Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
I. Obcość na poziomie słowotwórczym – uwagi wstępne
„Ani obcy wygląd zapożyczenia, ani jego nieodmienność nie stano-wią przeszkody przy włączaniu go do systemu słowotwórczego” – pisze Krystyna WaszakoWa (2009, s. 15), omawiając współczesne tendencje adaptacji słowotwórczej zapożyczeń. Wynikałoby z tego, że nawet jeśli obce słowo na poziomach, które analizowałam w poprzednich rozdzia-łach, pozostaje niejako na peryferiach systemu, to w obrębie słowo-twórstwa jego obcość jest postrzegana inaczej lub w ogóle nie zostaje zauważona. Powszechnie sądzi się, iż włączenie do systemu słowotwór-czego i pojawienie się relacji syntagmatycznych świadczy o adaptacji słowa na tym poziomie (por. np. Крысин 1968) – znaczy to, że słowo staje się „swoim”, „swojskim” w wyniku pojawienia się jego „krew-nych”, a więc tych i n n y c h, zaświadczających o jego s w o j s k o ś c i, czyli jest to swego rodzaju z a p u s z c z e n i e k o r z e n i, w r o ś n i ę c i e w s y s t e m. W świadomości użytkowników danego języka poczucie obcości zaciera się w wyniku pojawiających się na tym etapie procesu przyswajania powiązań motywacyjnych pomiędzy słowem zapożyczo-nym a inzapożyczo-nymi wyrazami (derywowazapożyczo-nymi lub również zapożyczozapożyczo-nymi).
Adaptacja słowotwórcza zapożyczeń – według Małgorzaty Urban (2011, s. 242) – polega na tworzeniu od nich wyrazów pochodnych bądź na uzyskiwaniu przez wyrazy zapożyczane motywacji słowotwór-czej. Przyjmując to stanowisko częściowo jako wyjściowe, w niniejszej pracy będę opierać się również na założeniu, że stopnie adaptacji
sło-174 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
wotwórczej mogą być różne i zależeć od czynników językowych, jak i pozajęzykowych. Stąd w badanym materiale ilustracją będą leksemy pokazujące te stopnie, wskazujące najbardziej produktywne modele słowotwórcze dla leksyki zapożyczonej. Badania w obrębie aspektów słowotwórczych wyraźnie pokazują, że na przestrzeni czasu zmienia się produktywność poszczególnych morfemów, jak i poszczególnych modeli słowotwórczych – niektóre z nich stają się na tyle powszechne, że zaczynają na gruncie rodzimym tworzyć całe struktury czy grupy wyrazów, wchodząc w sieć relacji słowotwórczych, są też i takie, któ-rych odmienność1 pozostaje do dziś na tyle wyraźna, że nie tworzą one nowych leksemów ani nowych modeli.
Na czym będzie polegała obcość słowotwórcza pożyczki i co właściwie będzie badane w niniejszym rozdziale? Czy można z całą stanowczością twierdzić, iż o obcości jednostek decyduje posiadanie i tworzenie – bądź też nieposiadanie i nietworzenie – derywatów? Jak wykazują badania ostatnich lat, nie zawsze aktywność derywacyjna i obecność jednostek strukturalnie podobnych w języku zapożyczającym (choć jest jednym ze wskaźników adaptacji) związana jest z asymilacją słowotwórczą danej pożyczki2. Słowo może pozostać z widocznymi w swojej strukturze elementami obcymi, które nie uległy adapta-cji, a jednak ze względu na kluczowy na tym poziomie plan treści (содержания), a nie formy (выражения), nie jest postrzegane w
oma-1 E.W. Marinowa (Маринова 2008a, s. 420–423) wśród czynników, które hamują owo „wrastanie” w system słowotwórczy języka zapożyczającego, a więc sprzyjających do zachowania odmienności, wymienia przyczyny strukturalne (na przykład zakończe-nia wyrazów na grupy samogłoskowe czy też zapożyczanie całych związków wyra-zowych) oraz semantyczne jako wiodące (ograniczoność produktywności egzotyzmów i barbaryzmów). A.I. Djakov (ДьяКов 2001, s. 62), opisując czynniki wpływające na adaptację słowotwórczą, mówi o potencjale derywacyjnym. Każde słowo, również zapożyczone, posiada swój słowotwórczy potencjał, który może być wysoki, niski lub zerowy. Wpływają na niego czynniki językowe i pozajęzykowe; do językowych można zaliczyć na przykład formę słowa (zapożyczenia z niskim potencjałem derywacyjnym to dla języka rosyjskiego słowa zakończone na samogłoskę akcentowaną, np. z języka francuskiego lub angielskiego, typu жюри, a także kategorię gramatyczną, czyli to, jaka część mowy jest zapożyczana (największym potencjałem derywacyjnym charakteryzują się rzeczowniki).
