Podstawową, przyjętą przeze mnie metodą była metoda opisowa, metoda konfrontacji Stosowałam również metody badań językoznaw-stwa synchronicznego, a także diachronicznego, odnosząc się w wielu miejscach i przykładach do pochodzenia jednostek i ich historii, aby lepiej odpowiedzieć na pytanie o ich kształt, formę i znaczenie
VI. Obcy – perspektywy badawcze
Mapa wyrazów obcego pochodzenia i procesu zapożyczania z róż-nych języków zmieniała się na przestrzeni wieków i lat W przypad-ku takich języków, jak polski i rosyjski charakter wpływów obcych w dużym stopniu był podobny (dokładny schemat wpływów w ciągu wieków zaprezentowany został w rozdziale poświęconym adaptacji leksykalno-stylistycznej) i zależał od kontaktów językowych i kulturo-wych36 Zapożyczenia w ostatnich latach mają bardziej jednokierunkowy charakter – przejmowana jest przede wszystkim leksyka anglojęzyczna Dlatego zmienia się również podejście badaczy do leksyki obcego pochodzenia oraz wybierane są inne metody badawcze Metodologia badań najnowszych pożyczek nie jest już skoncentrowana na etymo-logizacji (ewentualnie na obecności języków pośredniczących), bo ta jest raczej oczywista, ani na tradycyjnych typologicznych podejściach do tego problemu, potrzebuje więc w jakimś stopniu odrębnych metod i stawia też inne pytania Inne są również źródła zapożyczeń, gdyż nie jest to już przede wszystkim ani nauka, ani kultura, ale środki masowego przekazu, wyspecjalizowane socjolekty profesjonalne, np ekonomiczny i komputerowy, oraz odmiany środowiskowe, zwłaszcza z języka młodzieży (dunaj, prZyBylska, sikora 1999, s 241) Na te zmiany mają także wpływ bezpośrednie, intensywniejsze niż kiedykol-wiek kontakty językowe i kulturowe użytkowników różnych języków W wyniku tych kontaktów nie zachodzi obustronna wymiana, bo – jak zauważa K wasZakowa (2005, s 197), omawiając procesy globalizacji w aspekcie językowym – „relacje między językami będącymi w
kon-36 Dokładny opis wpływów obcojęzycznych na polszczyznę XX wieku (zob np walcZak 2001)
46 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
takcie nie są wzajemne, ale jednostronne: języki słowiańskie występują w roli »biorcy« pożyczek”
L P Krysin (Крысин 1996, s 153–154) w opracowaniu dotyczą-cym tendencji we współczesnym języku rosyjskim wymienia oprócz znanych przyczyn językowych wpływających na zapożyczanie oraz aktualizację zapożyczeń wcześniejszych również przyczyny socjalno-psychologiczne, które wcześniej nie miały tak dużego znaczenia We-dług tego językoznawcy są to:
– prestiż słowa obcego pochodzenia37;
– komunikacyjna aktualność pojęcia i odpowiadającego mu słowa Transformację przyczyn zapożyczania potwierdzają również badania W W Kolesowa, który pisze o tym, że dziś zapożycza się słowa nie w wyniku potrzeby nominacji, ale mody38, dlatego we współczesnych językach rosyjskim i polskim pojawiają się częściej niż we wcześniej-szych fazach rozwoju języka аналоги, czyli słowa, które albo mają swoje odpowiedniki w leksyce rodzimej, albo też są zapożyczeniami dawniejszymi oswojonymi już w systemie, np make up / мейкап (now-sze) – makijaż / макияж (starsze)39 Istnienie dubletów, czyli np dwóch nominacji dla jednego przedmiotu, zjawiska, lub wariantywność form na różnych poziomach w historii obu języków poświadczają badania zapożyczeń na przestrzeni czasów Odzwierciedlały one w różnych okresach zmiany społeczno-kulturowe, konkurencję form rodzimych oraz zapożyczonych, która w większości przypadków w rezultacie powodowała usunięcie z systemu jednej z form (nie zawsze, podobnie jak teraz, była to forma obca systemowi) Współcześnie ta tendencja wyraźnie przybiera na sile, szczególnie w mowie, w języku potocznym zauważa się współistnienie dubletów
37 O atrakcyjności posługiwania się wyrazami obcymi w języku polskim piszą np G majkowska i H satkiewicZ (1999, s 188)
