Kategoria rodzaju 4

Cechy systemowe

W Uniwersalnym  słowniku  języka  polskiego (USJP 2006) w na-stępujący sposób zdefiniowana została kategoria rodzaju: „[…] jest to kategoria morfologiczna rzeczowników decydująca o ich koń-cówkach deklinacyjnych, o formach innych części mowy określa-jących dany rzeczownik, wchodzących z nim w związek zgody, decydująca także o formach łączących się z nim czasowników”.

W Лингвистическом  энциклопедическом  словаре (1990) można na-tomiast przeczytać: „[…] грамматическая категория, свойственная разным частям речи и состоящая в распределении слов или форм по двум или трём классам, традиционно соотносимым с признаками пола или их отсутствием; эти классы принято называть мужской, женский, средний род. Это классифицирующая категория для существительных”⁵.

Rodzaj jest kategorią semantyczną, a także konwencjonalną. Za Aliną k^ępińską (1997, s. 91) przyjmuję, iż kategoria ta obejmuje wszystkie nazwy, a więc takie, które odnoszą się do desygnatów zróżnicowanych płciowo (rodzaj naturalny), jak i do wszystkich pozostałych. Wtórnie rodzaj przysługuje nazwom jako jednostkom leksykalnym,

klasyfi-4 Por. także: kwiatkowska [w druku].

5 Jak piszą M. k^oziarski i A. k^rysiak (2012, s. 22): „[…] definicji kategorii rodzaju gramatycznego można znaleźć wiele – jest to kategoria zakresowo bardzo szeroka oraz wysoce niejednolita, gdyż różne części mowy obejmuje w różny sposób”. W swoim opracowaniu przedstawiają oni różne podejścia do kategorii rodzaju, pokazując współ-czesne trendy w badaniach tej kategorii, a więc aspekty psycholingwistyczne, osiągnię-cia neurolingwistyki oraz lingwistyki feministycznej. Podobnego zdania jest również badaczka rosyjska I.G. Sierowa (С^ерова 2005, s. 129): „В настоящее время вопросы, связанные с категорией рода в языке, вызывают значительный интерес у лингвис-тов в связи с появлением и развитием в конце ХХ века гендерных исследований, изучающих манифестацию явлений разного характера через оппозиция мужское\

женское. Лингвисты вновь обратились к исследованию этой противоречивой категории, используя положения когнитивной теории, методы психолингвистики, нейролингвистики и кросс-культурного анализа с целью разобраться в лингвис-тических и нелингвислингвис-тических представлениях, конституирующих содержание категории рода в языке”. Te aspekty nie są tu przedmiotem dokładnej analizy.

123

II. Kategoria rodzaju

kując je. W językach fleksyjnych, a takimi są języki polski i rosyj-ski, rodzaj jest kategorią morfologiczną i składniową. Morfologiczne i składniowe znaczenie kategorii rodzaju wiąże się z jego zdolnością bycia określanym przez odpowiednie formy innych części mowy oraz wstępowania w relacje z częściami zdania. Rozważania te można podsumować definicją sformułowaną przez Anatolija T. Aksjonowa:

„[…] категория рода, представляет собой некое единство планов содержания и выражения” (cyt. za: К^{имягарова} 1989, s. 72)⁶.

Na kategorię rodzaju i jej kształtowanie w językach słowiańskich miały wpływ prasłowiańskie procesy fonetyczne, które zmieniły struk-turę morfologiczną wyrazu (wyraz uzyskał dwuczłonową strukstruk-turę w wyniku zaniku końcówek spółgłoskowych, monoftongizacji w wy-głosie i konsonantyzacji przed samogłoską) – wtedy funkcję wykład-ników rodzaju gramatycznego przejęły końcówki (D^ługosz-K^urcza

-bowa, Dubisz 2006, s. 196). Jest to zjawisko morfologizacji rodzaju.

Tradycyjnie uważa się, że w językach polskim i rosyjskim w liczbie pojedynczej występują trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki. W języku polskim dochodzi do tego podział na rodzaj męskożywotny i męsko-nieżywotny, a w liczbie mnogiej – męskoosobowy i męskonieosobowy.

Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmuję stanowisko tradycyjne wobec kwestii liczby i typów rodzaju gramatycznego w języku polskim, gdyż jest to sprawa wtórna dla prowadzonych badań⁷. Wyróżniono zatem trzy rodzaje gramatyczne dla liczby pojedynczej, przy czym wskaźnikiem dla podziałów były: zakończenie, wzorce odmiany, a po części również semantyka. Zmiana związana jest – jak podaje Encyklo-pedia języka polskiego (1999, s. 321–322) – z następującym ujęciem problemu: „Podstawową funkcją kategorii rodzaju jest funkcja

składnio-6 R.S. Kimiagarowa (Кимягарова 1989, s. 72) wyjaśnia tę definicję Aksjonowa w następujący sposób: „План выражения реализуется в основном путем согласова-ния по роду, т.е. на грамматическом и синтаксическом уровнях. Что же касается плана содержания, то здесь связь […] является неодинаковой для разных кате-горий существительных. Отнесение одушевленных имен существительных к од-ному из трех родов прозрачно, для неодушевленных такая связь представляется немотивированной. Таким образом, решающим фактором при определении рода является флексия”.

7 Szczegółowo ta kwestia jest omawiana np. w opracowaniach Z. Saloniego, W. Mańczaka i innych.

124 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

wa, polegająca na sygnalizowaniu za pomocą składni zgody związków syntaktycznych istniejących wewnątrz wypowiedzenia”, dlatego „kry-terium to pozwala na wyróżnienie w jęz. pol. co najmniej pięciu klas rodzajowych rzeczownika: 1. rzeczowniki męskoosobowe, 2. męskoży-wotne, 3. męskonieżymęskoży-wotne, 4. nijakie, 5. żeńskie”. Podobnie traktuje to kryterium Witold M^ańczak (1956, s. 117), pisząc: „[…] rodzaj rzeczownika nie jest kategorią morfologiczną, ponieważ w ostatecznej mierze nie forma, ale użycie decyduje o tym, do jakiego rodzaju należy rzeczownik. […] forma rzeczownika jest podporządkowana jego użyciu syntaktycznemu”. Pomimo tych dość jasno sformułowanych stanowisk dyskurs naukowy w obrębie kategorii rodzaju w polskiej tradycji trwa.

Kryteria morfologiczne, semantyczne oraz składniowe mają swoje uza-sadnienie i są podnoszone jako podstawowe przez różnych badaczy⁸. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmuję – za Ałłą k^rawczuk (2012, s. 156) – że dla rzeczownika rodzaj jest kategorią klasyfikującą z punktu widzenia morfologii oraz syntaktycznie niezależną i de-terminującą z punktu widzenia składni, stąd też stosuję klasyfikacje morfologiczne, które odwołują się do mianownika liczby pojedynczej rzeczownika, gdyż porównywanie kategorii rodzaju dotyczy w tej pracy słownikowych form rzeczownika. A. k^rawczuk (2012, s. 158) nazywa je klasyfikacjami morfologiczno-fonologicznymi. W języku rosyjskim występują w liczbie pojedynczej, podobnie jak w języku polskim, trzy rodzaje (męski, żeński, nijaki; wyróżnia się męski żywotny i męski nieżywotny), zaś w liczbie mnogiej, w przeciwieństwie do tradycji pol-skiej, gdzie kategorię rodzaju określa się osobno dla liczby pojedynczej i mnogiej, formy rodzajowe neutralizują się, pozostaje tylko podział na rzeczowniki żywotne i nieżywotne, który znajduje swe odbicie we flek-sji rzeczowników. Oprócz tego w języku rosyjskim występuje bardzo liczna grupa rzeczowników tzw. rodzaju wspólnego, wspólnorodzajowe (общий род).

Porównywanie kategorii rodzaju dla języków tak pokrewnych i po-dobnych, jak języki polski i rosyjski, minimalizuje rozbieżności w sa-mym znaczeniu kategorii rodzaju, nie mówiąc o różnicach

słowotwór-8 Pytanie o to, czy kategorię rodzaju należy wiązać z wykładnikami formalnymi części mowy, czy z rzeczywistością pozajęzykową (np. płcią), znajduje swoje miejsce oraz próby odpowiedzi w dyskusjach i teoriach (np. Stefańczyk; Saloni; Zaron).