2 Mam tu na myśli wyeliminowanie słowotwórczej inności pożyczki.
175
I. Obcość na poziomie słowotwórczym – uwagi wstępne
wianych aspektach jako obce. Może to wynikać z aktywnych zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim procesów zapożyczania całych gniazd słowotwórczych oraz nowych modeli tworzenia słów, które w szybkim tempie stają się produktywne i przyswajane oraz eksploatowane przez użytkowników języka3.
Ten rozdział moich rozważań ma za cel pokazanie i udowodnienie, iż zapożyczenia poszerzają nie tylko leksykon danego języka, ale rów-nież inwentarz jego morfemów, ubogacając go swobodnymi i związa-nymi podstawami słowotwórczymi, a także elementami afiksalzwiąza-nymi, które zaczynają swój żywot na gruncie języka zapożyczającego często niezależnie od źródeł czy pośredników zapożyczenia. Jak wiadomo, elementy afiksalne są zapożyczane z jednego języka do drugiego nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem wyrazów, całych formacji. Jest to proces (zachodzący w języku polskim i rosyjskim), który można opi-sać jako zapożyczanie z języka obcego pewnej liczby wyrazów jednej kategorii semantycznej z tym samym elementem słowotwórczym wy-odrębnionym i wykorzystanym następnie do tworzenia nowych formacji (blicharski 1980, s. 7). Będę również próbowała pokazać, jak nowe elementy, nowe morfemy wpływają na istniejące w systemach modele słowotwórcze, czy pojawiają się nowe modele (a jeśli tak – jakie), niecharakterystyczne dla języka zapożyczającego.
Zapożyczenia w analizowanym aspekcie mogą dotyczyć zapoży-czeń słowotwórczych, które są rdzeniami i nie posiadają dodatkowych morfemów, a także sufiksalnych i prefiksalnych pożyczek. Najwięcej zapożyczeń bezafiksalnych przeszło do obu języków z języków grec-kiego i łacińsgrec-kiego, wiele też rdzeni ma swoje źródło w tych językach, choć z czasem niejako „obrosło” afiksami języków pośredniczących w procesie zapożyczania lub też afiksami rodzimymi (niektóre z nich zasygnalizowałam już w poprzednim podrozdziale). Elementy greckie i łacińskie4, które zostały przyswojone przez języki europejskie, to również charakterystyczne prefiksy oraz sufiksy. Takie elementy struk-turalne podlegają różnym etapom adaptacji, nie wszystkie przechodzą
3 Wrócimy jeszcze do tych zjawisk w dalszej części rozdziału.
4 Szczegółowe omówienie wpływu łaciny na języki europejskie w aspekcie słowo-twórczym por. np. rybicka 1976, s. 78–81.
176 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
wszystkie jej poziomy. O.P. Sołogub (сологуб 2002, s. 130–132) wy-mienia następujące stadia oswojenia morfemów:
– elementy obce są wydzielane jako regularnie powtarzające się (np.
-ing w wyrazach marketing – маркетинг, holding – холдинг);
– element strukturalnie obcy staje się samodzielnym morfemem i po-siada znaczenie (np. -aż w takich wyrazach, jak montaż – монтаж, instruktaż – инструктаж);
– morfem obcy zaczyna funkcjonować w języku zapożyczającym i sta-je się morfemem wieloznacznym (np. -ant w takich wyrazach jak sy-mulant – симулянт, laborant – лаборант, doktorant – докторант);
– element obcy zaczyna być aktywny słowotwórczo i tworzyć pojedyn-cze struktury z rodzimymi elementami (np. -fob w takich wyrazach jak homofob – гомофоб, rusofob – русофоб);
– morfem zapożyczony posiada określone miejsce w systemie słowo-twórczym, tworzy nowe słowa również z podstawami rodzimymi (np. prefiksy super-, anty- w takich wyrazach jak supermama – супермама, antywirus – антивирус);
– morfem obcy jest w pełni aktywny słowotwórczo, rozszerza swoje znaczenie (np. -ist w takich wyrazach jak gitarzysta – гитарист, masażysta – массажист, idealista – идеалист).
W niniejszym opracowaniu analizą będą objęte najbardziej cha-rakterystyczne morfemy obce obecne w obu językach, uwzględniona zostanie również ich produktywność na gruncie rodzimym.
