Polityka na rzecz rodziny w latach 1945–1989

Okres ten jest o tyle ważny, że, przeobrażając warunki życia społeczeństwa, ukształtowały się odczuwane wtedy potrzeby. Główna rolę odegrały w tym względzie efekty polityki płac i kształtowania dochodów, rosnąca rola świad-czeń społecznych w budżetach rodzinnych, poprawa sytuacji mieszkaniowej i  rozwój usług ogólnospołecznych. Istotne znaczenie miało rozszerzenie opieki państwa nad rodzinami w różnych fazach ich rozwoju oraz w kon-kretnych sytuacjach życiowych, a przede wszystkim rozwój uprawnień zwią-zanych z założeniem rodziny, macierzyństwem, wychowywaniem dzieci i za-kończeniem aktywności zawodowej. Na sytuację życiową rodzin wpływały w dużym stopniu przemiany w warunkach pracy, działalność socjalno-byto-wa zakładów pracy oraz przedsięwzięcia podejmosocjalno-byto-wane dla ochrony zdrowia społeczeństwa.

146 J. Auleytner, Polska polityka społeczna…, dz. cyt., s. 151.

Radykalizm i rozległą skalę przedsięwzięć socjalnych w socjalizmie zapew-niało odpowiednie oprzyrządowanie instytucjonalne, polegające na etatyzacji spontanicznie przebiegających do tej pory procesów społeczno-gospodarczych przez określenie szczegółowych zadań i dyrektyw dla ich uczestników oraz przydzielenie potrzebnych im do wykonania zadań środków. Socjalistyczne państwo opiekuńcze – żeby zapewnić socjalne bezpieczeństwo masom – nie ogranicza się do samych ingerencji w samoczynnie i autonomicznie przebiega-jące procesy społeczno-gospodarcze, ale własnymi siłami próbuje te procesy wyzwalać i regulować. Czyni to z niego gigantyczną i wszechogarniającą orga-nizacje działań zbiorowych, co jest dla niej bardziej znamienne niż program socjalny, do realizacji którego zostało powołane. Nowa rola państwa w okresie PRL wymagała przede wszystkim podjęcia dzieła społecznej przebudowy na niespotykaną nigdzie przedtem skalę¹⁴⁷.

Do ważnych uwarunkowań należały między innymi procesy dotyczą-ce przemiany modelu rodziny, rzutujądotyczą-ce w znacznym stopniu na przemia-ny w samych potrzebach, a przez to także na dobór metod i konkretprzemia-nych rozwiązań polityki na rzecz rodzin. Procesy te w ogólnym zarysie charakte-ryzowało wiele wzajemnie powiązanych czynników: wzrost liczby urodzeń związany z wchodzeniem w wiek wzmożonej aktywności życiowej roczników powojennego wyżu demografi cznego, przemiany w strukturze wieku lud-ności idące w kierunku zwiększenia liczeblud-ności grupy osób w wieku pro-dukcyjnym i popropro-dukcyjnym, zmiany w podziale ludności według źródeł utrzymania na korzyść zajęć pozarolniczych i wreszcie zmiany w strukturze gospodarstw domowych. Uwzględniając ukierunkowanie polityki na rzecz rodzin na poszczególne fazy życia ludzkiego, nietrudno było zwrócić uwagę na charakterystyczne spiętrzenie się w latach siedemdziesiątych wszystkich właściwie potrzeb związanych z rodziną, a szczególnie z opieką nad dziec-kiem i macierzyństwem.

W całym okresie ludowej państwowości partia i państwo przywiązywa-ły wielką wagę do zapewnienia rodzinie odpowiednich warunków rozwoju.

Różne formy pomocy rodzinie przewidziano już w dekretach władzy ludo-wej z lat 1945–1947. W wyniku zmian ustrojowych, rozwoju gospodarczego i przemian społecznych następowało polepszenie warunków życia rodzin.

Założenia polityki na rzecz rodziny, w okresie PRL, z jednej strony w za-sadniczy sposób determinowały założenia ustrojowe, procesy społeczno-go-spodarcze, polityczne i kulturalne, wzajemnie się warun kujące, charakte-rystyczne dla realnego socjalizmu. A z drugiej strony rozwiąza nia polityki

147 W. Narojek, Socjalistyczne „welfare state”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991, s. 9.

społeczno-gospodarczej tego okresu uwzględniały postanowienia organiza-cji międzynarodowych. W związku z tym, w polityce na rzecz rodzin oma-wianego okresu, można wyodrębnić kilka różniących się od siebie faz.