125

II. Kategoria rodzaju

czych, fleksyjnych czy syntaktycznych⁹, które występują w przypadku porównywania ich w językach niespokrewnionych¹⁰.

W obu językach rodzaju męskiego są rzeczowniki nazywające mężczyzn niezależnie od wykładników formalnych (ojciec –  отец, brat – брат, pracownik – работник), nazwy pospolite zakończone na spółgłoskę twardą (śnieg – снег, klub – клуб, stół – стол) oraz na spół-głoskę syczącą (szałas – шалаш, nóż – нож), część nazw z końcówką fleksyjną -a (starosta, humanista, sędzia/юноша, судья, староста, воевода). W języku rosyjskim rodzaj męski ma również część nazw o temacie zakończonym na spółgłoskę miękką (учитель, конь, день).

Do rodzaju żeńskiego należą rzeczowniki nazywające kobiety (mama –  мама, siostra –  сестра, sekretarka –  секретарша), nazwy zakoń-czone na -a/-я (tablica, mapa, доска, баня) oraz część nazw o temacie zakończonym na spółgłoskę miękką (тетрадь, mysz –  мышь, kość – кость).

Rodzaj nijaki reprezentują rzeczowniki zakończone w obu językach na -o, -e  (jabłko –  яблоко, mleko –  молоко, niebo –  небо, morze –  море), w języku polskim na -ę (cielę, prosię, dziecię), w języku rosyjskim na -мя (пламя, время) (por. Шведовa, ред., 1982; grze

-gorczykowa, L^askowski, w^róbeL, red., 1998).

Morfologiczne wykładniki kategorii rodzaju można ująć w tabeli:

Rodzaj męski Rodzaj żeński Rodzaj nijaki w języku polskim

-Ø (dom, brat)

-a (wojewoda, humanista) -a (mama, sekretarka)

-Ø (mysz, łódź) -o (okno) -e (morze) -ę (jagnię)

9 O tych rozbieżnościach zob. Mańczak 1956, s. 117.

10 Dla przykładu: w językach romańskich kategoria rodzaju wyrażona jest poprzez formy przymiotników, które mają rodzaj, a w języku angielskim nie ma formalnie wyrażonej kategorii rodzaju (nie jest ona również wyrażona w przymiotniku). Wśród współczesnych języków spotyka się podział na trzy rodzaje (w językach słowiańskich oraz w niemieckim) i na dwa rodzaje (w językach romańskich). W językach polskim, rosyjskim, hiszpańskim i niemieckim kategoria rodzaju jest obecna eksplicytnie, pod-czas gdy w języku angielskim – implicytnie (por. С^ерова 2005, s. 129).

126 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

w języku rosyjskim -Ø (дом, брат, конь)

-a (воевода, юноша) -a (мама, секретарша)

-Ø (мышь, речь) -o (окно) -e (море) -мя (время)

Założenia metodologiczne

Różnica między wyrazem obcym a wyrazem przyswojonym na po-ziomie gramatycznym przejawia się w obecności rodzimych formantów, sufiksów, wskazujących i pozwalających przyporządkować leksem do danej klasy wyrazów. Ten aspekt łączy się z aspektem adaptacji słowotwórczej, której poświęcony jest kolejny rozdział. Z przyjętego przeze mnie punktu widzenia, niezależnie od zbieżności tych zjawisk i procesów oraz ich bliskości, ten podział wydaje się zasadny. Aspekt słowotwórczy zapożyczeń zakłada bowiem nie tylko przystosowanie słowa do systemu poprzez włączenie go do określonej klasy grama-tycznej i nadanie rodzaju (np. przez określone elementy strukturalne), ale przede wszystkim wyodrębnienie pewnych elementów, które są w wyrazie obce, a zostają przeniesione wraz ze słowami do języka zapożyczającego¹¹.

Adaptacja zapożyczenia związana z określeniem dla niego kategorii rodzaju w języku zapożyczającym jest zjawiskiem regularnym zarówno dla języka polskiego, jak i rosyjskiego. Wyraz zapożyczany nie może istnieć w systemie poza kategorią rodzaju. Może nie posiadać sygnałów i wyznaczników tej kategorii (końcówek przypadka, fleksji, sufiksów), opozycji liczby pojedynczej i mnogiej, ale nie może być używany w języku, w mowie bez wskazania na rodzaj.

