Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
IV. Konfrontacja zapożyczeń na poziomie słowotwórczym Symetria i asymetria w zakresie wybranych zjawisk
i środków słowotwórczych w języku polskim i rosyjskim
Na proces adaptacji zapożyczeń ma wpływ specyfika zarówno ję-zyków zapożyczających, jak i języka będącego źródłem zapożyczenia, a więc ich podobieństwa i różnice. W przypadku oswojenia słowotwór-czego będą to inne zasoby w zakresie formantów, a także charakter samych języków (polski i rosyjski to języki syntetyczne, a większość
190 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
języków zachodnioeuropejskich to języki analityczne). Języki polski i rosyjski posiadają bogaty system afiksów, o wielu znaczeniach oraz dużych możliwościach łączliwości, tym samym mają też wiele modeli słowotwórczych. Na konkretnym materiale spróbuję przyjrzeć się, czy zapożyczone leksemy wpisują się w te modele16, tworzą nowe czy też pozostają poza granicami rodzimych systemów słowotwórczych.
Zapożyczenia niepodzielne słowotwórczo
Zapożyczenia niepodzielne17 słowotwórczo to taki typ zapożyczeń, w którym nie można wydzielić charakterystycznych powtarzających się elementów słowotwórczych tworzących na gruncie rodzimym derywaty za pomocą tych elementów. Są to najczęściej wyrazy niemotywowane lub motywowane w języku, z którego zostały zapożyczone, ale dla ję-zyka zapożyczającego motywacja ta nie jest czytelna lub w ogóle nie występuje. Ten typ rzeczowników omawiałam przy kategorii rodzaju.
Należą do nich na przykład leksemy nieodmienne lub zapożyczone gra-ficznie bądź fonetycznie. Wchodzą w klasy rzeczowników odmiennych najczęściej rodzaju męskiego z fleksją zerową. W tej grupie znalazły się przede wszystkim zapożyczenia z różnych języków zachodnio-europejskich, w tym z angielskiego oraz włoskiego; italianizmy, jak potwierdzają badania Marii borejszo (2007), w niewielkim stopniu ulegają adaptacji. Ze względu na stopień potencjału słowotwórczego można je podzielić zasadniczo na dwie grupy: takie, które na gruncie języka polskiego i/lub rosyjskiego nie tworzą derywatów, oraz takie, które je tworzą.
Badania w obrębie leksyki ostatnich dziesięcioleci potwierdzają, iż pożyczki stanowią najliczniejszą grupę (obok neosemantyzmów
16 H. satkieWicz (1976, s. 117), omawiając innowacje słowotwórcze we współ-czesnej polszczyźnie, wymienia dwa podstawowe kierunki: przejęcie obcego modelu (z tym będziemy mieć do czynienia w głównej mierze w niniejszym opracowaniu) oraz modyfikacje istniejących modeli rodzimych.
17 Podzielność wyrazów traktuję podobnie jak T. sMółkoWa (1976, s. 17), a mia-nowicie jeżeli w nowej jednostce leksykalnej możliwe jest wyodrębnienie elementu będącego też składnikiem innych jednostek tejże rodziny, to wyraz ten można uznać za podzielny.
191
IV. Konfrontacja zapożyczeń na poziomie słowotwórczym…
i nowych wyrazów rodzimych) wyrazów niepodzielnych (por. np.
sMółkoWa 1976). Z materiału zebranego przez T. sMółkoWą (1976, s. 90–93) wynika, iż rzeczowniki niepodzielne słowotwórczo, a więc niemotywowane, układają się w regularne kategorie semantyczne.
Najliczniejsze grupy zaobserwowano w przypadku nazw przedmiotów typu: bikini – бикини, radar – радар, nazw abstrakcyjnych: biennale – бьеннале oraz nazw związanych ze słownictwem specjalistycznym (np. dziedziny nauki).