I faza to lata od 1945 do 1948¹⁴⁸. Okres ten określany był jako tzw. poli-tyka ratownictwa społecznego. Po klęsce wrześniowej w 1939 roku nastąpiła rekonstrukcja instytucji i legalnych organów państwa polskiego, najpierw we Francji, a po jej upadku w 1940 roku, w Wielkiej Brytanii. Wśród ekonomi-stów pozostających na emigracji dominowało przekonanie, że w powojennej Polsce, zniszczonej wojną i okupacją, należy prowadzić aktywną politykę społeczno-gospodarczą, posługując się przy tym instrumentami planowa-nia i ograniczo ną ingerencją państwa, przy zachowaniu podstawowych za-sad przedwojennego ustroju opartego na własności prywatnej, a także przy wprowadzaniu wielu re form społecznych i gospodarczych. Jedną z nich mia-ła być przebudowa ustroju rolnego przez parcelacje posiadłości poniemiec-kich i  majątków ziemsponiemiec-kich po wyżej 50 ha, czy zapewnienie współudziału pracowników i robotników w kie rowaniu i kontroli produkcji przemysłowej.

Stało się inaczej, gdyż na ukształtowanie się stosunków społeczno-gospo-darczych w Polsce po wojnie wpłynął tok zdarzeń przede wszystkim politycz-nych i militarpolitycz-nych. W pierwszych latach powojenpolitycz-nych unikano bezpośred-niego naśladowania w gospodarce wzorów radzieckich. Był to jeszcze okres, w którym deklarowano „demokratyczny”, a nie socjalistyczny charakter państwa. Dlatego też w myśl tez zawartych w Mani feście PKWN gospodar-ka miała opierać się w Polsce na współistnieniu trzech sektorów: państwo-wego, który obejmowałby podstawowe gałęzie gospodarki, spółdzielczego i prywatnego. Natomiast przed społeczeństwem polskim stały problemy i  zadania wyni kające z powojennej sytuacji ludnościowej i ekonomicznej kraju. W związku z powyższym pojawiła się konieczność rozwiązania tej no-wej kwestii społecznej w powojennej rzeczywistości Polski, poprzez socjalne regu lacje w polityce na rzecz rodzin i polityce gospodarczej państwa. Dlate-go też w Deklaracji Ideowej PZPR za najważniejsze zadanie uznano przede wszystkim podniesienie niezadawalającego poziomu życia ludności kraju, poprawę złego stanu zdrowot nego ludności, poprawę sytuacji i położenia kobiet pracujących oraz polepszenie sytuacji materialnej robotników i wa-runków bytu ludności wiejskiej. Realizacja tych zadań, zgodnie zresztą ze wskazaniami Kongresu Zjednoczeniowego, po winna nastąpić przez wzrost realnych zarobków, oraz poprawę warunków miesz kaniowych i ulepszenie

148 Opis tej fazy zaczerpnięty z M. Skawińska, Kształt rodziny polskiej i polityki rodzinnej w okresie przeobrażeń ustrojowych 1989–2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Technologiczno--Humanistycznego w Radomiu, Radom 2013, s. 103–105.

świadczeń społecznych²⁶. Polityka na rzecz rodzin nastawiona była przede wszystkim na pomoc dla ludności wyniszczonej wojną. Często bez kalkulacji ekonomicznych. To co jest znamienne dla tego okresu to fakt, że starano się odtworzyć przedwojenny system polityki oparty na dorobku myśli społecz-nej: Ludwika Krzywickiego (1859–1941), który zajmował się przede wszyst-kim teorią rozwoju społecznego i analizą mechanizmów zmiany społecznej, bada niami formacji społeczno-ekonomicznych wspólnoty pierwotnej i ka-pitalizmu; Konstantego Krzeczkowskiego (1879–1939), który proponował stworzenie systemu opieki społecznej i odejście od fi lantropii; Stanisława Rychlińskiego (1903–1944), który badał śro dowisko społeczne okresu mię-dzywojennego i diagnozował społecznie ważne problemy tego okresu oraz Zofi i Daszyńskiej-Golińskiej (1860–1934), która była współtwór cą instytutu popierania nauk ekonomicznych i administracyjnych. Jeśli idzie o rozwiąza-nia dotyczące sensu stricte rodziny, to w 1947 roku wprowadzono pierwszą w Polsce ustawę o zasiłkach rodzinnych.