38 W W Kolesow (Колесов 2004, s 200) komentuje ten problem w następujący sposób: „[…] в русском языке уже имеются слова того же или близкого значения, даже заимствованные, но раньше Тут дело моды, которая в речевом употреблении постоянно меняется”
39 G sawicka (1995, s 82) nazywa je formami redundantnymi, czyli wszelkimi
„nadwyżkami” leksykalnymi, gramatycznymi i illokucyjnymi Szczególnie wiele takich form, jak podkreśla Sawicka, znajduje się wśród powitań, pozdrowień, formuł grzecz-nościowych typu: wow, hello, hi, sorry itp
47
VI Obcy – perspektywy badawcze
Odpowiedź na pytanie o obcość jednostki oraz granice między lek-syką zapożyczoną a rodzimą w przypadku leksyki najnowszej wydaje się jeszcze trudniejsza niż kiedyś Komplikuje ją wzrost liczby złożeń, konstrukcji hybrydalnych, a także poszerzający się krąg słownictwa (nie tylko słownictwa, ale również elementów słowotwórczych) internacjo-nalnego Wśród badaczy zdania są podzielone, zarówno jeśli chodzi o poszerzanie się bazy internacjonalnej (czy jest to proces pozytywny, czy też negatywny z punktu widzenia konkretnych języków), jak i ob-niżanie świadomości językowej, częste oraz nieumiejętne używanie słów zapożyczonych Wszystkie te zagadnienia są obecnie intensywnym polem badawczym wielu językoznawców, w lingwistyce i polskiej, i ro-syjskiej (por np prace Waszakowej, Krysina, Marinowej, Maćkiewicz, Satkiewicz, Nadel-Czerwińskiej, Cienkowskiego, Ropy, Kurkowskiej) W ramach tych dociekań naukowych aktualnymi problemami są: status jednostek złożonych z morfemów obcych, pochodzenie takich lekse-mów, ich stosunek do normy językowej danego systemu, wędrówki leksemów zapożyczonych z różnych obszarów leksykalno-stylistycz-nych, żargonów, dialektów (co wcześniej nie było tak intensywnym procesem)
Jednym z charakterystycznych zjawisk w obrębie najnowszej leksyki jest tworzenie nowych słów40, które doprowadziło do wydzielenia w ra-mach leksykologii odrębnej subdyscypliny pod nazwą neologia Nauka ta zajmuje się neologizmami oraz neosemantyzmami Jedną z przy-czyn jej powstania i rozwoju jest współczesna tendencja do ekonomii środków językowych, która przejawia się w tym, że mówiący chce w jak najbardziej zwięzły sposób przekazać informację Ta tendencja nie tylko przyczynia się do tworzenia nowych słów (neologizmy), ale również do nadawania słowom nowych znaczeń (neosemantyzmy) Inną przyczyną jest także potrzeba wyrażenia siebie i znanych zjawisk w nowych słowach / związkach emocjonalno-ekspresywnych, zauważa-na przede wszystkim wśród młodego pokolenia Jej skutkiem są nowe słowa, często derywowane od angielskich potocyzmów nacechowanych ekspresywnie
40 S S Wołkow i E W Seńko (волКов, сеньКо 1983, s 43) nazywają to zjawisko неологический бум
48 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
W związku z tymi nowymi procesami nie jest trudno zauważyć, iż współczesna leksyka obcojęzyczna zachowuje się czy też przyswaja inaczej41. Modele, które zostały stworzone na potrzeby tego opracowa-nia, mogą tym samym ilustrować owo odejście od normy, jakim często staje się funkcjonowanie pożyczek w dzisiejszych językach rosyjskim i polskim. Charakterystyczne bowiem są takie zjawiska, jak: warian-tywność – w obrębie form gramatycznych, kategorii gramatycznych, grafiki, w obrębie semantyki – deegzotyzacja oraz determinologizacja, neosemantyzacja. Szczególnie silną tendencją – zarówno w języku pol-skim, jak i rosyjskim – jest obecność kalk językowych42. K.S. Zahva-tajeva (Захватаева 2013, s. 162–163) następująco pisze na temat tego procesu: „[…] в современном русском языке отмечается регулярное калькирование не только на уровне лексики, но и на уровне грамматических структур”. Podaje m.in. następujące przykłady kalk w języku rosyjskim: интерент-пресса, арт-тусовка, бизнес-игра, веб-адрес itp. W języku polskim zjawisko kalk językowych omawiają i badają m.in. B. Walczak (1992, 1999) i A. Pstyga (2002). Te oraz inne zjawiska językowe uwzględniono i opatrzono komentarzami w po-szczególnych rozdziałach tego opracowania43.
