Obcy – stan i kierunki badań

Problem zapożyczania, przejmowania elementów stale zajmuje ważne miejsce w humanistyce Od początku XX wieku spektrum badań nad zapożyczeniami wciąż się poszerza, obejmując i dotykając takich dziedzin nauki, jak antropologia, etnografia, kulturologia, lin-gwistyka kulturowa, filozofia języka itp W aspekcie lingwistycznym badanie leksyki obcego pochodzenia charakteryzowało się i charak-teryzuje do dziś wieloaspektowością i wielokierunkowością podejść Dotyczy to, oczywiście, nie tylko leksyki obcego pochodzenia, od-zwierciedla wieloaspektowość systemu języka jako całości Do języka wchodzą bowiem słowa z różnych sfer działalności człowieka, róż-nych tematyczróż-nych grup i klas gramatyczróż-nych W tym podrozdziale podjęta będzie próba pokazania niektórych aspektów tych badań, a następnie wskazane zostaną cele i założenia niniejszego opraco-wania

Istotny wkład w badania nad zapożyczeniami wnieśli m in L P Kry-sin (Крысин 1968, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004], Jiří damBorský

(1974), Władimir G Demjanow (д^{еМьянов} 1990), Halina r^yBicka (1976, ryBicka-nowacka 1972), B walcZak (1980, 1987, 1989, 1992a, 2001, 2010), Jerzy B^artmiński (1992) W ich pracach odnaleźć można główne założenia teoretyczne dla prowadzonych i kontynuowa-nych badań z obszaru pożyczek językowych

Większość prac dotyczących zapożyczeń ogranicza się do badania tych faktów językowych z określonego punktu widzenia, w jakimś wybranym aspekcie W lingwistyce zarówno rosyjskiej, jak i polskiej typologie zapożyczeń związane są z przyjętymi założeniami oraz

me-31

IV Obcy – stan i kierunki badań

todologią badań, z aspektami i zewnątrz-, i wewnątrzjęzykowymi¹⁸ Jednym z podstawowych czynników podziału zapożyczeń może być czas zapożyczenia (typologia chronologiczna) lub czynnik tematyczny (typologia tematyczna)¹⁹

Typologia związana z c h r o n o l o g i ą z a p o ż y c z e ń obejmuje zapożyczenia danego okresu rozwoju języka, danego okresu rozwoju kultury, a nawet określonych bardzo krótkich okresów historycznych To podejście prezentują np prace obejmujące okresy dawniejsze, które badają wpływ języka greckiego i łacińskiego na dzisiejsze języki, np : Danuty m^osZyńskiej (1975), Teotyna r^otta-ŻeBrowskieGo (1990) Trend badania najnowszych zapożyczeń jest dziś bardzo szeroko re-prezentowany zarówno w lingwistyce polskiej, jak i rosyjskiej np przez E W Marinową, L P Krysina, K Waszakową i innych Badacze stosujący te kryteria stawiają pytanie o zapożyczenia dawne, nowsze i najnowsze, o czas pojawienia się danej pożyczki Ich celem jest na-kreślanie swego rodzaju „mapy” zapożyczeń i ich wpływu na zmiany w systemie języka zapożyczającego Rezultatem przyjętej metody może być również wyodrębnienie zapożyczeń w aspekcie ich archaizacji oraz aktualizacji w danym języku (neosemantyzmów)

Jednym z charakterystycznych kierunków badań – nie tylko dla zapożyczeń, ale również dla leksyki w ogóle – jest typologia tema-tyczna U jej podstaw leży podział jednostek leksykalnych ze wzglę-du na przynależność do określonej klasy tematycznej Zastosowane kryterium pozwala zilustrować charakterystyczne dla danego etapu rozwoju języka typy słownictwa, typy grup leksykalno-tematycznych, które aktywnie się rozszerzają pod wpływem pożyczek Stosowanie tej typologii umożliwia sformułowanie odpowiedzi na pytanie o pola tema-tyczne, w których następuje wzrost słownictwa Przykładowo, badanie pożyczek zgodnie z tą typologią pozwala wyprowadzić wniosek, iż we współczesnym języku polskim i rosyjskim aktywnie zapełniają się takie grupy tematyczne, jak ekonomia, rozrywka, informatyka, moda, kulinaria itp ²⁰