Kolejna, II faza polityki na rzecz rodziny obejmowała okres od 1950 do 1956 r. Nauka o polityce na rzecz rodzin nie rozwijała się dynamicznie.

Długa przerwa w rozwoju studiów w niniejszym zakresie w Polsce spowo-dowała, że dorobek tej dyscypliny charakteryzuje się dużymi lukami w wie-lu jej obszarach. Pierwsze, po wieloletniej przerwie, opracowania z zakresu tej dyscypliny podkreślają więc własne problemy rozwoju i są świadectwem intelektualnych poszukiwań prawdy o sytuacji socjalnej ludzi pracy okresu postalinowskiego¹⁴⁹.

Problem zatrzymania rozwoju polityki na rzecz rodziny wyjaśnia W. Szu-bert¹⁵⁰. Polityka na rzecz rodziny nie podejmowała w latach 1950–1960 prób głębszej przebudowy ustroju, a niektóre jej posunięcia były wyraźnie zwró-cone przeciwko nurtowi robotniczemu. W poglądach kwestionujących ce-lowość owej polityki w socjalizmie stalinowskim zawarty był argument, że stanowiła ona podbudowę społeczną kapitalizmu. Tym samym uznawano, że ma ona charakter przejściowy i ograniczony.

W początkowych latach budowy ustroju socjalistycznego leżała propa-gandowa wiara w automatyczne działanie praw nowej rzeczywistości. Uspo-łecznienie środków produkcji miało przecież zmieniać świadomość klasy robotniczej; zaś rozwój gospodarczy i komunistyczne ustawodawstwo z zało-żenia usuwały wszelkie zjawiska patologii społecznej charakterystyczne dla kryzysów i bezrobocia. W parze z tymi poglądami – pisze W. Szubert – szło

149 J. Auleytner, Polska polityka społeczna…, dz. cyt., s. 88.

150 W. Szubert, Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973, s. 39–69.

przekonanie o skuteczności jednorazowych akcji, załatwiających skutecznie i ostatecznie ważniejsze problemy¹⁵¹.

Inny polityczny argument przeciwko polityce na rzecz rodzin w ustroju socjalistycznym dotyczył całokształtu działań państwa. W kompleksowym systemie działań państwa mieściło się wszystko to, co stanowiło o specyfi -ce polityki na rzecz rodziny. Podstawową wytyczna działania państwa było planowe podniesienie poziomu materialnego i kulturalnego mas pracują-cych, a w tej sytuacji wyodrębnienie tej polityki byłoby zabiegiem sztucznym i stwarzałoby mylne wrażenie o pozostałych działach polityki państwa. Ten pogląd z lat 50 miał ważne reperkusje dla praktyki polityki na rzecz rodziny.

Utrwalał on bowiem przekonanie, że jedynym podmiotem tej polityki jest socjalistyczne państwo¹⁵².

Był to czas, kiedy zajmowanie się polityką na rzecz rodzin w ówcze-snych warunkach było sprzeczne z obowiązującą strategią rozwoju ekono-micznego. W tym czasie Polska Ludowa według propagandy partyjnej mia-ła wejść w fazę przyspieszo nej industrializacji i najważniejszą kwestią bymia-ła maksymalizacja tempa rozwoju gospodarczego i budowy przemysłu. Na lata 1950–1955 opracowano plan sześcioletni, który zakładał szybką industriali-zację kraju, zgodnie z założeniami, że pierwszeństwo ma rozbudowa prze-mysłu ciężkiego. Na V Plenum KC PZPR mówiono o planie podniesienia dobrobytu mate rialnego i kulturalnego ludności. W planie tym poprzez pod-niesienie dobrobytu materialnego ludności rozumiano wzrost stopy życiowej na koniec sześciolatki o 50–60% w stosunku do 1949 roku. Te zamierzenia planowano zrealizować poprzez: wzrost zatrudnienia o 60%, w tym zwłasz-cza kobiet, i wzrost płac real nych poprzez zwiększenie zarobków oraz ob-niżkę cen niektórych artykułów po wszechnego spożycia. Za istotny element wzrostu stopy życiowej społeczeń stwa uznano zwiększenie nakładów na go-spodarkę komunalną i mieszkaniową. Planowano rozwój społecznej służby zdrowia poprzez zwiększenie liczby le karzy, liczby łóżek szpitalnych, lepsze zaopatrzenie szpitali. W zakresie opieki nad matką i dzieckiem planowano wzrost liczby miejsc w żłobkach miejskich i tworzenie tzw. sezonowych żłob-ków wiejskich. Do połowy lat pięćdziesiątych nasilała się aktywizacja zawo-dowa kobiet, także zamężnych i mających dzieci. Działania propagandowe musiały być wspierane konkretnymi rozwiązaniami, które umożliwiłyby łą-czenie obowiązków zawodowych i rodzinnych. Działa niom tym służyła m.in.