W toku prowadzonych badań zaobserwowano powtarzające się mo-dele określania czy też „nadawania” kategorii rodzaju zapożyczeniom z języków europejskich. Większość z nich jest regularna i przede wszystkim dotyczy kryterium semantycznego (rodzaj zgodny z płcią nazywanego obiektu) oraz kryterium formalnego, czyli końcówki słowa. Na ich podstawie w obu językach, zarówno w polskim, jak i rosyjskim, nowe słowa włączane są do systemów. Prócz tych

kry-11 Dokładnie zostanie to wyjaśnione w kolejnym rozdziale.

127

II. Kategoria rodzaju

teriów adaptacja słów zapożyczonych odbywa się według przyjętych w danym języku mechanizmów. Zdaniem Swietłany W. Worobjowej (ВоробьеВа 2009, s. 179) są to: odwołanie do istniejących w danym języku zapożyczającym typów odmiany, leksykalizacja oraz dodanie elementów słowotwórczych charakterystycznych dla danego rodzaju.

Jeśli w danym słowie zapożyczanym obecne są elementy słowotwór-cze, rozpowszechnione już wraz z wcześniejszymi zapożyczeniami, to sprzyjają one nadaniu tego samego rodzaju nowemu zapożyczeniu.

Zestawianie badanych jednostek pozwala na wyciągnięcie wniosku sformułowanego również przez badaczkę zajmującą się konfrontacją języka polskiego i słowackiego Halinę Mieczkowską (2011, s. 84–85), a mianowicie, że w leksyce zapożyczonej, głównie w klasie rze-czowników, można zaobserwować narastające zjawisko afleksyjności w zakresie przypadka i rodzaju. Zjawisko afleksyjności przejawia się najczęściej w leksyce zapożyczonej w postaci zerowego paradygmatu fleksyjnego, stopień adaptacji powiązany jest ze strukturą wyrazu oraz właściwościami fonologicznymi i fonetycznymi. Jak pokazują badane leksemy, w zapożyczeniach, szczególnie współczesnych, nadanie peł-nej charakterystyki morfologiczpeł-nej wyrazowi nie zawsze jest możliwe (M^ieczkowska 2011, s. 84). Czasem adaptacja podejmowana jest na poziomie słowotwórczym; w badanym materiale ma to miejsce częściej w języku polskim niż w rosyjskim (problem adaptacji słowotwórczej szczegółowo podejmuję w kolejnym rozdziale). Afleksyjność, czyli nieodmienność, jest bardziej charakterystyczna dla języka rosyjskiego niż polskiego. W przypadku leksemów zapożyczonych do tego języka zdecydowanie częściej następuje zapożyczanie wyrazów do rodzaju nijakiego, gdzie funkcjonują jako wyrazy nieodmienne. Zjawisko to występuje także w klasie przymiotników w języku rosyjskim. Na przestrzeni czasu również w języku polskim obserwuje się wzrost afleksyjności (np. super – супер, sexy – секси), która wcześniej miała charakter sporadyczny lub w ogóle nie występowała (np. beżowy – беж, protegowany – протеже, prasowy – пресс-).

Aspekt adaptacji morfologicznej (gramatycznej) jest podejmowany przez językoznawców w ramach całościowych ujęć zapożyczeń (np.

Marinowa; Borejszo; Kimiagarowa; Rybicka) bądź oddzielnie dla poży-czek z określonych języków: z niemieckiego (Martysiuk), angielskiego

128 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

(Wójtowicz; Luciński), francuskiego (Porayski-Pomsta; Strjekaljewa).

W toku badań szczególnie cenne okazały się prace konfrontatywne (np.

Jurkowski; Krawczuk; Miturska-Bojanowska).

Materiał podzielony został według kryterium symetrii oraz asyme-trii w zakresie ekwiwalencji rodzajowej. W toku badań okazało się, iż występują wszystkie możliwe kombinacje symetrii i asymetrii rodza-jowej dla badanych języków, rozstrzygającym stało się więc kryterium ilościowe, które pozwoliło wyprowadzić konkretne wnioski z przepro-wadzonej analizy. Analiza umożliwiła również wykazanie najbardziej charakterystycznych dla obu języków przyczyn braku symetrii w za-kresie kategorii rodzaju.