Jest to dla obu języków bardzo liczna grupa, która nie potrzebuje szerszego komentarza, większość z tych leksemów ma rodowód grec-ki lub łacińsgrec-ki, ale do języka polsgrec-kiego i rosyjsgrec-kiego zostały przejęte z języków zachodnioeuropejskich, co potwierdzają wykorzystane źródła leksykograficzne. Ograniczę się do kilku przykładów w celu zobrazo-wania specyfiki tej grupy:
ros. АБАНДОН [фр. abandon] – pol. ABANDON [fr. abandon]
ros. АВИЗО [ит. avviso] – pol. AWIZO [wł. avviso]
ros. АБСУРД [фр. Absurde] – pol. ABSURD [łac. absurdus]
ros. АГЕНТ [нем. Agent] – pol. AGENT [niem. Agent]
ros. БАНК [фр. banque] – pol. BANK [niem. Bank]
ros. БЕКОН [англ. bacon] – pol. BEKON [ang. bacon]
ros. ЛИДЕР [англ. leader] – pol. LIDER [ang. leader]
ros. ШОУ [англ. show] – pol. SHOW [ang. show]
Przytoczone leksemy adaptowane są poprzez transmorfemizację ze-rową; do takich należą przede wszystkim anglicyzmy, oprócz wymie-nionych następujące najnowsze:
ros. ИМИДЖ [англ. image] – pol. IMAGE [ang. image]
ros. ГРАНТ [англ. grant] – pol. GRANT [ang. grant]
ros. ВАМП [англ. vamp] – pol. WAMP [ang. vamp]
ros. ЧАТ [англ. czat] – pol. CZAT [ang. chat]
ros. БЛОГ [англ.blog] – pol. BLOG [ang. blog]
ros. МОДЕМ [англ. modem] – pol. MODEM [ang. modem]
Słowa zapożyczone mają różny potencjał słowotwórczy w obu języ-kach, przyjmuje się, iż w dużej części zależy on od struktury – wyrazy
192 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
zakończone na samogłoskę lub grupę samogłoskową mają niski poten-cjał derywacyjny, na przykład pożyczki typu bikini – бикини, jacuzzi – джакузи, portfolio – портфолио rzeczywiście w obu językach nie tworzą derywatów sufiksalnych. Podobnie przytoczona pożyczka aban-don – абандон nie tworzy derywatów, jest to prawdopodobnie spo-wodowane jej wąskim, specjalistycznym znaczeniem (tutaj decydujące znaczenie ma semantyka, a nie struktura), natomiast awizo w języku polskim posiada derywaty awizo- > awizować- > awizacja, w języku rosyjskim natomiast авизо jest nieodmienne i nie tworzy derywatów.
Zaobserwować tu można bardzo różne stopnie ekwiwalencji w zakresie derywatów.
Największa grupa powstaje poprzez tworzenie derywatów przymiot-nikowych w obu językach18, np.:
• absurd- > absurdalny / абсурд- > абсурдный;
• bank- > bankowy / банк- > банковский;
• komputer- > komputerowy / компьютер- > компьютерный;
• waluta- > walutowy / валюта- > валютный;
• bekon- > bekonowy / бекон- > беконный;
• agent- > agencyjny / агент- > агентский;
• modem- > modemowy / модем- > модемный19.
Wśród zapożyczeń niepodzielnych słowotwórczo wymieńmy jeszcze kilka z różnych języków, które tworzą lub nie tworzą derywatów na gruncie rodzimym: spaghetti – спагетти (brak derywatów w obu
języ-18 „Среди заимствований преобладают имена существительные и первая дери-вационная ступень, первый шаг в порождении нового слова для многих субстан-тивов естественным образом представляет собой производство относительного прилагательного. […] Направление в словообразовательном процессе идет от предметности к признаковости” – pisze E.W. Marinowa (Маринова 2008c, s. 205).
19 Dodać należy, iż opieramy się na aktualnym stanie rozwoju słowotwórczego podanych jednostek, z których większa część (derywatów) znajduje się tylko w naj-nowszych słownikach. Wobec tendencji do tworzenia ciągów analogicznych, być może w najbliższym czasie puste miejsca (brak pochodnych) zostaną zapełnione. Świadczą o tym na przykład takie pary funkcjonujące w języku, jednak nieznajdujące jeszcze poświadczenia w słownikach: roaming- > roamingowy, image- > imidżowy / роуминг- >
роуминговый, имидж- > имиджевый.
193
IV. Konfrontacja zapożyczeń na poziomie słowotwórczym…
kach), bar (barowy) – бар (барный), lawa (lawowy) – лава (лавовый), laser (laserowy) – лазер (лазерный), lancet (lancetowaty) – ланцет (ланцетный), palisad (palisadowy) – палисад (палисадный), pamflet (pamfletowy, pamflecista) – памфлет (памфлетный), piknik (pikniko-wy) – пикник (пикнический), film (filmo(pikniko-wy) – фильм (фильмовый), ideał (idealny) – идеал (идеальный).
