Polityka na rzecz rodziny w okresie międzywojennym

Polska po pierwszej wojnie światowej znalazła się w historycznie nowej sy-tuacji; zaczął się proces scalania ziem polskich. Każdy z zaborów po wieku niewoli przedstawiał sobą w punkcie wyjścia inną sytuację. Ucisk politycz-ny w zaborze rosyjskim kontrastował z osiągniętym tu rozwojem gospodar-czym i poziomem kultury. Bieda w zaborze austriackim nie korespondowała w nim z zakresem najdalej idących swobód narodowych. Wynaradawianie w zaborze pruskim starło się z długoletnią praca organiczną wielu działaczy, broniących polskich korzeni w rodzinie i w szkole¹⁴¹.

Ustawodawstwo socjalne na terenie trzech zaborów różniło się między sobą. Dotyczyło to sposobu zawierania umowy o pracę, długości czasu pracy, ubezpieczeń społecznych czy działań inspekcji pracy. Wojna wessała w sze-regi armii zaborczych miliony Polaków, spowodowała wielkie migracje lud-ności cywilnej, postawiła kwestie losu ponad 1,5 miliona sierot. Dodatkowo trwające z Ukrainą czy Rosją w latach 1918–1920 walki o kształt granicy na wschodzie czy powstanie wielkopolskie, stwarzały dodatkowe problemy so-cjalne związane z utrzymywaniem gotowości bojowej i ludzi pod bronią. Do tego dochodziły rozłąki rodzinne i niepewność losu walczących oraz jeńców.

Wraz ze zbrojnym i dyplomatycznym ustalaniem granic zamykały się stopniowo dotychczasowe rynki zbytu. Polacy liczyli straty, jakie w wyniku zniszczeń ponieśli po wojnie. Koszty wojny i odbudowy powodowały defi cyt budżetowy, który pokrywano dodrukiem pieniądza.

Ponadto okres międzywojenny charakteryzował się konfl iktami na wsi, na której mieszkało ok. 75% ludności. Wieś pozostawała z jej nierozwią-zanymi problemami, takimi jak: analfabetyzm, ukryte bezrobocie i niska kultura życia. W rezultacie ludność wsi migrowała, szukając swoich szans, nierzadko za granicą.

140 Tamże, s. 244–245.

141 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, WSP TWP, Warszawa 2004, s. 10.

Dzieci sieroce, bezdomne, nieślubne, żebrzące, głodujące, narażone na choroby, czy dorabiające dla domu, w którym byli bezrobotni rodzice, sta-nowiły wielki problem socjalny, zaostrzany niewypełnieniem przez dużą ich część konstytucyjnego obowiązku szkolnego¹⁴².

Polacy po pierwszej wojnie światowej nie byli narodem jednolitym etnicz-nie. Według spisu z 1931 r. Polacy stanowili prawie 70% ogółu ludności, Ukra-ińcy 14%, zaś Żydzi – 9%. Taka struktura narodowościowa sprzyjała etnicz-nym konfl iktom, zwłaszcza po wojnach na wschodnich rubieżach Polski¹⁴³.

Pierwszych danych o liczbie Polaków po odzyskaniu niepodległości do-starczył spis powszechny przeprowadzony w 1921 r. Wynikało z niego, że polska liczyła 27,2 mln obywateli, z czego w miastach mieszkało zaledwie 6,6 mln (czyli 24,3%).

Kraj był więc wówczas zdecydowanie rolniczy. Na lata międzywojenne przypada „rekord” rocznej liczby urodzeń w XX w. W 1925 r. urodziło się w Polsce 1,036 mln obywateli. W okresie 1919–1939 urodziło się w Polsce łącznie ok. 19,3 mln osób.

Na lata międzywojenne przypada również „rekord” liczby zawartych małżeństw w ciągu jednego roku. W 1919 r. zanotowano 336 tys. zawartych związków małżeńskich.

W półtora roku po odzyskaniu niepodległości nasi przodkowie uchwali-li Konstytucję ze zbiorem praw socjalnych, godnych współczesnej pamięci.

Wprawdzie warunki socjalne pozwalały wtedy tylko częściowo na realizację wpisanych w Konstytucję praw, ale uświadamiały one także nową, humani-styczna perspektywę rozwoju zjednoczonej i niepodległej Ojczyzny¹⁴⁴.

Pewne uwarunkowania jeżeli chodzi o politykę na rzecz rodziny w okre-sie międzywojennym określała ustawa z dnia 16 okre-sierpnia 1923 roku o opiece społecznej. Opieką społeczną w rozumieniu niniejszej ustawy było zaspo-kajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi lub własną pra-cą uczynić tego nie mogą.