Jak już wspominałam w poprzednich rozdziałach, duża część bada-nych pożyczek to słowa pochodzące z greki i łaciny, których forma zależy bezpośrednio (albo również w jakimś stopniu) właśnie od tych klasycznych języków, ale także od języków będących pośrednikami zapożyczenia. W przypadku różnic zarówno formalnych, jak i grama-tycznych nierzadko język bezpośredniego zapożyczenia miał wpływ na rodzaj w obu językach. Wśród przykładów znaleźć można latynizmy i grecyzmy (takie, które przeszły bez żadnych zmian, również gra-matycznych, z języka łacińskiego, np. pol. forma  / ros. форма, pol.

figura  / ros. фигура, oraz takie, które utraciły końcówki łacińskie, np. łac. appettitus –  pol. apetyt  / ros. аппетит, łac. defectus –  pol.

defekt  / ros. дефект). To słownictwo internacjonalne pozwala niejed-nokrotnie zaobserwować właściwą drogę zapożyczenia.

W obu językach obok znaczenia słowa obcego decydująca jest struk-tura ostatniej sylaby. Jeśli w języku bezpośredniego zapożyczenia słowo kończy się na spółgłoskę, to najczęściej otrzymuje ono rodzaj męski (tak jest w przypadku galicyzmów, np. fr. sauce – pol. sos / ros. соус), jeśli jednak rzeczownik kończy się na samogłoskę, nawet niewymawia-ną, np. -e w języku francuskim, to pojawia się kilka rozwiązań: albo następuje dodanie fleksji -a w obu językach, albo następuje asymetria wynikająca ze specyfiki języków¹² (np. fr. limonade – pol. lemonia-da / ros. лимонад) (por. МитурСка-бояновСка 1992, s. 90–91).

12 W języku polskim obserwuje się wyraźną dążność do zachowania rodzaju języka bezpośredniego zapożyczenia.

129

II. Kategoria rodzaju

W analizie w miarę możliwości uwzględniłam również, w oparciu o najnowszy materiał słownikowy, współczesne tendencje nadawania kategorii rodzaju w zakresie zapożyczeń. Poczynione obserwacje, potwierdzone przez badaczy najnowszych zapożyczeń, wskazują na wysoką wariantywność w zakresie kategorii rodzaju.

Konfrontacja zapożyczeń na poziomie gramatycznym Ekwiwalencja rodzajowa w językach polskim i rosyjskim

Podobnie jak w poprzednim rozdziale analizowany materiał został podzielony na grupy ekwiwalentne oraz nieekwiwalentne w zakresie kategorii rodzaju. W ramach obu grup sformułowano modele, które ilustrują odpowiedniość rodzajową pożyczek. W przypadku różnych możliwości pochodzenia podano zgodnie z informacjami leksykogra-ficznymi możliwe drogi zapożyczenia. Jeśli stały się one decydujące dla przyporządkowania rodzajowego, to opatrzone zostały odpowiednim komentarzem.

Symetria w zakresie kategorii rodzaju

MODEL: rodzaj żeński (ros.) – rodzaj żeński (pol.)

Zapożyczone rzeczowniki rodzaju żeńskiego najczęściej są rze-czownikami, które w językach będących źródłem zapożyczenia są zakończone na -a lub -e – ten wykładnik formalny jest podstawowym klasyfikatorem kategorii rodzaju zarówno w języku polskim, jak i rosyj-skim. Rzeczowniki te stanowią dużą grupę badanych leksemów, jednak zaobserwowano wyraźną tendencję do zapożyczania głównie do rodzaju męskiego (najliczniejsza grupa zapożyczeń w obu językach). Zapoży-czenia, którym nadawany jest w językach polskim i rosyjskim rodzaj żeński, są związane z płcią, czyli rodzajem naturalnym, oraz zakończo-ne na -a i -e (w przypadku zakończenia na -e rzeczowniki przyjmują rodzaj żeński oraz fleksję¹³). Tak jest z rzeczownikami zapożyczonymi z języka angielskiego  (zakończone na -a lub -e), z języka włoskiego

13 Jak zilustrują przykłady w kolejnych grupach, jest to jeden z wariantów; zakoń-czenie na -e może również skutkować przyporządkowaniem do rodzaju męskiego.

