
(abakua, abażur, echo, eden, ibis, idea).
W języku rosyjskim takimi wskaźnikami obcości są niecharak-terystyczne fonemy, szczególnie na początku wyrazu: [ф] (фильм), [а] (ажиотаж), [х] (хоккей), [э] (эхо, экран), połączenia spółgło-skowe i samogłospółgło-skowe typu: [дж] (джаз, джем), [оа] (боа), [ио]
(шпионаж), [лю] (жалюзи), [бю] (бюллетень), [жю] (жюри), samo-głoski podwojone (аппетит, грамматика) (por. np. маринова 2008a;
Кимягарова 1989; нечаева 2008).
Różnice te częściowo się pokrywają. W niektórych przypadkach mamy do czynienia w jednym języku z przeniesieniem, w drugim – z substytucją6. Czasem te procesy zachodzą paralelnie. Oprócz substy-tucji, która jest odmienna dla każdego systemu językowego, jednostki obce mogą różnić się, ulegając innym zmianom fonetyczno-formalnym.
Badacze zapożyczeń wyróżniają wśród takich procesów również: eli-minację lub wtrącanie fonemów (np. niem. Schragen – pol. stragan), asymilację (np. fr. recette – pol. recepta – ros. рецепт), dysymilację (np. łac. coriandrum – pol. kolender / kolendra – ros. кориандр), me-tatezę (hiszp. cocodrilo – pol. krokodyl – ros. крокодил), palatalizację (niem. Kelle – pol. kielnia), uproszczenie (łac. advocatus – pol. adwokat – fr. avocat – ros. адвокат) itp. (por. np. Nowowiejski 2007, s. 19–20;
Maćkiewicz 1992, s. 149; kaRszNiewicz-MazuR 1988, s. 225).
Alicja kaRszNiewicz (1995, s. 226–227) na podstawie sposobów przejęcia fonemów obcych, ich dystrybucji i akcentu wyrazowego
6 Zapożyczenia mogą być przejmowane bez żadnych zmian formalnych i wtedy mamy do czynienia z procesem importacji (przeniesienia) bądź też mogą podlegać różnego typu przekształceniom, czyli substytucji (boRejszo 2007; Хауген 1972 i in.).
57
I. Obcość na poziomie formalnym – uwagi wstępne
wydziela kilka możliwych klas zapożyczeń według stopnia ich przy-swojenia. Są to:
1. Wyrazy przyswojone – rodzime fonemy, rodzima dystrybucja i ro-dzimy akcent.
2. Wyrazy półobce – rodzime fonemy, rodzima dystrybucja i obcy akcent.
3. Wyrazy obce I stopnia – rodzime fonemy i akcent, ale obca dystry-bucja i obcy akcent.
4. Wyrazy obce II stopnia – rodzime fonemy, ale obcy akcent i obca dystrybucja.
5. Wyrazy obce III stopnia – rodzimy akcent, ale obca dystrybucja i fonemy.
6. Wyrazy obce IV stopnia – obce fonemy, obca dystrybucja i obcy akcent.
7. Wyrazy obce – rodzima dystrybucja, ale obce fonemy i akcent.
8. Wyrazy obce – rodzima dystrybucja i akcent, lecz obce fonemy.
Należy jednak dodać, iż część z tych kombinacji ma charakter poten-cjalny i nie występuje ani w języku polskim, ani w języku rosyjskim.
Spróbuję uchwycić te procesy, omówić je, ująć systemowo i pokazać w zestawieniach, aby wyodrębnić stałe tendencje, stałe modele ekwi-walentne oraz nieekwiekwi-walentne dla adaptacji formalnej.
Podsumowując, według moich obserwacji i badań podstawowe przy-czyny, które pozwalają różnice formalne wyodrębniać oraz analizować, również w planie konfrontatywnym to:
– różne źródła zapożyczenia, a częściej różni pośrednicy zapożyczenia;
– inny sposób przejmowania jednostek obcych; dla języka polskiego częstsze jest zapożyczanie graficzne, dla języka rosyjskiego – fone-tyczne;
– procesy adaptacyjne na gruncie języka zapożyczającego, wynikające na przykład z potrzeby ułatwienia wymowy danego wyrazu, z zasady analogii do jednostek już w języku istniejących, oraz procesy niere-gularne, niedające się wytłumaczyć systemowością;
– różne tradycje przejmowania7;
7 Według np. M. Walczaka (вальчаК [w druku]): „[…] основные различия и связанные с ними способы освоения, обусловлены двумя типами произношения.
Первый тип – эразмовский, предполагающий произношение в соответствии
58 Formalne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
– system fonologiczny języka zapożyczającego oraz istniejące w nim reguły ortograficzne.
Wracając do pytania, które postawione zostało na początku tego podrozdziału, za Iją W. Nieczajewą (нечаева 2008) oraz Eleną W. Ma-rinową (маринова 2008a) przyjmuję, opierając się na przeprowadzo-nych badaniach, iż dziś część z tych „markerów” obcości nie jest już przyjmowana jako obca, ze względu na ograniczenie liczby języków – pośredników, dominację wpływów języka angielskiego i jego większą niż we wcześniejszych etapach znajomość wśród Rosjan i Polaków. Nie oznacza to jednak, iż badanie ich pozbawione jest słuszności, wręcz przeciwnie – tym większa jest jego zasadność. Uwzględniam jednakże zmianę przyczyn badanej wariantywności, co będę sygnalizować w ko-lejnych podrozdziałach.