Problem opozycji swój / obcy jest ciągle aktualny W niniejszym opracowaniu przyjęte zostało założenie, że jednostki obcego pocho-dzenia pozostają obce, niezależnie od tego, jak trudno określić dziś granice w definicjach oraz poprzez wysiłki empiryczne Zgadzam się ze stanowiskiem Władimira G Demjanowa, który uważa, iż podejście zakładające, że nie należy już stawiać granicy pomiędzy słowami rodzi-mymi a zapożyczonymi w przypadku, gdy słowa zapożyczone, obcoję-zyczne nie mają specyficznych cech odróżniających je lub całkowicie utraciły te cechy, jest niewłaściwe Jego zdaniem: „[…] такой подход чреват потерями в лингвистической информации (о внешнем фоне) и в объяснении исторической эволюции многих фактов” (cyt za:
Маринова 2012, s 67) Jednostka pochodzenia obcego, wchodząc do nowego systemu, jest interesująca nie tylko dlatego, że pochodzi z in-nego języka, ma inną formę i wnosi nowe znaczenie22 (to podejście typologiczne), ale również dlatego, że jest odmienna od systemu na różnych jego poziomach Uzasadnia to badanie zapożyczeń na pozio-mie formalnym, słowotwórczym, gramatycznym, leksykalnym Analizę systemową uważam za jedną z możliwych metod badania tych jedno-stek, pozwalającą zobaczyć nie tylko możliwe „zachowania” jednostek obcego pochodzenia, lecz także stałość mechanizmów i tendencji Dla-tego w toku badań stawiałam pytania typu: Jak jednostka zapożyczona adaptuje się do systemów – czy tak samo do obydwu, czy inaczej?
Skąd wynika ta inność?
Podstawowe założenia, które przyświecały analizie, związane były z przekonaniem o kluczowej roli kilku czynników Wśród nich decy-dujące – według mnie – są:
– źródło zapożyczenia;
– historia / droga zapożyczenia (obecność tych samych bądź różnych języków pośredniczących);
– tradycja rodzima (leksykograficzna);
22 W literaturze zapożyczenia często są traktowane przede wszystkim jako jednostki leksykalne
37
V Obcy – cele i zadania, nowość i punkty wyjściowe…
– wymogi systemów, ich poszczególnych poziomów;
– specyfika danego języka zapożyczającego
Czynniki te wpłynęły na podobieństwa i różnice obecności oraz adaptacji jednostek pochodzenia obcego w języku rosyjskim i polskim W poszczególnych rozdziałach badano obce jednostki leksykalne z ich uwzględnieniem Pozwoliły one wykazać symetrię oraz asymetrię na różnych poziomach językowego systemu: na poziomie formalnym, gra-matycznym, słowotwórczym oraz leksykalno-stylistycznym Ze względu na podejście systemowe, a nie typologiczne część zagadnień teoretycz-nych podejmowana jest w poszczególteoretycz-nych rozdziałach, gdyż nie doty-czy całości opracowania W rozdziale teoretycznym podejmowane są te problemy, które dotyczą pracy jako całości, natomiast w rozdziałach analitycznych próbuję odpowiedzieć na pytania o adaptację fonetyczną, ortograficzną, o to, jak adaptują się jednostki na poziomie słowotwór-stwa, w jaki sposób jest im nadawana kategoria rodzaju, a także jakie zagadnienia teoretyczne są omawiane w ramach tych aspektów
Analizą objęto ogółem około 5000 leksemów, które weszły do bada-nych języków bezpośrednio lub poprzez język pośredniczący, zgodnie z przyjętymi w poprzednich podrozdziałach założeniami teoretycznymi Wybrano do analizy słowa (oraz elementy, będące w tych słowach wskaźnikiem obcości), które weszły do języka polskiego i rosyjskiego bezpośrednio lub pośrednio z języków: łacińskiego, greckiego, angiel-skiego, włoangiel-skiego, francuskiego oraz niemieckiego, ponieważ te języki wywarły na polszczyznę i ruszczyznę największy wpływ23 Celem analizy była systematyzacja, a więc wskazanie charakterystycznych tendencji obecności jednostek obcego pochodzenia w systemach języka polskiego i rosyjskiego, dlatego materiał wzięty do badań został zin-terpretowany według określonych kryteriów W rozdziałach analitycz-nych jest to materiał ilustracyjny; objętość pracy nie pozwala na pełne jego zaprezentowanie Przy prezentacji i analizie materiału posłużono się metodą modeli w języku, rozumianą jako metoda ilustracji zasad