130 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

(zakończone na -a – większą ekwiwalencję dla języka włoskiego w tej grupie obserwuje się w języku polskim), por.:

ros. ГАЛЕРЕЯ [ит. galleria] – pol. GALERIA [wł. galleria]

ros. ЭСТАФЕТА [фр. estafette < ит. staffetta] – pol. SZTAFETA [wł.

staffetta]

ros. ПИЦЦА [ит. pizza] – pol. PIZZA [wł. pizza]

ros. ГОНДОЛА [ит. gondolle] – pol. GONDOLA [wł. gondolle]

ros. КАНТАТА [ит. cantata] – pol. KANTATA [wł. cantata]

ros. ГВАРДИЯ [ит. guardia] – pol. GWARDIA [wł. guardia]

ros. КОКА-КОЛА [англ. cola] – pol. COCA-COLA [ang. coca-cola]

ros. ПИАНОЛА [англ. pianola] – pol. PIANOLA [ang. pianola]

ros. СТЮАРДЕССА [англ. stewardess] – pol. STEWARDESSA [ang.

Stewardess].

Rodzaju żeńskiego są również terminy zapożyczone z języka grec-kiego, ekwiwalentne dla obu badanych języków, typu: matematyka –  математика, muzyka – музыка, fizyka – физика, historia – история, geometria  —  геометрия itp., odmieniające się regularnie według odmiany żeńskiej na -a. W opracowaniu grecyzmów i latynizmów przyjęłam zasadę nierozdzielania tych dwóch języków antycznych i nie-omawiania ich osobno, w kontekście kategorii rodzaju można bowiem zaobserwować tutaj zbieżność na poziomie formalnym – część poży-czek z tych języków ma charakter złożony, np. dla języka greckiego ogniwem pośredniczącym w zapożyczaniu był często język łaciński¹⁴.

Tożsama dla rosyjskiego i polskiego jest grupa rodzaju żeńskiego z końcówką -a i sufiksem -cja/-тия, -ция¹⁵. Wzorce te upowszechniły się także dla zapożyczeń z innych języków (np. fr. armia).

Przyjrzyjmy się kilku przykładom:

ros. ДЕМОКРАТИЯ [фр. démocratie < гр. demos + kratos] – pol.

DEMOKRACJA [gr. demokratia]

14 Potwierdza to również opracowanie grecyzmów i latynizmów D. Moszyńskiej

(1975).

15 Jak pisze H. rybicka (1976, s. 77), są to najbardziej typowe wśród rzeczowników żeńskich przekształcenia zakończeń.

131

II. Kategoria rodzaju ros. ДЕКЛАРАЦИЯ [фр. déclaration < лат. declaratio] – pol.

DEKLA-RACJA [łac. declaratio]

ros. ЭВОЛЮЦИЯ [фр. évolution < лат. evolutio] – pol. EWOLUCJA [fr. evolution < łac. evolutio]

ros. ЭКОНОМИЯ [нем. Ökonomie < гр. oikonomia] – pol. EKONO-MIA [fr. economie < śrdw.-łac. oeconomia]

ros. ФУНКЦИЯ [нем. Funktion < лат. functio] – pol. FUNKCJA [łac.

functio]

ros. АДМИНИСТРАЦИЯ [нем. Administration < лат. administratio] – pol. ADMINISTRACJA [łac. administratio]

ros. РЕЛИГИЯ [польск. religia < лат. religio] – pol. RELIGIA [łac.

religio]

Jak pisze Danuta M^oszyńska (1975, s. 31), formacje na -ia zapoży-czone z języka łacińskiego (wśród nich kontynuujące łacińskie formacje na -tia, -sia, -antia, -entia) są wśród rzeczowników rodzaju żeńskiego najliczniejsze, tworzą, podobnie jak w języku łacińskim, abstrakta i czę-sto występują jako leksyka terminologiczna. Potwierdzają to również przytoczone przykłady. Ponieważ przedmiotem niniejszych badań nie jest szczegółowe analizowanie części mowy języka, z którego słowa są zapożyczane, ograniczę się tutaj jedynie do uwagi, iż rodzaj żeński, czyli odmianę żeńską, w językach polskim i rosyjskim mają latynizmy nie tylko zakończone na -a, ale również na -tio. Do języków polskiego i rosyjskiego zostały najczęściej zapożyczone z języków zachodnioeu-ropejskich z odpowiednikami łacińskich sufiksów (-tion, -sion).