Polityka w zakresie rodziny obejmowała w szczególności opiekę nad niemowlętami, dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza nad sierotami, półsierotami, dziećmi zaniedbanymi, opuszczonymi oraz zagrożonymi przez wpływy złego otoczenia, ochronę macierzyństwa, walkę z żebractwem, włóczęgostwem, al-koholizmem i nierządem. W zakresie zaspakajania niezbędnych potrzeb do

142 Cz. Kępski, Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Wy-dawnictwo UMCS, Lublin 1991, s. 48.

143 J. Auleytner, Polska polityka społeczna…, dz. cyt., s. 10–11.

144 Tamże, s. 11.

życia polityka na rzecz rodzin polegała na dostarczaniu koniecznych środ-ków żywności, bielizny, odzieży i obuwia, odpowiedniego pomieszczenia z opałem i światłem, pomocy w nabyciu niezbędnych narzędzi pracy zawo-dowej, pomocy w dziedzinie higieniczno-sanitarnej oraz pomocy w przywró-ceniu utraconej lub podniesieniu zmniejszonej zdolności do pracy.

Prócz wyżej wymienionych, za niezbędne potrzeby życiowe uważało się u dzieci staranie o religijno-moralne, umysłowe i fi zyczne ich wychowanie zaś u młodocianych pomoc w przygotowaniu do pracy zawodowej. Ponadto ustawa w zakresie polityki na rzecz rodzin obejmowała obowiązek sprawie-nia pogrzebu.

Prawo do trwałej opieki ze strony gminy nabywali obywatele Rzeczypo-spolitej Polskiej przez co najmniej roczny pobyt w gminie. Ponadto prawo to nabywali: kobiety przez zamążpójście od chwili zawarcia małżeństwa. Prawo to nabyte gasło przez owdowienie, rozwiązanie lub rozdzielenie małżeństwa lub dopóki nie zostanie nabyte w innej gminie. Prawo miały też dzieci do lat 16, ślubne lub w myśl ustawy cywilnej ze ślubnymi równouprawnione, w tej gminie, w której służy ono ojcu. Wszelkie zmiany w zakresie prawa do opieki ojca powodowały te same zmiany w odnośnym prawie dziecka oraz dzieci do lat 16, których ojciec nie żyje – w tej gminie, w której prawo to miał w chwili śmierci ich ślubny ojciec, względnie matka o ile ta po śmierci męża, nabyła własne prawo do opieki. Ostatnią przesłankę stanowiły dzieci do lat 16, ślub-ne, które w małżeństwie rozdzielonym pozostawały przy matce oraz dzieci nieślubne – w tej gminie, w której służyło rzeczone prawo matce.

Każdy obywatel Rzeczpospolitej Polskiej miał prawo do tymczasowej opieki ze strony gminy, w której okręgu przebywał w chwili, kiedy wynikła potrzeba opieki bez względu na czas trwania pobytu. Gmina która nie była równocześnie zobowiązana do sprawowania opieki trwałej, mogła domagać się zwrotu wydatków od gminy zobowiązanej do trwałej opieki, względnie odesłać tam potrzebującego pomocy na koszt gminy, do trwałej opieki zo-bowiązanej¹⁴⁵. Jednakże odesłanie potrzebującego opieki do gminy, posia-dającej prawo do opieki trwałej było niedopuszczalne, jeżeli odesłanie połą-czone było ze szkodą dla zdrowia lub życia lub jeżeli gmina do trwałej opieki zobowiązana oświadczyła gotowość zwrotu wszelkich kosztów, połączonych z wykonaniem opieki.

Opiekę nad rodzinami, które w żadnej gminie Rzeczypospolitej nie mia-ły prawa do trwałej opieki wykonywała gmina pobytu. Koszty tej opieki po-krywało państwo.

145 Ustawa z dnia 16 sierpnia 1923 roku o opiece społecznej, art. 10.

Sytuacja socjalna ludności Polski po odzyskaniu niepodległości nie była łatwa. Ustawa o opiece społecznej z sierpnia 1923 r. (obowiązywała do 1990  r.) była propozycją wyjścia z chaosu doświadczającego liczne rzesze ludności miast i wsi na tle ubóstwa. Publiczno-prawny obowiązek niesienia pomocy nałożony został na związki samorządu terytorialnego. Obowiązek ten był uzupełniany przez organizacje charytatywne. Gmina stała się naj-niższą jednostką organizacji opieki społecznej. Problemem tego czasu był jednak brak środków na politykę na rzecz rodzin w wielu gminach. Pomoc dla rodzin wyrażana była w postaci trwałej lub tymczasowej.

Polityka na rzecz rodziny rozumiana była jako zadanie zaspokojenia ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo nie mogły siebie zabezpieczyć z powodu braku środków mate-rialnych lub pracy. Opieka ta w szczególności obejmowała: niemowlęta, dzieci i młodzież, macierzyństwo, starców i inwalidów, kaleki, bezdomnych, ofi ary wojny, więźniów po odbyciu kary, walkę z żebractwem i włóczęgostwem.

Okres międzywojenny to ścieranie się tendencji fi lantropijnych z nowo-czesnym myśleniem o asekurowaniu trudnych sytuacji życiowych. Ustrój so-cjalistyczny zapewniał pracę wszystkim, propagandowo likwidując ubóstwo.

Część zadań socjalnych stopniowo przesuwano na zakłady pracy. Tylko bar-dzo trudne przypadki (np. osób głęboko upoślebar-dzonych) objęte były doraź-ną interwencją¹⁴⁶.