23 P Czerwiński nazywa ten krąg języków языками культурно цивилизующего воздействия; są to zatem języki, które posiadają wspólną leksykę terminologiczną, naukową, kulturową, społeczno-polityczną oraz zestaw internacjonalnych elementów słowotwórczych (червинсКий, надель-червинсКая 2012, s 12)
38 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
funkcjonowania jednostek języka24 Termin model jest tu traktowany jako bliski terminom struktura, schemat, typ Wśród lingwistów i w tej dziedzinie istnieją różne stanowiska25 Dla przykładu przytoczmy zdanie Aleksieja F Łosiewa (лосев 1968, s 27): „[…] всякая модель есть структура, но не всякая структура есть модель” Model interpretu-ję – podobnie jak Ljubov A Sergijewska (серГиевсКая 2004, s 4) – jako pojęcie szersze od schematu i typu, które są raczej sposobami wyrażenia modelu Istotne dla prowadzonych badań jest stanowisko, które – za L A Sergijewską (серГиевсКая 2004, s 6) – przyjmuję jako wyjściowe, iż model pozwala wydzielić to, co główne, pierwszo-planowe, abstrahując od tego, co nieistotne, oraz doprowadzić łańcuch logicznych wywodów do konkretnej formuły, która wskazuje na to, co w jednostce językowej jest jej cechą odróżniającą
W formułowaniu określonych modeli kierowałam się zasadą syme-tryczności zjawisk, wskazując na to, co jest cechą wspólną, a co od-różniającą Dlatego w każdym rozdziale modele podzielone są na ekwi-walentne oraz takie, w których widoczny jest brak tej ekwiwalencji W niektórych aspektach zastosowano również schematy strukturalne
Chociaż praca nie ma charakteru badań z zakresu teorii przekładu, to jednak w analizie kierowano się takim pojmowaniem zestawiania jednostek systemu, jakie funkcjonuje również w teorii ekwiwalencji26, przyjęto mianowicie, iż jest to „изучение соотношения языковых и речевых единиц двух языков” (МороЗов 2007, s 13) Ponieważ – jak pisze dalej Aleksandr W Morozow (МороЗов 2007, s 13) –
„перевод может использоваться в качестве одного из средств при
24 Teoretykami badań nad modelem językowym są przede wszystkim w lingwistyce rosyjskiej I Rewzin (ревЗин 1967) i A F Łosiew (лосев 1968) Wypracowali oni zasady budowy oraz funkcjonowania modeli różnych elementów języka
25 Podstawową definicję, którą kieruję się w tym opracowaniu, podaje I I Rewzin:
„Модели в языкознании, используются в структурной лингвистике при описании языка и его отдельных аспектов (фонологических, грамматических, лексических и других систем) для уточнения лингвистических понятий и связей между ними, что помогает выявить структуры, лежащие в основе бесконечного разнообразия языковых явлений (М иногда называют сами эти структуры)” (ревЗин, Большая советская энциклопедия)
26 Teorią ekwiwalencji i teorią przekładu zajmują się m in tacy badacze, jak L S Barchudarov, V N Komissarov, J Pieńkos
39
V Obcy – cele i zadania, nowość i punkty wyjściowe…
изучении лексической системности того или иного языка”, prowa-dząc do tego, co również było moim celem, iż różne aspekty badania języka „могут быть спроецированы на межъязыковое пространство, и в зеркале другого языка могут стать более выпуклыми те нюансы, которые носителями родного языка воспринимаются как нечто естественное” (МороЗов 2007, s 13), w badaniach cennym źró-dłem leksykograficznym były słowniki dwujęzyczne Ekwiwalencja27 rozumiana jest jako odpowiedniość jednostek danego języka jednost-kom innego języka I to poszukiwanie odpowiedniości na różnych poziomach było celem moich badań Po znalezieniu odpowiednika (lub kilku) moim zadaniem było określenie jego podobieństw i róż-nic w stosunku do drugiego badanego systemu Ekwiwalencja – jak pokazały niniejsze badania – może istnieć na różnych poziomach, może też być pozorna Ten problem wskazuje Bogumił G Gasek (ГасеК 2012, s 117): „[jednostki dwóch języków] при сходстве формы и денотативного значения, различаются особенностями функционирования в речи, принадлежностью к стилевому регистру, частотностью употребления” Te wszystkie czynniki próbowałam ująć w wnioskach, choć bardzo często nie są one obecne w dostępnych źródłach leksykograficznych, z których wyekscerpowany został materiał poddany analizie
