Instrumenty ekonomiczne polityki na rzecz rodzin

Tworzenie warunków sprzyjających realizacji przez rodzinę jej funkcji wy-maga zastosowania polityki bezpośredniej i jej instrumentów. Bezpośrednia polityka rodzinna adresowana jest do rodziny i świadomie zmierza do ce-lów dotyczących rodziny. Obejmuje tylko te rozwiązania, które są specjalnie ukierunkowane na rodzinę, a więc działania i programy ustanowione dla re-alizacji bezpośrednich celów związanych z rodziną²⁹⁴. Do bezpośrednich na-rzędzi polityki rodzinnej zalicza się świadczenia pieniężne i rzeczowe. Rola tych świadczeń wynika z charakteru udzielanej rodzinom pomocy. Pienięż-ne świadczenia rodzinPienięż-ne są wyrazem uczestnictwa państwa i społeczeństwa w kosztach wychowania młodego pokolenia. Rzeczowy charakter świadczeń polega natomiast na niesieniu pomocy rodzinom, które znalazły się w cięż-kiej sytuacji życiowej, z którą nie mogą sobie same poradzić. Bezpośrednie ekonomiczne instrumenty (pieniężne i rzeczowe) powinny koncentrować się na realizacji funkcji egalitaryzującej i kompensacyjnej. Z jednej strony jest

292 Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszka-nia przez młodych ludzi (Dz.U. poz. 1304).

293 Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych, rozdział I, art. 2 ust. 1 (Dz.U. 2001 nr 71 poz. 734).

294 S.B. Kamerman, A.J. Kahn, Family Policy: Government and Families…, dz. cyt., s. 86.

to podyktowane zróżnicowaniem sytuacji dochodowej rodzin i potrzebą po-mocy dla rodzin o niskich dochodach, z drugiej zaś – skierowaniem popo-mocy na realizację określonych funkcji rodziny (opiekuńczej i wychowawczej)²⁹⁵. Takie skonstruowanie systemu polityki bezpośredniej może też w jakiejś mierze, pełnić funkcję stymulującą – czyli oddziaływać na postawy wobec kształcenia dzieci²⁹⁶.

3.3.1. Pieniężne świadczenia rodzinne i wychowawcze

Instrumentami państwa polskiego w ramach realizowanej bezpośredniej po-lityki rodzinnej są pieniężne świadczenia rodzinne, świadczenia opiekuńcze, świadczenie wychowawcze, Fundusz Alimentacyjny, Karta Dużej Rodziny.

Świadczenia rodzinne opierają się na jednolitym sposobie określania kryteriów dochodowych, opartym na kosztach utrzymania rodzin z dziećmi.

Podstawowymi świadczeniami są zasiłki rodzinne uzupełniane dodatkami przyznawanymi w związku z zaistnieniem określonych sytuacji oraz świadcze-nia przysługujące rodzinom z dziećmi niepełnosprawnymi. Przepisy o świad-czeniach rodzinnych przewidują dodatki do zasiłku rodzinnego z tytułu m.in.: urodzenia dziecka, opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z  urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania dziecka, wychowy-wania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego i podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Dodatek z tytułu urodzenia dziecka przysługuje matce lub ojcu albo opiekunowi prawnemu dziecka. Jest to świadczenie jednorazowe, w wysokości 1000 zł. Ponadto z tytułu urodze-nia się żywego dziecka przysługuje jednorazowa zapomoga²⁹⁷ w wysokości 1000 zł na jedno dziecko.

W przypadku rodzin niepełnych (rodziców wychowujących samotnie dzieci), w przypadku gdy zostało zasądzone świadczenie alimentacyjne przy-sługiwała na dziecko zaliczka alimentacyjna (obowiązująca do 30 września 2008 roku). Zaliczka alimentacyjna adresowana była do dzieci uprawnio-nych do świadczenia alimentacyjnego na podstawie tytułu wykonawczego, którego egzekucja jest bezskuteczna. Dziecko uprawnione do świadczenia

295 A. Baranowska-Rataj, A. Matysiak, Czy znamy lekarstwo na niską dzietność? Między-narodowe badania ewaluacyjne na temat polityki rodzinnej, „Polityka Społeczna”, nr 460/2012.

296 Tamże, s. 90.

297 B. Balcerzak Paradowska, D. Bieniasz, H. Perło, A. Ruzik, Świadczenia rodzinne, [w:] Zabezpieczenie społeczne w Polsce – problemy do rozwiązania w najbliższej przyszłości, G. Uścińska (red.), IPiSS, Warszawa 2008, s. 65.

alimentacyjnego na podstawie tytułu wykonawczego, którego egzekucja była bezskuteczna, wychowywane przez osobę pozostającą w związku mał-żeńskim, nabywało prawo do zaliczki, przez okres jednego roku, jeżeli oso-ba pozostająca w związku małżeńskim złożyła do sądu pozew o separację albo rozwód i spełnione są pozostałe warunki określone w ustawie. Zaliczka przysługiwała, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekraczał kwoty 583,00 zł.

Dla osób samotnie wychowujących dzieci – oprócz dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka oraz zaliczki alimen-tacyjnej (przysługującej do 30 września 2008 roku) od września 2007 roku przysługuje również Fundusz Alimentacyjny. Fundusz ten działał od 1974 r.

według starych regulacji prawnych i do końca kwietnia 2004 r. administro-wany był przez ZUS. Przez kolejny rok środki tego funduszu były zarządza-ne przez Miejskie Ośrodki Pomocy Społeczzarządza-nej. Z dniem 1 maja 2005 r. FA przeszedł w stan likwidacji ku publicznie wyrażanej rozpaczy kobiet, ma-jących problemy z egzekwowaniem alimentów. Ponownie drogą ustawową reaktywowano go 1 października 2008 r. jako dotację celową przyznawaną gminom na ich zadania zlecone. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują w wysokości bieżąco ustalonych alimentów, jednakże nie wyż-szej niż 500 zł miesięcznie. Przyznanie prawa do świadczenia z funduszu alimentacyjnego uzależnione jest od spełnienia kryterium dochodowego.

Świadczenia te przysługują, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty 725 zł.

Rodziny wychowujące dziecko niepełnosprawne bez względu na dochód mają prawo do zasiłku pielęgnacyjnego. Przysługuje on niepełnosprawnemu dziecku; osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16. roku życia, jeżeli le-gitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności; osobie, która ukończyła 75 lat. Do zasiłku uprawnione są także osoby niepełnospraw-ne w wieku powyżej 16 lat, legitymujące się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawno ści, jeżeli niepełnosprawność powstała w wieku do ukończenia 21 lat. Od 1 wrze śnia 2006 r. wysokość zasiłku wynosi 153 zł.

Na podstawie kryterium dochodowego przyznawane jest świadczenie pielę gnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarob-kowej w związku z koniecznością opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem.

Od 1 lipca 2016 r. wysokość świadczenia pielęgnacyjnego wynosi 1300 zł.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje niezależnie od dochodów rodziny.

Od 1 stycznia 2013 r. rodziny mogą również korzystać ze specjalnego za-siłku opiekuńczego. Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks

rodzin-ny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r. poz. 788 i 1529 oraz z 2013 r. poz. 1439) ciąży obowiązek alimentacyjny, a także małżonkom, jeżeli: nie podejmują zatrud-nienia lub innej pracy zarobkowej lub rezygnują z zatrudzatrud-nienia lub innej pracy zarobkowej oraz w celu sprawowania stałej opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o nie-pełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwo-ścią samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.