Część wątpliwości podejmowanych w najnowszych opracowaniach zapożyczeń nie dotyczy tej pracy, ze względu na cele i zadania, ale również dynamikę zachodzących zmian, która jest trudna do uchwy-cenia na obecnym etapie metodą przyjętą tu jako metoda wyjściowa.
W dzisiejszych opracowaniach często podejmowanym tematem jest np.
udział obcych modeli słowotwórczych w tworzeniu struktur z
elemen-41 Badacze podkreślają w dzisiejszej leksyce tendencję do braku adaptacji i jej funk-cjonowanie w formach wyjściowych charakterystycznych dla języka będącego źródłem zapożyczenia (por. np. Waszakowa, Krysin, Marinowa).
42 W opracowaniach lingwistycznych dotyczących tego zagadnienia – to zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim – można zetknąć się z różnymi definicjami kalk oraz podziałami. Najbardziej szczegółowa, szeroko stosowana jest klasyfikacja kalk wpro-wadzona przez J. Obarę. Dzieli on kalki na leksykalne (strukturalne i semantyczne), frazeologiczne oraz gramatyczne (por. Walczak 1992).
43 Materiałem językowym dla podobnych badań były następujące dodatkowe źródła:
Толковый словарь русского языка конца ХХ века. Языковые изменения (1998), Nowe słownictwo polskie. Badania rzeczowników (smółkoWa 1976) oraz dostępne artykuły i monografie ostatnich lat.
49
VI Obcy – perspektywy badawcze
tami rodzimymi W rozdziale dotyczącym słowotwórstwa podjęto to zagadnienie, koncentrując się jednakże na strukturach złożonych tylko z elementów obcych, sygnalizując zaledwie potencjał badanych modeli dla słownictwa rodzimego kilkoma przykładami Z tego też względu w niektórych przypadkach posiłkowano się materiałem językowym ze źródeł innych niż podane słowniki, takich jak np słowniki specjali-styczne, słowniki mowy potocznej, język środków masowego przekazu (w tym słownictwo obecne w internecie), czyniono to jednak spora-dycznie, by myśl czy teza znalazła potwierdzenie i odzwierciedlenie w materiale Nie ujmowano również procesów związanych z żargoni-zacją, z nominacjami zapożyczonymi do różnych odmian polszczyzny oraz ruszczyzny, choć zdajemy sobie sprawę, iż dzisiaj jest to proces bardzo dynamiczny
Innym ważkim problemem podejmowanym na różnych poziomach języków jest zjawisko internacjonalizacji W pewnym stopniu dotyczy ono niniejszego opracowania, jednakże – znów – bez odniesienia do procesów odbywających się na gruncie języka ojczystego w oparciu o leksykę genetycznie do tego języka przynależącą Internacjonalizacja interesuje nas głównie jako proces doprowadzający do wydzielenia tego, co wspólne dla obu badanych języków
Wszystkie te nazwane problemy wymagałyby ujęcia tematu w inny sposób, korzystania z innych źródeł Trudno by też było tu o ostateczne wnioski (których również w niektórych przypadkach unikano z różnych przyczyn44) w związku z dynamizmem zmian procesów społecznych, politycznych, kulturowych, a co za tym idzie – językowych Rozwój języka czy też języków, kontaktów językowych oraz subdyscyplin języ-koznawstwa pozwala domniemywać, iż w dalszej perspektywie będzie możliwe ujęcie przyjętą w tym opracowaniu metodą również procesów, które dziś uważane są za najnowsze
44 O przyczynach tych wspominałam i będę wspominać wielokrotnie: chodzi o źró-dła leksykograficzne i różnorodność interpretacji, którą w nich spotykamy, działanie czynników wewnątrzjęzykowych (jak np oddziaływanie systemu, czynników analogii itp )
50 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