Współczesne badania w obrębie zapożyczeń i derywatów wskazują jednoznacznie na rosnącą liczbę derywatów na gruncie rodzimych języków także dla zapożyczeń niepodzielnych słowotwórczo. Jak ilu-strują również przytoczone powyżej przykłady, powstają one z udzia-łem formantów rodzimych według modeli słowotwórczych obecnych w systemach.
Według badaczy najnowszego słownictwa języka polskiego i rosyj-skiego do najbardziej produktywnych współcześnie należą podstawy związane ze słownictwem komputerowym, ekonomią, kulturą masową20 itp.:
• komputer – komputeryzacja, mikrokomputer, komputerowy, kompute-rofob, komputerzysta, komputeromania, komputeronomia/компьютер – компьютеризация21, микрокомпьютер, компьютеризировать, компьютерный, компьютерщик, компьютероман, компьютери-зованный;
• internet – internetowy, internauta, internautyka, internetoho-lik, internetyzacja, internetomania/интернет – интернетовский, интернетчик, интернетизация;
• sponsor – sponsorat, sponsoring, sponsorowany, sponsorować/
спонсор – спонсорский, спонсоринг, спонсирование, спонсировать;
a także specyficzne tylko dla jednego z badanych języków, typu:
гламур – гламурный.
Przytoczone gniazda słowotwórcze wskazują częściowo na jeszcze jedną specyficzną cechę dzisiejszych zapożyczeń, mianowicie zapoży-czanie całych gniazd słowotwórczych z innych języków, chodzi mia-nowicie o „заимствование однокоренных слов, которое в последнее
20 E.W. Marinowa (Маринова 2008c, s. 426) nazywa je „актуальными неологиз-мами”.
21 Według słownika Krysina (Крысин 2008) компьютер oraz компьютеризация są zapożyczeniami, pozostałe zaś derywatami utworzonymi na gruncie języka rosyjskiego.
194 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
время имеет регулярный характер. Почти каждое новое иноязычие, проникая в русскую речь, тянет за собой и родственников”
(Маринова 2008c, s. 432), typu:
– kalkulator (fr. calculateur) – kalkulacja (łac. calculatio) – kalkulować (niem. kalkulieren) / калькулятор (нем. Kalkulator) – калькуляция (нем. kalkulation) – калькулировать (нем. kalkulieren).
Dane pochodzące z badań G. Lisowskiej (лисовсКа 2005, s. 53) wskazują, iż grupa zapożyczonych leksemów, które nie posiadają de-rywatów, jest liczna, choć dynamicznie się zmienia. Ich obecność na peryferiach systemu słowotwórczego może być wyjaśniona kilkoma przyczynami. Pierwszą z nich jest ich graficzna i fonetyczna obcość (więcej takich leksemów występuje w języku rosyjskim), brak adapta-cji w systemie, ich stylistyczna ograniczoność. Jak pokazują badania oraz przytoczony materiał, przyczyny te, szczególnie ostatnia, w obu językach ulegają znacznym transformacjom, mimo iż zapożyczenia niepodzielne słowotwórczo nie zawierają charakterystycznych afiksów, które wchodziłyby w skład nowych leksemów pochodnych, ich rdze-nie są aktywrdze-nie eksploatowane w językach zapożyczających (zgodrdze-nie z modelem rdzeń zapożyczony + rodzimy afiks).
Zapożyczenia podzielne słowotwórczo
W tym podrozdziale przedmiotem rozważań będą zapożyczenia podzielne słowotwórczo, czyli takie, w których można wydzielić cha-rakterystyczne elementy słowotwórcze: sufiksy, prefiksy, interfiksy oraz elementy tworzące złożenia, jednakże do języka rosyjskiego i polskiego trafiły one jako leksemy niepodzielne słowotwórczo, tzn. utworzone w języku, z którego zostały zapożyczone.