18 Do aspektów wewnątrzjęzykowych należą ograniczenia systemowe, normy języ-kowe, tendencje rozwojowe, które wpływają na adaptację słowa w danym języku

19 Por E W Marinowa (Маринова 2008a, s 35–36)

20 Do nazwisk autorów tych grup tematycznych jeszcze wrócę

32 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…

Dwie przedstawione tu typologie, znajdujące swe odzwierciedlenie w ramach słownictwa zapożyczonego, nie wyczerpują wieloaspekto-wości analiz Badacze słownictwa pochodzenia obcego w swoich opra-cowaniach kierują się również takimi czynnikami, jak czynnik języka będącego źródłem (czy języka bezpośredniego zapożyczenia) – pozwala to, według nomenklatury przyjętej przez E W Marinową (М^{аринова} 2008a, s 37–38), wyodrębnić typologię genetyczną, w ramach której prowadzone są badania dotyczące leksyki internacjonalnej, oraz typo-logię stopnia adaptacji, która wskazuje podział pożyczek ze względu na ich poziom asymilacji do systemu zapożyczającego

Typologia genetyczna znajduje swe odzwierciedlenie w pracach teo-retycznych dotyczących wpływów obcych języków na języki polski i ro-syjski w wyniku kontaktów językowych: polsko-angielskich (fisiak 1961, 1962; m^ańcZak-w^oHlfeld 1992, 1993, 1995, 2004; s^ękowska 2007), polsko-niemieckich (karsZniewicZ-maZur 1988, 1995; nowowiejski

2007), polsko-łacińskich (d^uBisZ 2007; s^afarewicZ 1972), polsko-wło-skich (BorejsZo 2007), polsko-francuskich (porayski-pomsta 2007, 2011), rosyjsko-niemieckich (е^фиМова 2009; m^artysiuk 1978), rosyj-sko-angielskich (володарсКая 2002; вуйтович 1973; дьяКов 2003), ro-syjsko-francuskich (k^{aлиневич} 1978) Typologia genetyczna w centrum stawia badanie pochodzenia danej jednostki leksykalnej oraz ewentualne określenie drogi zapożyczenia, języka pośredniczącego w procesie przej-mowania Takie podejście pozwala uzyskać charakterystyczne wskaźniki adaptacji ze względu na cechy określone zarówno w języku będącym

„dawcą” zapożyczenia, jak i w języku stanowiącym „biorcę”

W ramach genetycznego podejścia do badań pożyczek można wyod-rębnić nurt badań – często przenikający pozostałe – jakim jest badanie internacjonalizmów Aktywność tego typu analiz wzrosła, co w obecnej epoce wydaje się oczywiste – związane jest to ze specyfiką dzisiejszych kontaktów, nie tylko językowych Te kontakty mogą doprowadzić do swego rodzaju wspólnoty językowej, którą Jolanta maćkiewicZ (1992) nazywa „europejską ligą słownikową” „Ligi słownikowe – jak pisze maćkiewicZ (1992, s 146–147) – powiązane są występowaniem mię-dzynarodowych elementów różnego typu i pochodzenia Są to między-narodowe morfemy słowotwórcze, międzymiędzy-narodowe wyrazy, analogi strukturalne oraz semantyczne” Internacjonalizacja, czyli

„umiędzyna-33

IV Obcy – stan i kierunki badań

rodowienie” słownictwa, tak polszczyzny, jak i ruszczyzny, wyraża się dziś głównie w przejmowaniu dużej liczby słownictwa angloamery-kańskiego Tego typu badania na słownictwie współczesnym prowadzą m in następujący badacze: L P Krysin (К^рысин 1996, 2002, 2004), K wasZakowa (2001, 2005, 2009), L Racyburskaja (рациБурсКая