Inaczej, ale w obu omawianych językach paralelnie, odbywa się zapożyczanie z języków francuskiego oraz niemieckiego. W języku francuskim wykładnikiem kategorii rodzaju są rodzajniki, rzeczowniki nie mają końcówki fleksyjnej -a, dlatego rzeczowniki rodzaju żeńskiego zapożyczane z tego języka tracą wygłosowe -e (które nie jest czytane), a otrzymują w obu językach końcówkę żeńską -a i odmieniają się regularnie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -a¹⁶, np.:

16 H. rybicka (1976, s. 81–82) wyjaśnia zakończenie -a zamiast francuskiej końców-ki -e, której się nie wymawia, tym, iż brak zakończenia samogłoskowego przesunąłby te rzeczowniki do kategorii rzeczowników męskich, np. w wyrazie broszura / брошюра (fr. brochure).

132 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

ros. ПРЕМЬЕР-А [фр. première] – pol. PREMIER-A [fr. première]

ros. ГРАВЮР-А [фр. gravure] – pol. GRAWIUR-A [fr. gravure]

ros. КАРЬЕР-А [фр. carrière] – pol. KARIER-A [fr. carríère]

ros. ГИЛЬОТИН-А [фр. guillotine] – pol. GILOTYN-A [fr. guillotine]

Fleksję -a otrzymały w językach polskim i rosyjskim również rze-czowniki typu: marionet-k-a / марионет-к-а (dodatkowo w obu języ-kach sufiks -k-a), bombonier-ka / бомбоньер-к-а, balerin-a / балерин-а (k^aLiniewicz 1978, s. 47).

W przypadku języka francuskiego obserwuje się dużą rozbieżność w klasyfikacji rodzajowej, dlatego rzeczowniki zapożyczone z tego języka znajdują się również w grupach, w których brak ekwiwalencji rodzajowej. Część tych różnic wynika ze sposobu zapożyczenia (ustne lub graficzne), na co wskazują również poniższe przykłady, choć tutaj występuje ekwiwalencja rodzajowa:

ros. ЭМАЛЬ [фр. email] – pol. EMALIA [niem. Emaille, z fr. email]

ros. ВАНИЛЬ [фр. vanille] – pol. WANILIA [fr. vanille]

ros. МИГРЕНЬ [фр. migraine] – pol. MIGRENA [fr. migraine]

Ekwiwalencja ta, jak pokazują przykłady, nie jest ekwiwalencją formalną (w języku rosyjskim końcówka na spółgłoskę miękką, a w ję-zyku polskim – regularna końcówka rodzaju żeńskiego -a). Wykładniki formalne (sufiksy) analizuję dokładnie w kolejnej części pracy. Te róż-nice dotyczą również zapożyczeń z innych języków i często związane są nie tylko z końcówką fleksyjną, ale również z odrębnymi i charakte-rystycznymi dla obu języków sufiksami (np. -ость/-cja, a także dla ro-dzaju męskiego z końcówką w języku rosyjskim na twardą spółgłoskę, a w języku polskim na -a; patrz kolejny typ ekwiwalencji rodzajowej).

Będzie to przedmiotem rozważań w dalszej części.

Podsumowując – ilościowo – grupa słów przyjmująca rodzaj żeński w językach polskim i rosyjskim jest dość liczna (drugie miejsce po rodzaju męskim). Najczęściej są to leksemy zakończone na regularną końcówkę dla rodzaju żeńskiego -a; w języku rosyjskim częściej niż w polskim występuje również zakończenie na spółgłoskę miękką, co ma związek ze specyfiką języka rosyjskiego (liczna grupa

rzeczowni-133

II. Kategoria rodzaju

ków rodzaju żeńskiego należy do trzeciej deklinacji, w języku polskim zakończenia na miękką spółgłoskę występują rzadziej). Wśród tych rzeczowników najwięcej dotyczy zapożyczeń związanych z rodzajem naturalnym żeńskim oraz zapożyczeń terminologicznych, wyrażeń abs-trakcyjnych (posiadają one charakterystyczne sufiksy, które nazywają abstrakta – są to sufiksy -cja/-тия, -ция, -sja. W tej grupie znalazły się przede wszystkim rzeczowniki nieżywotne, ponieważ głównie to one podlegają strukturalnym przekształceniom w obu językach (rzeczowniki żywotne mają rodzaj przyporządkowany w zależności od płci). Jak po-kazały przykłady, jeśli słowo obce kończy się na -a, to w obu językach zapożyczenie otrzymuje rodzaj żeński.