W trakcie analizy towarzyszyły mi wątpliwości, o których już trochę pisałam, a które w swojej pracy wyrażał Jan Franciszek no
-soWicz (1988, s. 57), a mianowicie, iż w wielu przypadkach trudno jest ustalić, czy badane leksemy zostały przeniesione z innego języka (zapożyczenia właściwe, bezpośrednie lub pośrednie), czy też są to derywaty tworzone z cząstek słowotwórczych grecko-łacińskich, ale już na gruncie współczesnych języków europejskich. Jak pisze dalej J.F. nosoWicz (1988, s. 58), wątpliwości dotyczą pochodzenia przede
195
IV. Konfrontacja zapożyczeń na poziomie słowotwórczym…
wszystkim tych wyrazów obcych, które są słowotwórczo rozwinięte i składają się z dwu obcych elementów językowych. Informacje doty-czące pochodzenia poszczególnych haseł i ich elementów składowych występują w słownikach objaśniających tylko przy wyrazach rdzennych, natomiast w przypadku derywatów słowniki często nie określają po-chodzenia całej formacji. Sięgnięcie do słowników obcych rozwiązuje ten problem tylko częściowo, ponieważ ten sam wyraz można znaleźć w identycznej postaci w kilku słownikach, co może oznaczać, że jest to albo internacjonalizm, którego pochodzenie trudno ustalić, albo wyraz, który powstał niezależnie w kilku językach. Rozstrzygające dla mojej analizy są dostępne źródła leksykograficzne i interpretacja w nich zawarta. W niektórych przypadkach podaję możliwe warianty drogi zapożyczenia lub wątpliwości i brak ostatecznej odpowiedzi.
Wybrane sufiksy
Wśród sufiksów wybrałam do analizy konfrontatywnej najbardziej charakterystyczne, przyjęte w językoznawstwie polskim i rosyjskim jako sufiksy zapożyczone rzeczownikowe (w większości internacjonal-ne). W tej grupie znalazły się sufiksy o różnej produktywności, niektóre z nich są w obu językach tożsame ilościowo, niektóre nie. Jak podają badacze, do najbardziej produktywnych sufiksów w języku polskim i rosyjskim należą: -izm/-изм, -izacja/-изация, -acja/-ация, -ing/-инг, -aż/-аж, -ista/-ист, -er/-ер, or/-ор.
Badałam sufiksy, które w obu językach ulegają substytucji, oraz takie, które zostały przeniesione i funkcjonują w szeregu leksemów w postaci niezmienionej (np. -ing). Spróbuję pokazać na ich podstawie modele symetryczne oraz niesymetryczne.
Sufiks -izm
Sufiks -izm jest sufiksem internacjonalnym; w średniowiecznej ła-cinie był używany w nazwach nauk, kierunków w nauce i sztuce, do języka rosyjskiego i polskiego najczęściej został zapożyczony za pośrednictwem języka francuskiego (ЙирачеК 1971, s. 24–25). Sufiks -izm, w języku łacińskim mający formę -ismus, uległ w językach
za-196 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
chodnioeuropejskich modyfikacjom morfologicznym i fonetycznym, w języku francuskim mamy zatem -isme (w którym e nie jest wy-mawiane), w angielskim -ism, w niemieckim uległ najsłabszym mo-dyfikacjom. Wśród nazw z sufiksem -izm w tej grupie znalazły się nazwy doktryn politycznych, stylów w literaturze i sztuce, kierun-ków filozoficznych. T.F. Jefremowa (ефреМова 2000, T. 1, s. 578) podaje następującą definicję tego sufiksu: „Словообразовательная единица, образующая: 1) имена существительные мужского рода, которые представляют собою названия общественно-политических, научных или эстетических учений, направлений, систем, а также качеств, склонностей, действий или состояний, связанных с тем, что названо мотивирующим именем существительным, редко – глаголом (артистизм, байронизм, гамлетизм, героизм, дарвинизм, дилетантизм, ленинизм, марксизм, отзовизм, планеризм, реваншизм, символизм, терроризм и т.п.); 2) имена существительные, которые являются названиями элементов языка, речи, какого-нибудь произведения, характеризующихся признаком, названным мотивирующим именем прилагательным (архаизм, вульгаризм, диалектизм, латинизм, окказионализм, пушкинизм, украинизм и т.п.)” Najliczniejsza gru-pa, a zarazem najbardziej regularny sposób przekładu dotyczy nazw kierunków filozoficznych oraz kierunków w sztuce i literaturze. Jest to zarazem podstawowy model z badanym sufiksem zapożyczonym.
Jak pokaże materiał, jest to sufiks, który łączy się w obu językach z rodzimymi podstawami, co wynika z jego dużej produktywności, i powstałym w związku z tym nowym modelem słowotwórczym.
Symetria w zakresie sufiksu -izm MODEL: -изм (ros.) – -izm/-yzm (pol.)
ros. ОККУЛЬТИЗМ [фр. occultisme] – pol. OKULTYZM [fr. occul-tisme]
ros. НАЦИЗМ [нем. Nazizmus] – pol. NAZIZM [niem. Nazizmus]
ros. МАЗОХИЗМ [нем. Masochismus] – pol. MASOCHIZM [niem.