Do źródeł w pierwszej kolejności należały słowniki wyrazów ob-cych jednojęzyczne: Wielki słownik wyrazów obob-cych PWN pod re-dakcją M Bańki, multimedialny Słownik wyrazów obcych PWN, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych W Kopalińskiego, Толковый словарь иноязычных слов L P Krysina, Новейший словарь иностранных слов и выражений, Большой словарь иностранных слов, Современный словарь иностранных слов Л П Крысина, oraz dwujęzyczne: Rosyjsko-polski słownik wyrazów obcych autorstwa B Nesterowicza i E Skupińskiej-Dybek, Polsko-rosyjski słownik wy-razów obcych F Apanowicza i B Nesterowicza
27 W S Winogradow w następujący sposób definiuje ekwiwalencję: „[…] под экви-валентностью, в теории перевода следует понимать сохранение относительного равенства содержательной, смысловой, семантической, стилистической и функци-онально – коммуникативной информации, содержащейся в оригинале и переводе”
(В С виноГрадов [online])
40 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
Wspomniano tu już o różnych podejściach do materiału leksyko-graficznego oraz interpretacjach przyświecających autorom słowni-ków, w szczególności autorom słowników wyrazów obcych, których w ostatnich dziesięcioleciach ukazało się w obu badanych językach – zarówno w rosyjskim, jak i w polskim – bardzo dużo Szczegól-nie cenne okazały się te zawierające informacje na temat etymolo-gii, charakterystykę leksykalną oraz stylistyczną „В исследовании неологизмов-заимствований аспект словарной статьи важен вследствие различных принципов отбора лексики для словаря, неодинакового представления разнообразной информации о слове в различных словарях-источниках Выбор лексики и особенности ее представления зависят от теоретических взглядов авторов, их установок в этих вопросах” (МаГоМедГаджиева 2010, s 117–118) Wszystkie te czynniki spowodowały, iż do badań wybrano słowniki zawierające możliwie pełną informację pomagającą uwiarygodnić znaj-dujący się w nich materiał28 Nie zdołano uniknąć przy tym pewnych uproszczeń (szczególnie etymologicznych), stosując uogólnienia opie-rające się na analogiach obecnych w obu językach, a także paralelach występujących w językach spokrewnionych, jakimi są języki polski i rosyjski Dodatkowo stosowano szeroko metodę porównań informacji leksykograficznej, aby wydobyć ową symetryczność, która była celem podjętych badań Szczegółowo tę sytuację na gruncie języka rosyjskiego omawia P N Magomedgadżijewa (МаГоМедГаджиева 2010, s 117), potwierdzając wyraźny wzrost liczby słowników wyrazów obcych w ję-zyku rosyjskim, podkreślając jednocześnie – co dla doboru źródeł w ni-niejszych badaniach również było decydujące – iż „в лексикографии
28 W ostatnich latach pojawiły się w języku rosyjskim oprócz wymienionych, z których korzystałam, również np Популярный словарь иностранных слов Т Г Музруковой, И В Нечаевой, Новый краткий словарь иностранных слов, Словарь иностранных слов для школьников и студентов, Толковый словарь наиболее употребительных иностранных слов А Медведевой, Школьный словарь иностранных слов, a w języ-ku polskim m in : Ilustrowany słownik wyrazów obcych K Ćwiękały, Milenijny słownik wyrazów obcych, Mój pierwszy słownik wyrazów obcych Opublikowane zostały rów-nież słowniki zawierające elementy obcojęzyczne przejęte z jednego wybranego języka, np Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie pod redakcją E Mańczak-Wohlfeld
41
V. Obcy – cele i zadania, nowość i punkty wyjściowe…
нет единого принципа и единообразия в определении значения слов”29.