2009), E Koriakowcewa (К^{оряКовцева} 2009, 2010) Mimo iż – jak zauważa Krystyna wasZakowa (2005, s 35) – „tendencja do interna-cjonalizacji jest dziś uznawana za jedną z zasadniczych cech charakte-ryzujących funkcjonowanie i rozwój języków narodowych (w tym także słowiańskich)”, z punktu widzenia prowadzonej w tym opracowaniu analizy ważne są również osiągnięcia w dziedzinie leksyki wspólnej w słownictwie zapożyczonym we wcześniejszych okresach rozwoju obu języków Dotyczy to np leksyki specjalistycznej, terminologii jako wspólnego zasobu wielu języków, który stanowią przede wszystkim latynizmy i grecyzmy Szczególnie cenne w tej dziedzinie są prace W Akulenki (а^{КуленКо} 1972), J Jiračka (й^ирачеК 1971), M Subbotiny (суББотина 2011), J maćkiewicZ (2000), D Buttler (1976), a także te dotyczące badań nad leksyką specjalistyczną itd

Typologia związana z adaptacją leksyki zapożyczonej stanowi kolej-ny aspekt badań nad słownictwem obcego pochodzenia W ramach tego podejścia rozpatrywane są takie problemy, jak różne stopnie adaptacji pożyczek, leksyka zaadaptowana i niezaadaptowana, etapy adaptacji itp Zagadnienia te ujmowane są w klasyfikacjach i typologiach, które różnią się między sobą Przykładowo, J B^artmiński (1992, s 10–11) stosuje sześciostopniową skalę przyswajania zapożyczeń:

– stopień I to cytaty jednowyrażeniowe, które zachowują obcą ortogra-fię i fonetykę, nie odmieniają się i nie są aktywne derywacyjnie (np menu, joint ventures);

– stopień II to elementy obce z zachowaną oryginalną ortografią i częściowo fonetyką, częściowo spolonizowane morfologicznie (od-mieniane, ale nieaktywne derywacyjnie typu pizza, sexshop, lub nieodmienne, ale aktywne derywacyjnie typu manicure – manikiu-rzystka);

– stopień III to elementy obce z zachowaną oryginalną ortografią i czę-ściowo fonetyką, aktywne derywacyjnie i odmieniane (np weekend, charter);

34 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…

– stopień IV to elementy obce zachowujące jeszcze obcą pisownię, ale wymawiane jak słowa polskie, odmieniane po polsku i aktyw-ne derywacyjnie (np sinus, sinusowy, sinusa, camping, campingu, campingowy);

– stopień V to elementy przyswojone graficznie, fonetycznie, fleksyjnie i derywacyjnie (np komputer, biznesmen);

– stopień VI występuje wówczas, gdy do asymilacji na wyżej wymie-nionych poziomach dołącza wewnętrzna zmiana morfologiczna (np ganek – niem Gang)

W rozpowszechnionej typologii dotyczącej stopnia adaptacji L P Krysina (Крысин 1968, s 43–52) wydzielane są:

– zapożyczenia / заимствованные слова oraz internacjonalizmy:

• słowa strukturalnie tożsame ze swoimi prototypami (np силос),

• słowa morfologicznie zaadaptowane za pomocą rodzimych elemen-tów morfologii (np джинс-ы, бутс-ы),

• słowa z częściową morfologiczną substytucją (np шорт-ы, теле-видение);

– egzotyzmy / экзотизмы (np бешмет);

– cytaty / иноязычные вкрапления (np la vie)²¹

Różne aspekty adaptacji oraz procesy adaptacyjne odbywające się na poszczególnych poziomach systemu językowego (np na poziomie słowotwórstwa, grafiki, morfologii) były i są obiektem badań języko-znawców, m in N Arapowej (арапова 1989), O Sołoguba (солоГуБ