ochrona kobiet w ciąży. Poza tym wprowadzono ubezpieczeniowe

świad-151 Potwierdzeniem tego poglądu może być praca ucznia W. Szuberta – K. Kąkola, Akcja socjalna w Polsce w latach 1945–1950, Łodź 1950.

152 J. Auleytner, Polska polityka społeczna…, dz. cyt., s. 89.

czenia społeczne w formie urlopów i zasiłków macierzyńskich oraz urlopów matek wychowujących małe dzieci. Podjęte w latach 1954–1955 próby przy-spieszenia poprawy położenia materialnego ludności nie dały oczekiwanych efektów i nie wykonano przyjętego w planie 6-letnim głównego założenia dotyczącego poprawy warunków bytowych ludności¹⁵³.

Faza III i IV rozwoju polityki na rzecz rodzin obejmuje lata od 1956 do koń ca lat 60. Można tu wyodrębnić okres polityki odrabiania zaległo-ści w re alizowaniu celów społecznych w stosunku do celów gospodarczych określo nych w poprzedniej fazie, o których była mowa. Do połowy lat pięć-dziesiątych w polityce państwa na rzecz rodziny zaczęto tworzyć systemowe podstawy tej polity ki, m.in. polegającej na stworzeniu systemu ubezpieczeń społecznych. W 1960 roku w wyniku zmian i reorganizacji naczelnych orga-nów administracji pań stwowej w dziedzinie pracy, opieki społecznej i zdro-wia powołano ponownie Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ale na nowych zasadach.

Wprowadzono program socjalny PZPR w latach 1956–1960, który usta-lał doraźne środki usunięcia bolączek w dziedzinie wa runków życia i pracy klasy robotniczej przez: regulacje płac grup pracowników gorzej zarabiają-cych, wykonanie wobec pracowników zaległych zobowiązań, jak np. deputa-tów węglowych, ekwiwalendeputa-tów odzieży ochronnej itp., wzmoc nienia ochro-ny pracy i usunięcia niedoskonałości w dziedzinie bezpieczeństwa i higieochro-ny pracy, podniesienie zasiłków rodzinnych dla wielodzietnych rodzin go rzej uposażonych. W latach sześćdziesiątych XX wieku o typie strategii rozwoju Polski decydowały głównie względy doktrynalne oraz czyn niki instytucjonal-no-systemowe. Był to okres tzw. „demografi cznej polityki na rzecz rodzn”, koncentrującej się na budowie szkół oraz tworzeniu miejsc pracy, w celu zaspokojenia potrzeb związanych z powojennym wyżem demografi cz nym pierwszej połowy lat 50. XX wieku¹⁵⁴.

Lata 70. ubiegłego stulecia rozpoczynają w Polsce nowy rozdział w histo-rii socjalistycznej polityki na rzecz rodzin. Jest to V faza tej polityki i może-my ją określić jako fazę rozwojową. Dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych rodzina stała się przedmiotem szczególne-go zainteresowania. Uchwała VI Zjazdu PZPR wskazywała na różnorodne działania niezbędne dla poprawy warunków życia rodziny i umacniania jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Program aktywnej polityki na rzecz rodziny został potwierdzony i rozwinięty na VII zjeździe, którego uchwała

153 M. Skawińska, Kształt rodziny polskiej i polityki rodzinnej w okresie przeobrażeń ustrojo-wych…, dz. cyt., s. 105–106.