Szczególnie ważne w podjętej analizie były słowniki dwujęzyczne ze względu na dobór materiału i jego interpretację. W tym miejscu warto przytoczyć opinię Wojciecha Chlebdy (1997, s. 23), który w na-stępujący sposób opisuje leksykografię dwujęzyczną: „Leksykografia dwujęzyczna [polsko-rosyjska – przyp. T.K.] poza szeregiem istotnych (także teoretycznie) opracowań o charakterze przyczynków nie wydała opracowania, które by zachodzące w obu językach przemiany ujęło całościowo, stawiając pytanie, czy są one względem siebie symetryczne i, w bardziej praktycznym sensie, ekwiwalentne”30. Przyjmując tę opinię również dla niniejszych badań, pomimo cenności i ważności dla ana-lizy słowników dwujęzycznych, w ograniczony sposób mogłam z nich korzystać w zakresie objaśnień znaczeń oraz informacji stylistycznych i pragmatycznych.
Pierwszy etap analizy polegał na zebraniu materiału z wybranych źródeł oraz porównaniu zarówno zawartości słownikowej, jak i wystę-pujących w słownikach interpretacji pochodzenia i znaczenia. Niektóre rozbieżności ujęto w poszczególnych podrozdziałach. Jednym z kry-teriów decydujących o wyborze jednostek była ich powtarzalność.
Ponieważ słowniki wyrazów obcych ze względu na swoją specyfikę (podrozdział trzeci) nie mogły być jedynym źródłem informacji o ba- danych jednostkach, w kolejnych etapach analizy korzystano ze słowni-ków dwujęzycznych31: Wielkiego słownika rosyjsko-polskiego autorstwa
29 W słownikach wyrazów obcych napotykałam różne przykłady pochodzenia lek-semów, różną interpretację etymologiczną, wskazywanie nie na języki bezpośredniego zapożyczenia, ale na grecki lub łaciński jako źródło (np. ten sam leksem w rosyjskich słownikach wyrazów obcych posiadał etymologię zachodnioeuropejską, w polskich zaś grecką lub łacińską, przy czym nie była ona konsekwentnie stosowana w całym słowniku). M. Witaszek-samborska (1993, s. 19) wyjaśnia te sprzeczności ścieraniem się stanowiska morfosemantycznego z leksykalistycznym, kiedy podaje się jako źródło zapożyczenia język, z którego etymologicznie pochodzi rdzeń danego leksemu albo ten język, który stanowi ostatnie ogniwo w łańcuchu języków pośredniczących w wędrówce tegoż leksemu.
