Funkcje rodziny

Funkcje rodziny to cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swych członków, zaspokajając ich po-trzeby. Rodzina jest pierwszą instytucją wychowawczą, w której przebiega proces socjalizacji dzieci, kształtowanie ich osobowości oraz przygotowanie do przyszłych ról społecznych. Rodzina warunkuje prawidłowy rozwój bio-logiczny i psychiczno-społeczny dziecka. Rodzina oddziałuje na dziecko po-przez określony swoisty układ stosunków społecznych, na których podłożu dziecko przyswaja sobie określone wartości i wzory osobowe²⁹.

27 B. Rysz-Kowalczyk (red.), Leksykon polityki społecznej, wyd., Instytut Polityki Społecz-nej UW, Warszawa 2001, s. 181–183.

28 Tamże, s. 175–176.

29 J. Auleytner, K. Głąbicka, Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, WSP TWP, Warszawa 2001, s. 185.

Dlatego też zadań, czyli funkcji rodziny jest wiele. Najczęściej wymienia się następujące: prokreacyjna, seksualna, emocjonalno-ekspresyjna, rekreacyj-no-towarzyska, integracyjna, religijna, gospodarcza, opiekuńczo-zabezpiecza-jąca, stratyfi kacyjna, legalizacyjno-kontrolna³⁰. Poszczególne funkcje rodziny są jednoznacznie postrzegane i formułowane³¹:

– prokreacyjna lub biologiczna – rodzina zachowuje ciągłość biologiczną i społeczną; regulacja stosunków seksualnych związana jest z zaspokaja-niem popędu seksualnego i potrzebą miłości,

– materialno-ekonomiczna – rodzina dostarcza dóbr materialnych; funkcja ta może obejmować wszystkie te działania, które są kwalifi kowane do funkcji ekonomicznej i gospodarstwa domowego, np. funkcja zarobko-wa, produkcyjna, usługowo-konsumpcyjna,

– opiekuńczo-wychowawcza – rodzina jest miejscem wychowywania przy-szłego pokolenia,

– emocjonalno-ekspresyjna – rodzina zapewnia miłość oraz zaspokaja po-trzeby uczuciowe dzieci i rodziców, potrzeba wyrażania własnej osobo-wości,

– rekreacyjno-towarzyska – polega na organizowaniu przez rodzinę swoim członkom wypoczynku i spędzania czasu wolnego,

– religijna – opiera się na przekazywaniu w ramach życia rodzinnego war-tości, norm i wzorów zachowań religijnych oraz na uczeniu określonych ról i typów interakcji. Tą drogą dokonuje się integracja dziecka ze spo-łecznością religijną,

– stratyfi kacyjna – (klasowa) gwarantuje określony status społeczny człon-kom rodziny, określa przynależność członków do danej grupy społecz-nej, nadaje wraz z urodzeniem określoną pozycję społeczną; rodzina dziedziczy i przekazuje pewne wartości,

– socjalizacyjno-kulturowa – wprowadza członków rodziny w życie społeczne i przekazuje im wartości kulturowe. Proces socjalizacji w rodzinie zaczyna się od najwcześniejszych chwil dziecka (nauczanie mowy, chodzenia).

Psychologowie, socjologowie, pedagodzy, politycy społeczni, politolo-dzy, jak i inni znawcy zagadnienia wypowiadający się na temat rodziny opra-cowali długą listę funkcji, jakie rodzina ma do spełnienia. Według nich do podstawowych funkcji rodziny należą³²:

30 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Wprowadzenie, PWN, Warszawa 1982, s. 49–51; Z. Tyszka, Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1974, s. 61–69.

31 K. Głąbicka, Polityka społeczna państwa polskiego u progu członkostwa w Unii Europej-skiej, Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu, Radom 2004, s. 97.

32 S. Głaz, K. Grzeszek, I. Wiśniewska, Rodzina. Biologiczne..., dz. cyt., s. 15.

– utrzymanie biologicznej ciągłości społeczeństwa,

– socjalizacja czyli ułatwianie wrastania młodej jednostki w społeczność ludzi dorosłych,

– podtrzymywanie ciągłości kulturowej, – wychowanie i opieka,

– zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych,

– zapewnienie równowagi psychicznej i emocjonalnej jednostki, – kształtowanie i wspomaganie rozwoju osobowości,

– kontrola społeczna (zachowanie przyjętych zasad współżycia i postępo-wania).

Memoriał o rodzinie polskiej z lutego 1978 (skierowany do Premiera Rządu po 161 Konferencji Episkopatu Polski) stanowił kontynuację linii programowej Kościoła w tym obszarze. Głównym założeniem polityki ro-dzinnej miał być prymat rozwoju osobowości i wartości duchowych nad war-tościami materialnymi. Autorzy memoriału przypominali, że rodzina pełni cztery funkcje³³:

– prokreacji i wychowania dziecka,

– rozwoju osobowego i moralnego małżonków, opartego na twórczej, płodnej miłości,

– rekreacyjno-opiekuńczą,

– nosiciela i przekaźnika narodowych i społecznych tradycji.

Z punktu widzenia demografi czno-społecznego przyjęto wyróżniać na-stępujące funkcje rodziny³⁴:

1) prokreacyjną (reprodukcyjną), 2) edukacyjną (wychowawczą), 3) seksualną,

4) opiekuńczą, 5) ekonomiczną.

Poprzez funkcję prokreacyjną, która określa zasadniczy charakter ny, zabezpieczona jest ciągłość pokoleń i realizowany podstawo wy cel rodzi-ny, którym jest powoływanie do życia nowych jednostek. Rodzina pozostaje jedyną grupą społeczną zapewniającą sobie konty nuację na drodze biolo-gicznej. Poprzez tę funkcję realizowany jest podstawowy proces reprodukcji ludności. Funkcja ta jest umacniana i upowszechniana przez politykę spo-łeczną i ruch planowania rodziny oraz przez tworzenie klimatu

populacyj-33 J. Auleytner, Polityka społeczna. Teoria i organizacja, WSP TWP, Warszawa 2000, s. 261.

34 M. Latuch, Demografi a społeczno-ekonomiczna, PWE, Warszawa 1985, s. 175.

nego na rzecz posiadania dzie ci, wzmacnianego konkretnymi świadczeniami socjalnymi wynikają cymi z konstytucyjnego obowiązku. Rodziny o licznym potomstwie państwo otacza szczególną troską. Konstytucyjne gwarancje wy-nikają z troski o prawidłowy rozwój narodu.

Rytm demografi czny społeczeństwa zdeterminowany jest posta wami ro-dzicielskimi kształtującymi się w rodzinie. Decyzje prokreacyjne zapadają właśnie w rodzinie, gdy są ku temu warunki. Z tego też punktu widzenia przyjęto w naszym kraju, że „zadaniem socjalistycznej polityki społecznej jest tworzenie warunków sprzyjających umocnieniu i rozwojowi rodziny.

Wynika stąd potrzeba podjęcia kompleksowych przedsięwzięć socjalno--ekonomicznych i oświatowo-wychowawczych, popularyzujących korzystne procesy demografi cz ne”. Zwraca się też uwagę, że „pożądanej społecznie tendencji do wczesnego zakładania rodzin i posiadania dzieci nie towarzy-szy do tychczas odpowiednie przygotowanie młodzieży do wynikających stąd obowiązków”. Zadaniem rodziny jest zawsze wydanie na świat i wychowanie potomstwa³⁵.

Funkcja edukacyjna wyraża się w kształtowaniu osobowości dziecka, jego rozwoju fi zycznego i umysło wego, by mogło i umiało żyć aktywnie w społe-czeństwie. Podstawowy cel tej funkcji to zapewnienie dziecku „wyjściowej pozycji społecznej, decydującej o poziomie startu życiowego”. Poprzez dużą wagę zadań wychowawczych dokonuje się w rodzinie proces socjalizacji mło-dego pokolenia. W myśl art. 95 i 96 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (§ 3, art. 95). Rodzice wychowują dziecko pozo-stające pod władzą rodzicielską i kierują nim. Obowią zani są troszczyć się o fi zyczny i duchowy rozwój dziecka i przygo tować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96). Rodzi-ców uznaje się za pierwszych i głów nych wychowawRodzi-ców, rodzinę zaś za naj-bardziej powszechne środowis ko wychowawcze. W rodzinie kształtują się zróżnicowane postawy rodzicielskie, które obok swych pozytywnych z zasa-dy następstw kształtują sytuacje wymagające interwencji społecznej przez oddzia ływanie terapeutyczne na obie strony. Realizacja funkcji edukacyj-nej rozpoczyna się bezpośrednio z pojawieniem się dziecka. Ma też ona na celu „utrzymanie ciągłości kulturalnej społeczeństwa przez przekazy wanie dziedzictwa kulturalnego następnym pokoleniom”. W wyniku realizacji tej funkcji następuje przygotowanie do życia w społeczeńs twie i

ukształtowa-35 Tamże, s. 175.

nie osobowości młodego pokolenia. Wpływ rodziny jako środowiska wycho-wawczego na osobowość dziecka został w pełni dowiedziony³⁶.