154 Tamże, s. 107–108.

podkreślała, że w interesie socjalistycznego państwa leży umacnianie rodziny jako ważnego ogniwa wychowawczego, a za istotne zadanie polityki państwa na rzecz rodzin uznaje dalszą poprawę warunków życia rodziny, w wyniku wzrostu dochodów i świadczeń socjalnych, rozwoju budownictwa mieszka-niowego, poprawy zaopatrzenia rynku i rozwoju sfery usług. Efektem wcie-lenia w życie programu VI i VII Zjazdu partii, postanowień I i II  Krajo-wej Konferencji PZPR, wielu plenarnych posiedzeń Komitetu Centralnego a także Biura Politycznego i Sekretariatu KC było podjęcie i zrealizowanie wielu decyzji, które przyniosły poprawę prawną i  materialną sytuacji ro-dziny. Opieka i ochrona małżeństwa, macierzyństwa i rodziny podniesiona została do rangi konstytucyjnej powinności państwa. Nowe, korzystne dla funkcjonowania rodziny i małżeństwa unormowania prawne zawierał zno-welizowany w 1975 r. kodeks rodzinny i opiekuńczy. Również kodeks pracy i wiele przepisów wykonawczych zawierało szereg norm, których celem była ochrona interesów rodziny.

19 grudnia 1978 r. rozpoczęła pracę powołana przez rząd Rada do Spraw Rodziny, której zadaniem było między innymi inspirowanie i koordynacja przedsięwzięć związanych z szeroko pojętą problematyką rodziny, zaś w szcze-gólności¹⁵⁵: badanie skuteczności i ewentualne modyfi kacje stosowanych form pomocy materialnej, prawnej i wychowawczej, zgłaszanie wniosków i opinii do projektów narodowych planów społeczno-gospodarczych w części stanowiącej przedmiot zainteresowania rady, inicjowanie badań naukowych i badań staty-stycznych dotyczących spraw rodziny i formułowanie wniosków wynikających z tych badań dla polityki na rzecz rodzin, ocena realizacji resortowych i tere-nowych programów dalszego polepszania sytuacji rodziny.

Podstawą bytu rodzin były dochody z pracy, uzupełniane świadczeniami systemu zabezpieczenia społecznego. Uzyskiwanie uprawnień do poszcze-gólnych form i rodzajów świadczeń uzależnione było od struktury rodziny, poziomu jej dochodów osiąganych z pracy, faz życia rodzinnego i innych okoliczności. Struktura rodziny, w szczególności liczba dzieci, decydowały o uprawnieniach do otrzymywania zasiłków rodzinnych.

Według rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 31 maja 1974 r. w sprawie zasiłków rodzinnych do zasiłków tych uprawnieni byli pracownicy podlegający ubezpieczeniu na wypadek choroby i macie-rzyństwa zatrudnieni w pełnym wymiarze czasu pracy. Pracownikowi upraw-nionemu do zasiłków rodzinnych, zasiłki te przysługiwały na dzieci i na

mał-155 Z. Glapa, A. Sołtyk, Cel – dobro rodziny, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979, s. 88.

żonka. Zasiłek rodzinny na dziecko przysługiwał¹⁵⁶: do ukończenia 16 lat życia, a jeżeli kształci się w szkole – do czasu ukończenia nauki, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25 lat życia. Bez względu na wiek zasiłek przysłu-giwał jeżeli jest inwalidą I lub II grupy, a inwalidztwo to powstało w wieku uprawniającym do zasiłku. W razie przerwy w nauce spowodowanej chorobą dziecka zasiłek rodzinny wypłacany był nadal przez okres tej przerwy, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25 lat życia.

Za dzieci, na które przysługiwał zasiłek rodzinny, uważało się dzieci wła-sne pracownika lub jego małżonka oraz dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości; wnuki, rodzeń-stwo i dzieci obce, w tym także dzieci przyjęte na wychowanie w ramach rodzi-ny zastępczej. Zasiłek rodzinrodzi-ny nie przysługiwał natomiast na dziecko, które pozostawało w związku małżeńskim, pobierające stypendium zwyczajne lub fundowane dla studentów szkół wyższych, pobierające rentę lub wynagrodze-nie w okresie przygotowania zawodowego albo osiągające inne dochody z ty-tułu pracy – w kwocie przekraczającej miesięcznie połowę najniższej płacy w gospodarce uspołecznionej oraz korzystające z internatu w szkołach śred-nich albo przebywające w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub innej pla-cówce opiekuńczo-wychowawczej, jak również w zakładzie wychowawczym, poprawczym lub karnym. Dodatkowo w tym okresie przysługiwał zasiłek ro-dzinny na żonę, jeżeli spełniała ona jeden z następujących warunków: wycho-wywała choćby jedno dziecko w wieku do lat 8 lub sprawowała opiekę nad dzieckiem niepełnosprawnym lub ukończyła 50 lat. Zasiłek rodzinny na męża przysługiwał, jeżeli: ukończył 65 lat lub był inwalidą.