VII. Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych rozważań można sformułować na-stępujące wnioski:
1 Obcość jest kategorią szeroko stosowaną i omawianą w ramach różnych dziedzin humanistycznych W języku oznacza ona używanie środków nieprzynależących do danego systemu językowego, a więc nie/obecnych w świadomości językowej użytkowników Kategoria obcości pozwala uchwycić również to, co jest charakterystyczne dla danego systemu, przynależące do niego, rodzime We współcze-snych językach granice obcości jednostek są trudne do wyznaczenia w związku z procesami globalizacji oraz internacjonalizacji słownic-twa na różnych jego poziomach
2 W literaturze lingwistycznej zarówno rosyjskiej, jak i polskiej w opi-sie procesów związanych z rozszerzeniem leksykonów przy udziale obcych jednostek leksykalnych stosuje się takie terminy, jak: leksy-ka obcojęzyczna, zapożyczenie, leksyleksy-ka pochodzenia obcego, słowo obce Wyraźna jest wielość określeń dla zjawiska zapożyczenia W definicjach podkreślany jest dynamiczny proces przejmowania tych jednostek przez rodzime systemy
3 Źródła leksykograficzne w różny sposób traktują jednostki obcego pochodzenia, rozmaita jest zawartość tych źródeł W zależności od przyjętego stanowiska słowniki zawierają często jednostki, które uznawane są za obce i tak funkcjonują w świadomości użytkowni-ków języka (uznawanie jednostki za „obcą”, „nie swoją”), rzadziej natomiast ze względu na jej pochodzenie Jest to spowodowane niejednoznacznością pochodzenia i trudnościami w ustaleniu ety-mologii
4 Opisy jednostek obcego pochodzenia ilustrują różne podejścia i me-tody badań jednostek obcego pochodzenia Są wśród nich szeroko przyjęte w całej leksykologii metody tematyczne oraz chronologicz-ne, a także charakterystyczne tylko dla zapożyczeń metody badania pochodzenia pożyczek oraz stopnia ich adaptacji w systemie Metoda konfrontująca zapożyczenia w dwóch pokrewnych językach, jakimi są język polski i rosyjski, jest rzadko stosowana i najczęściej dotyczy tylko wybranego aspektu zapożyczeń
51
VII Wnioski
5 Ze względu na przyjęte założenie systemowego badania zapoży-czeń w wybranych dwóch językach opracowanie zostało podzielone na konkretne aspekty poddane analizie w kolejnych rozdziałach Uwzględnia ono takie czynniki wpływające na podobieństwa i róż-nice w istnieniu i adaptacji zapożyczeń, jak: język będący źródłem zapożyczenia, język bezpośredniego zapożyczenia, wymagania sys-temu, normy językowej, tradycja, specyfika języka rosyjskiego i specyfika języka polskiego Badanie konfrontatywne leksyki obce-go pochodzenia jest badaniem perspektywicznym, wzbogacającym o wiedzę wynikającą z tego porównania W niniejszym opracowaniu konfrontacja ta ma kilka poziomów Jest to konfrontacja na pozio-mie: język będący źródłem zapożyczenia a język zapożyczający oraz język zapożyczający (język polski) a drugi język zapożyczający (język rosyjski)
6 Perspektywy badań zapożyczeń, szczególnie badań konfrontatyw-nych, ze względu na dynamikę zmian społeczkonfrontatyw-nych, kulturowych i językowych są bardzo szerokie Umożliwiają je i pogłębiają takie dziedziny nauki, jak lingwistyka kontaktów językowych, neologia, filozofia języka itp Pozwalają bowiem postawić nowe pytania (lub zrobić to w nowy sposób), dostarczają nowych narzędzi, co jest szczególnie ważne wobec problemów związanych z najnowszymi zapożyczeniami, ich statusem i granicami Wymaga to zweryfikowa-nia istniejących definicji, założeń teoretycznych i metodologicznych