Zapożyczone podstawy słowotwórcze (niepodzielne słowotwórczo wyrazy), jak pokazała analiza w poprzednim podrozdziale, dotyczą rów-nież dużej grupy rzeczowników zapożyczonych z języka francuskiego do rosyjskiego. Jak pisze Marian WójtoWicz (1984, s. 93), proces ten dotyczy języka francuskiego, a także angielskiego i polega na stawaniu się podstawą niepochodną równą rdzeniowi w języku, który zapożycza.
Proces ten nazywany jest uproszczeniem / fuzją (опрощение). Zaobser-wować go można w takich pożyczkach, jak: bumer – бампер, laser – лазер, radar – радар, w których sufiksalne formy stały się podstawami niepochodnymi. Z czasem jednak te podstawy mogą zacząć dzielić się na morfemy zgodnie z zasadami języka zapożyczającego (już bez odwołania się do języka będącego źródłem zapożyczenia) i stawać się podstawami pochodnymi w wyniku pojawienia się innych leksemów,
177
I. Obcość na poziomie słowotwórczym – uwagi wstępne
które są w języku będącym „dawcą” zapożyczenia również niepochod-ne. Zestawienie ich ze sobą powoduje na gruncie języka „dawcy” zapo-życzenia wydzielenie elementów słowotwórczych, np. бокс – бокс-ёр, импорт – импорт-ёр, юмор – юмор-ист (WójtoWicz 1984, s. 93).
Wyraz, który został zapożyczony do nowego systemu, podlega prze-kształceniom w strukturze morfologicznej. Wśród możliwych procesów zmiany budowy słowotwórczej wyrazu przy zapożyczeniu Kazimierz lUciński (2000, s. 78) wymienia następujące:
– wyraz niepodzielny słowotwórczo w języku będącym źródłem zapo-życzenia jest również niepodzielny w języku polskim i rosyjskim, np.
bar – бар, hobby – хобби, film – фильм;
– wyraz podzielny słowotwórczo w języku będącym źródłem zapo-życzenia staje się podzielny słowotwórczo w języku polskim i ro-syjskim (uproszczenie), np. toples – топлесс (ang. top-less), bojler – бойлер (ang. boil-er);
– wyraz niepodzielny słowotwórczo w języku będącym źródłem zapo-życzenia staje się bazowym do tworzenia derywatów w języku pol-skim i rosyjpol-skim, np. film→filmowy, filmować; фильм→фильмоскоп, фильмотека;
– wyraz podzielny słowotwórczo w języku będącym źródłem zapoży-czenia zachowuje podzielność w językach zapożyczających (poprzez wyodrębnienie charakterystycznego formantu w zapożyczeniach, staje się on aktywny na gruncie rodzimym), np. rzeczowniki z formantem -er/-or: sprint-er/спринт-ер, boks-er/бокс-ёр5.
Mówiąc o obcości jednostek zapożyczonych i procesie ich ada-ptacji słowotwórczej, nie można pominąć zjawiska internacjonaliza-cji słownictwa oraz zagadnienia bazy internacjonalnych formantów, z których korzysta zarówno system języka polskiego, jak i rosyjskie-go. Dziś, kiedy w językach, zdaniem W.K. Żurawlowa (Журавлев
5 M. Radczenko i R. Piechar (раДченКо, Пехар 2009, s. 133–137; za R. Filipović) ujmują te procesy w ramach 3 głównych typów adaptacji (transmorfemizacji) budowy wyrazów. Są to: transmorfemizacja zerowa (przeniesienie swobodnego morfemu do języka-biorcy) np. блог-Ø, чат-Ø, częściowa (przeniesienie morfemu związanego – sufiksu – do języka-biorcy) np. блогг-ер, дил-ер, oraz pełna (zamiana / substytucja sufiksu odpowiednim sufiksem rodzimym) np. аним-ация. Podobne procesy zaobser-wować można w języku polskim.
178 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
2004, s. 280), panuje „tendencja trzech i”, czyli integracji, interna-cjonalizacji i intelektualizacji, pytanie o obcość elementów słowo-twórczych może być zasadne jedynie dla badaczy języka. Zjawisko internacjonalizacji w obrębie słowotwórstwa przejawia się zestawem prefiksów, sufiksów, a także rdzeni wspólnych dla wielu języków6, co dla współczesnych użytkowników języka, szczególnie tych, którzy posługują się również językiem angielskim, niweluje poczucie ob-cości. W badanym przez nas materiale większość formantów należy do bazy internacjonalnej. Są to – jak nazywa je E.I. Koriakowcewa (КоряКовцева 2009, s. 184) – tzw. neołacińskie morfemy7, których pochodzenia należy szukać w języku łacińskim i greckim, choć w obu badanych językach ich źródłem jest język angielski8. Jak potwierdzają rosyjscy badacze (сМирнов, венеДиКтов, ерМаКова, стеМКовсКая
1998, s. 534): „Всесторонняя адаптация интернациональных слов и морфем является важным фактором и одним из показателей динамики лексико-словообразовательных систем. […] Процессы интернационализации […] проявляются в заметном возрастании их деривационной роли, с чем связаны определенные модификации словообразовательных систем славянских языков”. Innymi słowy, internacjonalne elementy mogą występować, łącząc się z obcymi pod-stawami słowotwórczymi i rodzimymi podpod-stawami, tworząc połączenia hybrydowe9. K. WaszakoWa (2009, s. 23) potwierdza intuicje doty-czące tych procesów oraz ich wpływ na poczucie obcości jednostek