Rodzina jest pierwszą istotną instytucją wychowania i kształ cenia jed-nostki. Jest ona nie tylko instytucją wychowania naturalnego, lecz spełnia podstawowe funkcje w przedszkolnym i późniejszym roz woju osobowości człowieka. Warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest przede wszyst-kim więź uczuciowa z matką. Wprowadzenie urlopów macierzyńskich i opie-kuńczych, świadczy o tym, że polityka społeczna uwzględnia wagę i znacze-nie więzi uczuciowej dziecka z matką, więzi, która jest szczególznacze-nie ważna dla dziecka w ciągu pierwszych trzech, czterech lat życia. W tym okresie bowiem kształtują się podstawy jego osobo wości i zdrowia psychicznego. Okresowa dezaktywizacja kobiet czynnych zawodowo przy realizacji macierzyństwa po-winna być zasa dą naczelną z jednoczesnym wprowadzeniem przez państwo znaczącej pomocy i ochrony rodziny w tej fazie rozwoju. Waga i ładunek nega tywnych następstw wychowania dziecka bez bezpośredniego kontaktu z matką są tak ogromne, że dezaktywizacja kobiet ze względów populacyj-nych i społeczpopulacyj-nych musi się stać zasadą powszechnie realizowaną. Nagroma-dzona wiedza o negatywnych następstwach odebrania dziecku obiektywnej potrzeby uczuciowej przez separowanie go od matki (wywołanie swoistej choroby sierocej) powinna przesądzić o takim modelu rodziny, który eli-minuje tego rodzaju następstwa i przyczynia się tym samym nie tylko do szczęścia jednostki, ale i do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa regenerującego sukcesywnie swe siły psychiczne i rozrodcze.

W bezpośrednim związku z funkcją prokreacyjną pozostaje funk cja sek-sualna, która jest biologiczną i emocjonalną podstawą małżeń stwa. Życie seksualne odgrywa istotną rolę zarówno w umacnianiu, jak i rozpadzie mał-żeństwa. Co 20 rozwodzące się małżeństwo w Pols ce w swej argumentacji prawnej podaje nieporozumienia na tle sek sualnym (niedobór seksualny)³⁷.

W funkcji opiekuńczej wyraża się troska, możliwość i obowiązek zapew-nienia szeroko rozumianej pomocy członkom rodziny, w przy padkach gdy jej potrzebują. Daje ona gwarancję egzystencji i zapew nia opiekę i pielęgnację tak w chorobie, jak i we wszystkich fazach życia człowieka. Nakłada też ona na rodzinę obowiązek kontroli spo łecznej nad zachowaniem jej członków, co szczególnie dziś jest akcen towane przez władze państwowe naszego kraju.

Funkcję ekonomiczną rodziny dzieli się na funkcję konsumpcyjną i funkcję produkcyjną, a jej istota wyraża się w prowadzeniu gospo darstwa domowego, które tylko w przypadku rodziny chłopskiej łączy się z funkcją produkcyjną

go-36 Tamże, s. 176.

37 Tamże, s. 177.

spodarstwa rolnego. Konsumpcyjny cha rakter funkcji ekonomicznej wyraża się zaś w urządzeniu i prawidło wym funkcjonowaniu mieszkania, organizacji posiłków lub chociaż ich części, oraz zaspokajaniu potrzeb kulturalnych, a tym samym istnie niu gospodarstwa domowego rodzinnego. Rodzina zapewnia swym członkom podstawowe warunki materialne egzystencji, które realizu-ją się w rodzinnym gospodarstwie domowym. Tu też kształturealizu-ją się po trzeby i aspiracje konsumpcyjne. Gospodarstwo domowe powinno być poddane edu-kacji w zakresie racjonalności tak prac wykonywanych, jak i  wydatkowania środków pieniężnych. Istnieje więc potrzeba roz wijania edukacji gospodarstw domowych rodzinnych (ze społecznego i ekonomicznego punktu widzenia)³⁸.

Wszystkie funkcje można sprowadzić do jednej, a mianowicie do ro-dzenia człowieka w sensie biologicznym i duchowym, w jego jednostkowym i społecznym wymiarze życia. Człowiek jest tu widziany jako wartość auto-teliczna, „nienaruszalna świętość”, a rodzina jako pierwsze i podstawowe środowisko jego biologicznych i duchowych narodzin, jako środowisko jego egzystencji i wszechstronnego rozwoju. Rodzina ze swej natury nastawiona jest na życie i jego rozwój, co doskonale oddaje polskie słowo: „rodzina”, pochodzące od czasownika rodzić.

Każda rodzina tworzy własną, niepowtarzalną atmosferę życia domowe-go, na którą wpływają miedzy innymi: stosunki wzajemne między małżonka-mi, miłość rodzicielska do dzieci, codzienne zachowania członków rodziny, kultywowanie tradycji. Wszystkie funkcje rodziny mają wpływ na socjalizację dzieci i młodzieży w drodze nieuświadomionego często przekazywania wie-dzy o otaczającym nas świecie wraz z wartościowaniem go i preferowaniem wzorów zachowań³⁹.