2002), K k^lesZcZowej (2000), K w^asZakowej (2001), R Z^aręBskie

-Go (2009, 2010, 2011), M jurkowskieGo (1997), L mosZyńskieGo

(1975), G l^isowskiej (2005)

Niewiele spośród wykorzystanych na potrzeby niniejszego opraco-wania źródeł dotyczyło badań konfrontatywnych, to znaczy zestawienia zapożyczeń paralelnie w więcej niż jednym języku zapożyczającym W zasadzie takie porównania mogą stanowić odrębny typ badań wpły-wów obcojęzycznych, w których analizuje się różne (jeden wybrany lub wiele) aspekty zapożyczeń równolegle w dwóch systemach, tak więc uwzględnia się jednocześnie specyfikę dwóch języków przejmujących

21 Podobny podział występuje również w encyklopedii Русский язык: энциклопедия (1997), a rozszerzony i bardziej dokładny – w Стилистикe  современного  русского  языка I Gołub (ГолуБ 1986)

35

IV Obcy – stan i kierunki badań

elementy systemu trzeciego oraz specyfikę samej jednostki językowej, która jest zapożyczana Gdy bierze się pod uwagę kilka poziomów obu języków zapożyczających, wówczas analiza charakteryzuje się swego rodzaju synkretyzmem metod i podejść badawczych Mała liczba tego typu przedsięwzięć naukowych wśród językoznawców może świadczyć o trudnościach związanych z takim rodzajem badań, a także o różnej dostępności źródeł czy też – z konieczności – o pewnym rodzaju uogólnień Również założenia i cele takiego opracowania będą inne W tym aspekcie należy wymienić osiągnięcia takich lingwistów, auto-rów prac konfrontatywnych polsko-rosyjskich, jak: K l^uciński (2000) – w zakresie pożyczek z języka angielskiego, I sHcHerBacH (2011) – w zakresie zapożyczeń z języka włoskiego, B w^alcZak (1989) – w zakresie zapożyczeń z języka francuskiego, J Kaliszan (kaлишан

1980) – w zakresie badań greckich i łacińskich morfemów słowotwór-czych, J miturska-Bojanowska (1992) – w zakresie leksyki kulinar-nej, S ł^uksZa (2006) – w zakresie leksyki prawniczej, J n^osowicZ (1984) – w zakresie aspektów słowotwórczych, A pstyGa (2002, 2005) i inni U podstaw ich analiz znalazły się zarówno kryteria tematyczne (leksyka z konkretnego pola tematycznego), jak i strukturalne (badanie określonego aspektu systemu języka, np słowotwórstwa) oraz opra-cowania o charakterze ogólnym, teoretycznym Niektóre z nich mają formę raczej „przyczynku” do tematu – stanowią jedynie przykładową ilustrację w obrębie danego materiału, nie pozwalając na szersze za-stosowanie

W niniejszym opracowaniu korzystano z wielu różnych podejść do tematyki zapożyczeń, począwszy od prac teoretycznych, poprzez rezultaty badań zapożyczeń wszystkich wymienionych wcześniej typo-logii Ponieważ jest to spojrzenie konfrontatywne uwzględniające różne poziomy adaptacji do obu systemów, różne źródła zapożyczeń, różne wreszcie aspekty badań zapożyczeń, szczególnie przydatne ze względu na przyjęty podział analizy okazały się szczegółowe monografie ilu-strujące badania różnych aspektów adaptacji jednostek zapożyczonych, w tym monografie M Witaszek-Samborskiej, E W Marinowej, K Wa-szakowej, L P Krysina Po tym swego rodzaju przeglądzie literatury przedmiotu określmy – na tej podstawie – zakres i punkty wyjściowe przedsięwziętej analizy

36 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…

V. Obcy – cele i zadania, nowość i punkty wyjściowe