6 N. Awina (авина, 2009, s. 64) nazywa tę grupę „зоной общности”.
7 Jak pisze J. MaćkieWicz (1992, s. 151): „Elementy greckie wchodziły do języków ligi europejskiej bądź bezpośrednio z greki klasycznej, bądź za pośrednictwem klasycz-nej lub średniowieczklasycz-nej łaciny. […] Oba klasyczne języki stanowią ponadto podstawę tzw. zapożyczeń sztucznych – wyrazów utworzonych na gruncie języków nowożytnych z greckich i łacińskich morfemów”.
8 Są to na przykład morfemy ex-, mega-, super-, które obecnie charakteryzują się wysoką łączliwością, poszerzyły również swoje znaczenia w stosunku do znaczeń w języku greckim i łacińskim.
9 W językoznawstwie zarówno polskim, jak i rosyjskim istnieją różne punkty wi-dzenia odnośnie do konstrukcji hybrydowych. Jedni badacze uznają za hybrydy tylko złożenia, inni pojmują je szerzej, jako wszystkie te wyrazy, które zawierają słowiańskie i niesłowiańskie elementy (por. np. сМирнов, венеДиКтов, ерМаКова, стеМКовсКая
1998, s. 529–530).
179
I. Obcość na poziomie słowotwórczym – uwagi wstępne
zapożyczonych, pisząc: „Duża aktywność słowotwórstwa hybrydalnego, wyraźna przede wszystkim w łączliwości członów obcych i rodzimych, przyczyni się z pewnością do z a c i e r a n i a g r a n i c m i ę d z y t y m , c o r o d z i m e, a t y m, c o z a p o ż y c z o n e (o b c e)”. Obiektem badań będą przede wszystkim połączenia w modelach typu: obcy element + obcy rdzeń oraz ewentualne wynikające z zestawień tego modelu w obu językach rozbieżności. Rezultatem przejmowania obcych elementów i ich stosunkowo szybkie i łatwe adaptowanie do systemów są zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim formacje o niejedno-znacznym statusie, które tworzą nowe modele słowotwórcze, często na wzór modeli obecnych w języku będącym dawcą zapożyczenia. Są to afiksoidy10, formanty traktowane niejednokrotnie w literaturze jako części złożeń typu: euro-/евро-, -gate/-гейт11.
Na koniec tych wstępnych rozważań dodajmy, iż przyswajanie elementów słowotwórczych na obecnym etapie rozwoju języka i kon-taktów językowych powoduje zmiany zauważalne przede wszystkim w obszarze leksyki potocznej i żargonowej. Są to obszary działań języ-kowych mocno nacechowane ekspresywnie, a tym samym posiadające zdolność do spontanicznej adaptacji słów obcego pochodzenia (spon-taniczność nie wyklucza oczywiście typowości i schematyzmu tych procesów, mamy na myśli głównie aktywność różnego typu afiksów).
Ponieważ jednak zadaniem analizy jest wskazanie typowych modeli sło-wotwórczych, tendencji charakterystycznych i ich konfrontacji w obu językach zapożyczających – polskim i rosyjskim – dlatego również na poziomie budowy słowotwórczej materiał badawczy obejmuje leksemy obecne w słownikach; one stanowią bazę niniejszych badań.
10 W następujący sposób o ich funkcji pisze L.U. Kasjanova (Касьянова 2012, s. 90): „Имея статус морфем переходного типа, аффиксоиды занимают промежу-точное положение между корневыми и аффиксальными морфемами. Они аффик-соподобны, но не тождественны ни аффиксам, ни корням. Эти специфические морфемы представляют собой бывшие части сожных слов, вычленившиеся из состава серийных сложных образований и начавшие функционировать как готовые структуры, свободно присоединяясь к разнообразным основам и словам”.
11 Ich status jest sprawą wielokrotnie podnoszoną wśród językoznawców. Obszerne informacje na ten temat zawiera monografia K. WaszakoWej (2005, s. 48–58).
180 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych