POLITYKA RODZINNA PAŃSTWA POLSKIEGO NA PRZESTRZENI WIEKÓW
2.6. Polityka na rzecz rodziny po 2004 roku
Od dnia przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, tj. 1 maja 2004 roku upły-nie upły-niedługo 13 lat. W tym czasie zaczęły się zmiany w obszarze polityki rodzin-nej i prorodzinrodzin-nej. Na scenę polityczną znowu powrócił rząd centroprawi cowy Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego reprezentujących Pra-wo i SprawiedliPra-wość i liberalny Donalda Tuska, reprezentującego Platfor mę Obywatelską. W ramach polityki rodzinnej i prorodzinnej za rządów Prawa i Sprawiedliwości wprowadzono odpisy od podatku na każde dziecko, wydłu-żono urlopy macierzyńskie, wprowadzono tzw. „becikowe,” czyli zapomogę z tytułu urodzenia dziecka, wprowadzono program pomocy państwa dla mło-dych rodzin nabywających pierwsze mieszkanie „Rodzina na swoim”.
177 M. Skawińska, Kształt rodziny polskiej i polityki rodzinnej…, dz. cyt., s. 130.
Pierwszy poważne założenia programowe wystąpiły w 2007 roku w opra-cowanym przez ówczesną Minister Pracy i Polityki Społecznej Joannę Klu-zik-Rostkowską, która stwierdziła, że trzeba wzmocnić i postawić na rodziny wielodzietne i wiejskie. Wielodzietne, bo najczęściej tylko jeden z rodziców pracuje, więc mają znacznie skromniejsze pieniądze na utrzymanie. To naj-liczniejsza grupa polskich rodzin korzystająca z pomocy państwa. Wiejskie, bo – prócz tego, że spora część nich to także rodziny wielodzietne – mogą tylko pomarzyć o dobrej opiece medycznej i edukacji na wysokim poziomie.
Zdecydowana część polskich rodzin potrzebuje wsparcia, ale te rodziny po-trzebują go w sposób szczególny. Celem tego opracowania było przedsta-wienie propozycji działań wspierających rodzicielstwo, które w przyszłości powinny przyczynić się do: wzrostu liczby narodzin i poprawy jakości życia i kondycji polskich rodzin. Należy przy tym odróżnić politykę rodzinną od szeroko pojętej polityki społecznej czy społeczno-gospodarczej. Ustalono, że poprawa sytuacji na rynku pracy może zmniejszyć poziom obaw kobiet o utratę pracy. Nie było jednak przedmiotem tego opracowania wskazywa-nie kierunków działań politycznych, które powinny być podjęte by zmwskazywa-niej- zmniej-szyć bezrobocie w ogólności. Program koncentrował się na wskazaniu takich narzędzi, które ułatwią rodzicom – a w szczególności kobietom – godzenie obowiązków zawodowych z życiem prywatnym. Podobnie, nie wchodziło w zakres opracowania wskazywanie sposobów na zwiększenie dostępności mieszkań, choć sytuacja mieszkaniowa miała oczywisty wpływ na świadome decyzje rodziców o posiadaniu dziecka178.
Wiele proponowanych przez projekt polityki rodzinnej z 2007 roku roz-wiązań miało na celu polepszenie ogólnego klimatu dla rodzicielstwa oraz wyeliminowanie, niektórych przynajmniej, uciążliwości życiowych związa-nych z posiadaniem dziecka.
Szczególna uwaga został poświęcona również identyfi kacji istniejących rozwiązań prawnych, które pośrednio doprowadzały w ubiegłych latach do rozpadu rodzin – zgodnie z zasadą – primum non nocere.
W ramach polityki fi skalnej wystąpiła propozycja uzależnienia wysokości kwoty wolnej w PIT od liczby osób w rodzinie – im więcej osób na utrzyma-niu podatnika, tym większa kwota wolna. Rozwiązanie to neutralizowałoby koszty podatku VAT odprowadzanego z powodu wydatków koniecznych na utrzymanie dziecka. Podobne rozwiązania funkcjonują niemal we wszyst-kich państwach Unii Europejskiej179.
178 Projekt polityki rodzinnej 2007 pod kierownictwem Joanny Kluzik-Rostkowskiej, s. 3–4.
179 Tamże, s. 6–7.
W ramach dyskryminacji osób wychowujących dzieci w systemie ubez-pieczeń społecznych w planie było podniesienie docelowo w 2011 roku do kwoty przeciętnego wynagrodzenia podstawy naliczania składek emerytal-nych i rentowych opłacaemerytal-nych przez budżet państwa za osoby pozostające na urlopach wychowawczych. Proponowane rozwiązanie stanowiłoby pozy-tywny bodziec dla pracodawców do zatrudniania osób posiadających dzieci, a zwłaszcza kobiet. Rozwiązanie to wywierałoby znacznie lepszy skutek niż administracyjny zakaz zwalniania kobiet z pracy w okresie ochronnym (wy-chowawczym). Gwarantowałoby też, że kobiety po okresie urlopu macie-rzyńskiego/wychowawczego będą miały ułatwiony dostęp do rynku pracy.
Rozwiązanie byłoby więc korzystne zarówno dla samotnych matek wycho-wujących dzieci oraz dla rodzin wielodzietnych180. W zakresie problemu dys-kryminacji osób całkowicie poświęcających się wychowaniu dzieci w okresie po zakończeniu urlopu wychowawczego zaproponowano wprowadzenie do-datkowego zabezpieczenia niepracującego małżonka (głównie kobiet).
Odnośnie do wysokich kosztów związanych z ciążą i porodem projekt przewidywał rozwiązanie polegające na przejęciu w większym zakresie przez budżet państwa fi nansowania opieki medycznej nad ciężarną oraz kosztów porodu, w tym także fi nansowanie szkół rodzenia, przede wszystkim dla ko-biet będących w ciąży po raz pierwszy.
Niniejszy projekt jako pierwszy w ramach godzenia ról zawodowych z ro-dzinnymi poruszał problem matek uczących się i studiujących jednocześnie.
Kwestia macierzyństwa wśród studentek lub kobiet podejmujących naukę w szkołach pomaturalnych stała się niezauważalna ze względu na coraz mniej liczne przypadki tego zjawiska. Biorąc pod uwagę fakt, że studia stały się obligatoryjnym etapem edukacji w życiu zawodowym, decyzja o posiada-niu dziecka zostaje odłożona na późniejszy etap.
Na zakończenie w programie polityki rodzinnej z 2007 roku poruszo-na został również kwestia związaporuszo-na ze zmianą kulturową dotyczącą przede wszystkim w ogólnym odbiorze społecznym posiadania dziecka.
Kolejnym przełomowym programem dotyczącym polityki społecznej na rzecz rodzin był program polityki rodzinnej za rządów Prezydenta Bronisława Komorowskiego pt. „Dobry klimat dla rodziny” opublikowany w maju 2013 r.
W ramach zmian, które miały stworzyć dobry klimat dla rodzicielstwa przed-stawione zostały 44 rekomendacje. Program przede wszystkim przewidywał i wprowadził z sukcesem Ogólnopolską Kartę Dużych Rodzin, ustanawiającą powszechne zniżki w opłatach za usługi publiczne dla rodzin wielodzietnych.
180 Tamże, s. 7.
W zakresie wzmocnienia samodzielności mieszkaniowej młodych rodzin w programie planowane było wprowadzenie kompleksowej polityki miesz-kaniowej dla osób o różnej zamożności: sprawą priorytetową było wdroże-nie wspieranego ze środków publicznych programu społecznych mieszkań czynszowych (publicznych i prywatnych), czyli rozwoju mieszkań na wyna-jem o umiarkowanych czynszach, zakup mieszkania przez osoby bardziej za-możne mógłby być wspomagany przez uruchomienie systemu oszczędzania na cele mieszkaniowe, uproszczenie przepisów budowlanych oraz przyspie-szenie uchwalania planów zagospodarowania przestrzennego.
Jeżeli chodzi o organizację i czas pracy dla rodziców opiekujących się dziećmi, program przewidywał ograniczenie skali pracy ponadwymiarowej (zbyt wiele osób, w tym zwłaszcza rodziców pracuje więcej niż 40 godzin tygodniowo) i szersze stosowanie sprzyjającej rodzicom elastycznej organi-zacji czasu pracy i pracy w niepełnym wymiarze181. W programie polityki rodzinnej „Dobry klimat dla rodziny” zawarte zostały również propozycje związane z systemem urlopów związanych z opieką nad małym dzieckiem182.
W celu wzmocnienia samodzielności fi nansowej rodzin wychowujących dzieci, w programie zawarta została propozycja modyfi kacji rozwiązań sys-temu podatkowego – analogiczny sposób rozwiązania jak w projekcie z 2007 roku czyli zmiana polegałaby na ustanowieniu kwoty wolnej od podatku uzależnionej od liczby dzieci w rodzinie183.
Biorąc pod uwagę system urlopów związanych z opieką nad małym dzieckiem problem stawał się coraz bardziej złożony, a rozwiązania zapro-ponowane w 2012 r. (nad którymi pracował w tamtym czasie parlament) nie były dostosowane do rożnych wyborów rodziców, w jaki sposób chcą łączyć pracę z opieką nad dzieckiem oraz ojcowskich uprawnień do opieki. Dlate-go też program polityki rodzinnej przedstawiał, że konieczna jest reforma systemu urlopów związanych z rodzicielstwem, która ujednolici i uprości system, pozwoli rodzicom wybierać różne strategie łączenia wychowywania najmłodszych dzieci z pracą, oraz wzmocni rolę obojga rodziców w opiece nad dziećmi.
W ramach równości w pracy w programie zalecało się upowszechnianie w przedsiębiorstwach mechanizmów równości kobiet i mężczyzn w zakresie zatrudnienia, w tym zwłaszcza powrotów z urlopów związanych z opieką nad dzieckiem, wynagrodzenia i awansowania. Rząd Donalda Tuska w drugiej kadencji, w ramach pomocy dla rodzin zapowiedział również wej ście w życie
181 Tamże, s. 8.
182 Tamże, s. 8–9.
183 Tamże, s. 15.
w 2014 roku programu „Mieszkanie dla młodych”, który miał być alternaty-wą dla zlikwidowanego programu „Rodzina na swoim”.
Za rządów PO-PSL w roku 2015 wprowadzone zostało przez ówcze-snego Ministra Pracy i Polityki Społecznej Władysława Kosiniaka-Kamysza świadczenie pieniężne w postaci zasiłku dla osób, które do tej pory nie miały praw do urlopów macierzyńskich czyli studentów, osób pracujących na umo-wy o dzieło, ubezpieczonych w KRUS czy poszukujących pracy (bezrobot-nych). Tak zwane „Kosiniakowe” obowiązujące od stycznia 2016 roku ma stanowić prorodzinne narzędzie dla rodziców, którzy nie mogą skorzystać z urlopów rodzicielskich z 2015 roku.
Zasiłek przysługuje rodzicom, którzy nie mają prawa do urlopu rodzi-cielskiego. Forma zatrudnienia, często jest niezależna od osób, nie może decydować o tym, czy po urodzeniu dziecka rodzina posiada pieniądze na podstawowe wydatki. Ze świadczenia może skorzystać nawet ponad 126 ty-sięcy osób. „Kosiniakowe” będzie przysługiwać nie tylko rodzicom, których dzieci urodzą się w 2016 r. ale i w następnych. Zasiłek z tego tytułu będą mogli otrzymać również rodzice, których dzieci urodziły się w 2015 r., jednak w ich przypadku wsparcie będzie obowiązywać do czasu ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia. W przypadku urodzenia bliźniaków zasiłek będzie przysługiwał – przez 65 tygodni, trojaczków – 67 tygodni, czworacz-ków – 69 tygodni. Maksymalnie przez 71 tygodni gdy urodzi się pięcioro lub więcej dzieci. Pieniądze będą przysługiwały niezależnie od dochodu rodziny.
Wszyscy nieubezpieczeni rodzice, którym urodzi się dziecko. Są to m.in. stu-denci, osoby bezrobotne (niezależnie od tego, czy są zarejestrowane w urzę-dzie pracy) oraz pracujące na umowach o w urzę-dzieło.