30 Chodzi tutaj o przemiany języka dyskursu publicznego.
31 Zasadniczo do badań wybrano tylko takie jednostki, które w obu językach miały pochodzenie obce. Tylko w niektórych wypadkach ukazywana była asymetria typu:
42 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
A Mirowicza, I Dulewiczowej, I Grek-Pabisowej, I Maryniakowej, Wielkiego słownika polsko-rosyjskiego D Hessena, R Stypuły oraz Wielkiego multimedialnego słownika rosyjsko-polskiego, polsko-rosyj-skiego, które pozwoliły wyodrębnić odpowiednie jednostki do badań Badając pochodzenie leksemów, korzystano ze Słownika etymologiczne-go W Borysia, Słownika etymologiczneSłownika etymologiczne-go języka polskieSłownika etymologiczne-go32 A Brück-nera, Историко-этимологическoго словаря современного русского языка P J Czernycha, Толково-этимологическoго толковoго словаря иностранных слов русского языка P P Czerwińskiego i M A Na-del-Czerwińskiej, a także słowników objaśniających: Słownika języka polskiego pod redakcją W Doroszewskiego, Słownika języka polskiego pod redakcją M Szymczaka, Большoго толковoго словаря русского языка pod redakcją S A Kuzniecowa, Толковoго словаря русского языка S I Ożegowa, Толковoго словаря русского языка pod redakcją A P Jewgieniewej Wymienione źródła stanowiły bazę dla wyboru i interpretacji jednostek leksykalnych33 W bibliografii ukazane zostały wszystkie źródła słownikowe i encyklopedyczne
Analizę prowadzono dwukierunkowo Tłem badań oraz niejako również punktem wyjścia był system i jego specyfika (czyli system języka polskiego i system języka rosyjskiego), na każdym z badanych poziomów Pozwoliło to sformułować modele zapożyczeń wskazujące na inność, obcość oraz sposoby adaptacji, czyli niwelowania tej obcości Część wniosków – jak może się wydawać – ma charakter powtórzenia, jednakże z uwagi na cel tego opracowania, jakim jest możliwie pełna ilustracja tendencji istnienia i adaptacji zapożyczeń, słuszne wydawało się ujęcie również tych aspektów, które doczekały się już opracowania czy choć wstępu do niego Badania tylko w takim stopniu, na jaki
wyraz obcego pochodzenia – wyraz rodzimy, jeśli było to znakiem pewnej charaktery-stycznej tendencji czy specyfiki systemowej
32 Słowniki etymologiczne zawierają niewiele informacji na temat słów zapożyczo-nych, ich etymologia jest tam odzwierciedlona w małym stopniu, dlatego ich przydat-ność w toku analizy była niewielka
33 W charakterze dodatkowych źródeł materiału, które potwierdzały przyjęte metody i interpretacje, wykorzystano np Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie (2010) oraz słowniki i aneksy wchodzące w skład niektórych monografii (kaлиневич 1978;
kaлишан 1980; nosowicZ 1984)
43
V Obcy – cele i zadania, nowość i punkty wyjściowe…
pozwalają użyte słowniki, ujmują zjawiska najnowsze w adaptacji zapo-życzeń34 Dlatego w kolejnym podrozdziale spróbuję – dopełniając lite-raturę przedmiotu – przyjrzeć się tendencjom badawczym i problemom, przed którymi stoi językoznawstwo w świetle najnowszych zapożyczeń
Wszystkie te zagadnienia, rozbieżności oraz interpretacje zjawisk w obrębie zapożyczania elementów genetycznie obcych prowadzą do sformułowania podstawowych celów i zadań tego opracowania
Porównywanie zawartości leksykonów w aspekcie jednostek obcego pochodzenia dla dwóch różnych języków rzadko bywa przedmiotem badań, dlatego niniejsze opracowanie jest niejako próbą zapełnienia tej luki Podjęto ją dla różnych pól tematycznych oraz różnych poziomów języka, uzupełniając tym samym braki w teorii dotyczącej zapożyczeń, ich opisu w opracowaniach oraz źródłach leksykograficznych W anali-zie ujęto jak największą liczbę źródeł, obiektywizując zawartą w nich informację dotyczącą pochodzenia słów, znaczenia oraz aspektów sty-listycznych Odniesiono się tym samym do wielu istniejących zarówno w językoznawstwie, jak i dziedzinach pokrewnych teorii i podejść w ramach omawianej tematyki