MODEL: rodzaj męski (ros.) – rodzaj męski (pol.)

Kategoria rodzaju męskiego jest najbardziej produktywna dla zapoży-czeń w językach polskim i rosyjskim. Jest to związane ze znaczeniem oraz strukturą zapożyczanych słów, z których olbrzymia większość zakończona jest na spółgłoskę twardą (w zapożyczeniach graficznych lub fonetycznych). W przypadku języków, które nie mają kategorii ro-dzaju wyrażonej w formantach fleksyjnych (np. w językach francuskim i angielskim wykładnikiem kategorii rodzaju jest rodzajnik, który – jak wiadomo – nie przechodzi wraz z rzeczownikiem zapożyczanym), me-chanizm zapożyczania jest dwojaki. Rzeczowniki żywotne przechodzą do danego rodzaju w zależności od rodzaju naturalnego, bez względu na wykładniki formalne (celowo wśród przykładów podaję wyrazy z różnymi wykładnikami formalnymi), np.:

ros. АКРОБАТ [фр. acrobate < гр. akrobátēs] – pol. AKROBATA [fr.

acrobate < gr. akrobátēs]

ros. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ [лат. intellectualis] – pol. INTELEKTUALISTA [łac. intellectualis]

ros. ПРОДЮСЕР, ПРОДУЦЕНТ [англ. producer < лат. producens] – pol. PRODUCENT [niem. Produzent < łac. producens]

ros. ДИРИЖЁР [фр. diriger] – pol. DYRYGENT [niem. Dirigent <

łac. dirigens]

ros. НОТАРИУС [лат. notarius] – pol. NOTARIUSZ [łac. notarius]

134 Gramatyczne aspekty adaptacji jednostek zapożyczonych…

ros. ДЕМОКРАТ [фр. democrate] – pol. DEMOKRATA [niem. Demo-krat, fr. democrate < gr. dēmokratía]

ros. ДЕСПОТ [нем. Despot < фр. despote < гр. despótēs] – pol. DE-SPOTA [niem. Despot < gr. despótēs]

ros. ДЕЗЕРТИР [фр. déserteur] – pol. DEZERTER [fr. déserteur].

Natomiast rzeczowniki nieżywotne stają się najczęściej rzeczowni-kami rodzaju męskiego dzięki takim formalnym cechom jak formant zerowy (również nieme samogłoski w wygłosie, np. angielskie -e) i podstawa słowotwórcza zakończona na spółgłoskę. W językach pol-skim i rosyjpol-skim są to końcówki charakterystyczne w pierwszej kolej-ności dla rodzaju męskiego. W języku polskim występuje końcówka -a, która w większości pożyczek (np. z języka francuskiego czy niemiec-kiego) została dodana do słowa zapożyczonego. W języku rosyjskim nie zachodzi ten proces formalny, co może świadczyć o zapożyczaniu fonetycznym do języka rosyjskiego.

Wśród rzeczowników rodzaju męskiego dużą grupę stanowią rze-czowniki abstrakcyjne z formantem -izm, należące do leksyki interna-cjonalnej o podstawie łacińskiej (źródło łacińskie widoczne jest w od-powiednikach sufiksu -ismus, w języku francuskim -isme, w języku

Wśród rzeczowników rodzaju męskiego dużą grupę stanowią rze-czowniki abstrakcyjne z formantem -izm, należące do leksyki interna-cjonalnej o podstawie łacińskiej (źródło łacińskie widoczne jest w od-powiednikach sufiksu -ismus, w języku francuskim -isme, w języku

W dokumencie Obcy w systemie : studium konfrontatywne wyrazów obcego pochodzenia w języku polskim i rosyjskim (Stron 124-158)