Masochismus]
ros. МАНЬЕРИЗМ [фр. manierisme] – pol. MANIERYZM [fr. ma-nierisme]
197
IV. Konfrontacja zapożyczeń na poziomie słowotwórczym…
ros. КУБИЗМ [фр. cubisme] – pol. KUBIZM [fr. cubisme]
ros. ГУМАНИЗМ [фр. humanisme] – pol. HUMANIZM [fr. humani-sme]
Podobnie również: machizm – махизм, imaginizm – имажинизм, ilu-zjonizm – иллюзионизм, pacyfizm – пацифизм, papizm – папизм, dar-winizm – дарвинизм, centryzm – центризм, surrealizm – сюрреализм, egzystencjalizm – экзистенциализм, materializm – материализм, absolutyzm – абсолютизм i in.
Jest to w analizowanym materiale bardzo liczna, symetryczna grupa, w której zapożyczone leksemy są pochodzenia francuskiego, niemiec-kiego bądź angielsniemiec-kiego. Badania wykazały jednak, że w niektórych przypadkach na gruncie rodzimym następuje wymiana sufiksu na wa-riant rodzimy – w tych przypadkach mamy do czynienia z „wygraną walką” elementu rodzimego, tym samym zmienia się status badanego leksemu: staje się on derywatem utworzonym na gruncie rodzimym.
Będą to sufiksy nazywające rzeczowniki abstrakcyjne w języku ro-syjskim: -ость, -ство, natomiast w polskim – pojedyncze przykłady z sufiksem: -stwo, -ka.
Asymetria w zakresie sufiksu -izm
MODEL: sufiks rodzimy (ros.) – -izm (pol.)
W tej grupie w języku rosyjskim zaobserwować można dwa regular-nie pojawiające się sufiksy: -ство, -ость, które oznaczają rzeczowniki abstrakcyjne; w języku polskim są to w całości zapożyczenia przejęte z języka francuskiego lub angielskiego. Spójrzmy na przykłady:
ros. СИБАРИТСТВО [сибарит] – pol. SYBARYTYZM [fr. sybariti-ros. ДЕКАДЕНТСТВО [фр. decadence] – pol. DEKADENTYZM [fr. sme]
decadentisme]
ros. ВЕГЕТАРИАНСТВО [вегетарианец] – pol. WEGETARIANIZM [ang. vegetarianism]
ros. ФАРИСЕЙСТВО [фарисей] – pol. FARYZEIZM [fr. pharisaisme]
198 Słowotwórcze aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych
Chociaż nie jest to przedmiotem mojej pracy, warto wspomnieć, iż model ten jest produktywny dla derywatów powstałych na gruncie rodzimym języka polskiego i rosyjskiego, utworzonych od nazwisk znanych postaci, które były prekursorami kierunków, prądów filozo-ficznych itp.. W tym przypadku język polski tworzy derywaty z zapo-życzonym sufiksem -izm, np.:
ros. ГЕГЕЛЬЯНСТВО [Hegel] – pol. HEGLIZM [Hegel]
ros. НИЦШЕАНСТВО [Nietzsche] – pol. NIETZSCHEANIZM [Nie-tzsche]
ros. МАГОМЕТАНСТВО [Mahomet] – pol. MAHOMETANIZM [Ma-homet]
ros. ЛЮТЕРАНСТВО [Luter] – pol. LUTERANIZM [Luter]
Drugim wariantem modelu jest rodzimy w języku rosyjskim sufiks -ость, pojawiający się w pojedynczych przykładach:
ros. ГУМАННОСТЬ [лат. < humanus человечный] – pol. HUMANI-TARYZM [fr. humanitarisme]
ros. СИМУЛЬТАННОСТЬ [фр. simultane] – pol. SYMULTANIZM [fr. simultanisme]
MODEL: -изм (ros.) – sufiks rodzimy (pol.)
Dla tego wariantu modelu znalazłam pojedynczy przykład, w którym występuje jeden charakterystyczny rodzimy sufiks w języku polskim.
Jest to derywat utworzony na gruncie rodzimym za pomocą sufiksu -ka, w języku rosyjskim natomiast to zapożyczenie z języka francuskiego zawierające sufiks zapożyczony -izm. Jak można zauważyć, różni je źródło zapożyczenia.
ros. ТУРИЗМ [фр. tourisme] – pol. TURYSTYKA [od turysta z niem.
Turistik]22
22 Turyzm występuje jako synonim do słowa turystyka w słowniku Doroszewskiego, jednak z odwołaniem do leksemu turystyka, rzadziej używany.