Ponieważ badano języki pokrewne poprzez ich odniesienie do języka „trzeciego”35, ideą przyświecającą była sformułowana przez Aleksandra A Reformatskiego (рефорМатсКий 1987, s 40–52) na-stępująca myśl: „[…] если язык – система и все в нем подчинено системе, то при изучении языков нельзя оперировать с единичными изолированными фактами, вырывая их из системы Факты языка – любого яруса языковой структуры – необходимо брать в тех категориях, в которых они представлены в данном языке […] При сопоставительном описании нужна системность”
W ramach analizy jednym z celów była ilustracja sposobów adaptacji za pomocą modeli wyrazów lub innych elementów obcego pochodzenia Doprowadziło to do wskazania konkretnych tendencji – symetrycznych lub niesymetrycznych – adaptacji do systemu fonologicznego, słowo-twórczego, gramatycznego i leksykalnego obu języków Pomimo tego, iż w opracowaniach dotyczących zapożyczeń te zagadnienia pojawiały
34 Dla tego celu wykorzystano słowniki najnowszej leksyki Ich dokładny podział znajduje się w rozdziale dotyczącym adaptacji słowotwórczej
35 Trzeci mógł być język źródłowy, jak i cały łańcuch języków pośredniczących
44 Zapożyczenia w języku polskim i rosyjskim…
się, to jednak nie w sposób całościowy, ale fragmentaryczny dla wybra-nych aspektów Wyszłam z założenia, że jednostki obcego pochodzenia niezależnie od źródła zapożyczenia przejawiają stałe tendencje adapta-cji, uzależnione od różnych czynników Wskazano podstawowe przy-czyny odrębności i podobieństw jednostek obcego pochodzenia, co do których do tej pory w literaturze nie było wielu głosów, a mianowicie w toku badań okazało się, że dla różnych poziomów języka odmienne mogą być przyczyny różnorodności form i znaczeń Wskazano, jakie są to czynniki – czy paralelne, czy też różne dla języka polskiego i ro-syjskiego (np w języku polskim zapożyczanie graficzne, w rosyjskim – fonetyczne) Podkreślono niebagatelną ważność i znaczenie języków pośredniczących szczególnie dla aspektów gramatycznych i formalnych zapożyczeń, a także wymieniono podstawowe źródła jednostek obcych dla obu języków Próbowano odpowiedzieć na pytania o adaptację zapożyczeń w oparciu o wiedzę na temat systemów języka polskiego i rosyjskiego, na temat wielu aspektów tych systemów, odnosząc się do konkretnych, często newralgicznych i skomplikowanych problemów teoretycznych Oczywiście, nie na wszystkie udało się odpowiedzieć, nie wszystkie też udało się ująć Prezentowane przeze mnie stanowisko, możliwie szerokie, z pewnością nie zaspokoiło wszelkich poszukiwań w obrębie pytań dotyczących pożyczek
Praca wpisuje się w zakres takich dziedzin, jak językoznawstwo, językoznawstwo konfrontatywne, leksykografia, przekładoznawstwo, układając te dziedziny w aspekcie wybranego tematu i korzystając z nich w sposób możliwie szeroki i interdyscyplinarny Wydaje się, że opracowanie jest istotne również z punktu widzenia dydaktyki, pozwala bowiem wskazać regularności oraz wszelki brak ekwiwalencji, które są ważne w nauce języka, szczególnie obcego Dlatego opracowanie ma wartość zarówno teoretyczną, jak i praktyczną
Perspektywy badawcze, które zostały nakreślone zarówno w tym rozdziale, jak i w rozdziałach analitycznych, opierały się na najnow-szych osiągnięciach lingwistyki w ramach badań nad zapożyczeniami oraz na materiale, z którego korzystałam Z jednej bowiem strony moim celem było wskazanie stałych tendencji, z drugiej jednak – pokazanie ewolucji i przemian, którymi dziś kierują się procesy przyswajania zapożyczeń
45