Również rodzic opłacający składki na ZUS, którego zasiłek macierzyński byłby niższy niż od „Kosiniakowego”, otrzyma wyrównanie do 1000 zł. Doty-czy to zarówno zatrudnionych na część etatu, pracujących na umowach zlece-nie, jak i przedsiębiorców. Z tej formy zasiłku skorzystają także rolnicy. Do tej pory po urodzeniu dziecka otrzymywali ok. 3500 zł jednorazowego zasiłku macierzyńskiego. „Kosiniakowe” może również otrzymać faktyczny opiekun dziecka (np. dalsza rodzina, która się nim zajmuje), rodzina zastępcza (ale nie zawodowa), osoba, która przysposobiła dziecko nim ukończyło 7 lat184.
Za rządów PiS dnia 11 lutego 2016 roku pod przewodnictwem premier Beaty Szydło przegłosował realizację programu 500+. Projekt „Rodzina 500+” to system wsparcia rodzin. Świadczenie w wysokości 500 zł będzie wypłacane rodzicom lub opiekunom na każde dziecko do momentu
osią-184 Na podstawie: Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach ro-dzinnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z dnia 21 sierpnia 2015 r., poz. 1217).
gnięcia przez nie 18 lat. Świadczenie ma pomóc częściowo pokryć wydatki na wychowanie dziecka. W przypadku, gdy osoby ubiegają się o świadczenie na pierwsze dziecko obowiązywać będzie kryterium dochodowe 800 zł. Jeśli dziecko jest niepełnosprawne kryterium rośnie do 1200 zł. Na drugie i kolej-ne dzieci próg dochodowy już nie będzie obowiązywać. Świadczenie wycho-wawcze otrzymywać mogą rodzice, opiekunowie prawni lub opiekunowie faktyczni dziecka. Jeśli dzieckiem lub dziećmi opiekują się oboje rodzice lub opiekunowie, świadczenie otrzyma tylko jedno z nich. Już na etapie dyskusji na temat projektu „Rodzina 500+” przyniósł on trzy istotne korzyści w po-lityce na rzecz rodzin: po pierwsze, otworzył on publiczną dyskusję na temat polskiej polityki rodzinnej (perspektywa realizacji wypłat 500 zł na drugie i dalsze dziecko w rodzinie (w wyjątkowych sytuacjach na pierwsze dziec-ko) ma charakter bezprecedensowy w naszym kraju. Nigdy dotąd nie było podobnej koncepcji wsparcia rodziny o uniwersalne świadczenie fi nansowe, wypłacane od chwili urodzenia dziecka do uzyskania przez nie pełnolet-niości. Rozwiązanie to przypomina najbardziej zaawansowane instrumenty wsparcia rodziny i polityki prokreacyjnej, które można zaobserwować we Francji, Szwecji, Finlandii, Belgii czy Niemczech), po drugie, niedocenioną cechą projektu jest to, że wskazuje się tu wyraźnie na uniwersalność tego instrumentu, który ma nie być świadczeniem selektywnym, adresowanym tylko do rodzin ubogich i wykluczonych społecznie, ale także do klasy śred-niej i po trzecie, już na etapie dyskusji nad projektem, został zdjęty stygmat z rodzin wielodzietnych, obserwowany przez całe dziesięciolecia XX w.
W ramach tych czynników niezwykle ważne są działania dotyczące two-rzenia klimatu poszanowania rodziny, wspierania rodzin w rozwiązywaniu problemów bytowych i opiekuńczo – wychowawczych oraz godzenia życia zawodowego z rodzinnym.
Program Rodzina 500+ bezpośrednio wpisuje się w treść artykułów 18 i 20 Konstytucji RP mówiących o ochronie i opiece państwa nad rodziną oraz społecznej gospodarce rynkowej („Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dia-logu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodar-czego Rzeczypospolitej Polskiej”). Jest jedną z pierwszych prób realizacji tej dyrektywy konstytucyjnej w odniesieniu do rodzin, a nie tylko redukowaniu polityki społecznej państwa do grup wykluczonych i najbiedniejszych.