Zasiłki rodzinne były wypłacane w wysokości podstawowej lub podwyż-szonej. Zasiłki rodzinne w kwocie podstawowej wypłacało się, jeżeli prze-ciętny miesięczny dochód przypadający na osobę w rodzinie pracownika uprawnionego do zasiłku rodzinnego przekraczał kwotę 1400 zł albo nie przekraczał kwoty 1400 zł, ale pracownik lub jego małżonek był podatni-kiem podatku gruntowego z tytułu użytkowania działki ziemi o powierzchni przekraczającej 0,5 ha użytków rolnych lub uiszczał opłatę skarbową z tytułu wykonywania rzemiosła. Natomiast zasiłki rodzinne w kwocie podwyższonej wypłacało się, jeżeli przeciętny miesięczny dochód przypadający na osobę w  rodzinie pracownika uprawnionego do zasiłku rodzinnego nie przekra-czał kwoty 1400 zł oraz pracownik ani jego małżonek nie był podatnikiem podatku gruntowego z tytułu użytkowania działki ziemi o powierzchni prze-kraczającej 0,5 ha użytków rolnych, ani też nie uiszczał opłaty skarbowej

156 Dziennik Ustaw Nr 21/1974 r., poz. 127 – Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 31 maja 1974 roku w sprawie zasiłków rodzinnych.

z tytułu wykonywania rzemiosła. Zasiłek rodzinny zwiększany był o kwotę 500 zł miesięcznie na dziecko w wieku do lat 16, które ze względu na stan fi zyczny, psychiczny lub psychofi zyczny wymagało stałej opieki innej osoby, polegającej na konieczności pielęgnacji lub na systematycznym współdzia-łaniu w postępowaniu leczniczym i rehabilitacyjnym¹⁵⁷. Po roku 1970 dwu-krotnie podwyższono wysokość zasiłków rodzinnych dla rodzin o niższych dochodach (poniżej 1400 zł miesięcznie na osobę). Preferowany były rów-nież rodziny wielodzietne. Rodzina o niskich dochodach, mająca troje dzieci otrzymywała zasiłek w wysokości 750 zł, a rodzina z czwórką dzieci – 1110 zł (na każde następne dziecko 360 zł). Począwszy od 1974 roku zasiłek na dzie-ci kalekie powiększono o 500 zł dodatek. Złagodzono warunki nabywania uprawnień do zasiłków rodzinnych, między innymi zapewniono je dzieciom kobiet i inwalidów zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy a także podwyższono granicę wieku uprawniającego do pobierania zasiłku na dzie-ci uczące się. Zasiłki rodzinne przysługiwały na pozostające na utrzymaniu pracownika dzieci w wieku do 16 lat, a w przypadku kontynuowania przez dzieci nauki – do 25 lat oraz bez względu na wiek jeśli dziecko było inwalidą, a inwalidztwo (I lub II grupa) powstało w wieku uprawniającym do zasiłku.

Do zasiłków rodzinnych zaliczał się także zasiłek pobierany na niepracują-cego małżonka. Wydatki państwa na sfi nansowanie zasiłków dynamicznie wzrastały. W 1970 roku wypłacono z tego tytułu 8,4 mld zł, w 1975 roku – 13,8 mld zł, a w 1978 roku – 15,2 mld zł. Średnia wysokość zasiłku wyniosła w 1978 roku 284 zł na rodzinę¹⁵⁸.

Szczególnie bogate uprawnienia przysługiwały kobietom w okresie ciąży i macierzyństwa. Ochrona pracy kobiet w okresie ciąży obejmowała między innymi zakaz zatrudniania przy pracach szkodliwych, w godzinach nadlicz-bowych, w porze nocnej oraz zabraniało się delegowania bez zgody zaintere-sowanej poza stałe miejsce pracy. Kodeks pracy zapewniał ochronę trwałości stosunku pracy w okresie macierzyństwa a ochronę przed zwolnieniem

Szczególnie bogate uprawnienia przysługiwały kobietom w okresie ciąży i macierzyństwa. Ochrona pracy kobiet w okresie ciąży obejmowała między innymi zakaz zatrudniania przy pracach szkodliwych, w godzinach nadlicz-bowych, w porze nocnej oraz zabraniało się delegowania bez zgody zaintere-sowanej poza stałe miejsce pracy. Kodeks pracy zapewniał ochronę trwałości stosunku pracy w okresie macierzyństwa a ochronę przed zwolnieniem