Funkcjonalne ujęcie zdrowia

Zgodnie z koncepcją Heleny Wrony–Polańskiej (2003, 2011, 2016) zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem. W przeciwieństwie do podejścia patogenetycznego autorka przyjmuje orientację salutogenetyczną ukierunkowaną na zdrowie.

Zdrowie jest rozpatrywane w ujęciu holistyczno-funkcjonalnym, co wiąże się z rozumieniem go w sposób systemowy uwzględniający jego złożoność i różne uwarunkowania.

Wrona-Polańska na podstawie badań osób zdrowych i chorych opracowała Funkcjonalny Model Zdrowia opisujący predyktory zdrowia oraz sposoby w jaki wpływają

one na jego kształtowanie. Autorka modelu wskazuje na istotną rolę poziomu zasobów w kontekście zdrowia. Podkreśla rolę zasobów biologicznych, podmiotowych poznawczych i behawioralnych oraz sytuacyjnych (materialno-społecznych). Model został skonstruowany w oparciu o teorię stresu Lazarusa i Folkman (1984), teorię zachowania zasobów Hobfolla(1989), teorię salutogenezy Antonovsky'ego (1995) oraz teorię Twórczego Rozwiązywania Problemów Nęcki (1994). Autorka założyła występowanie związku pomiędzy stresem a zdrowiem oraz kierunek salutogenetyczny, czyli skoncentrowany na poszukiwaniu psychologicznych mechanizmów i czynników prozdrowotnych (Wrona-Polańska, 2011, 2016). Teoretyczny Model Zdrowia H. Wrony-Polańskiej przedstawia rycina 3.

Rycina 3. Teoretyczny Model Zdrowia Źródło: H. Wrona-Polańska 2003, s. 100

Zasadniczym źródłem zdrowia w modelu jest osobowość prozdrowotna, czyli złożona zmienna reprezentująca zasoby podmiotowe: poczucie koherencji, poczucie spostrzeganej kontroli - związane z pozytywną oceną zdarzeń i sytuacji, a także kontrolę wtórną - typu doznawania oraz pozytywną samoocenę. Osobowość prozdrowotna wpływa trzema ścieżkami na zdrowie:

- ścieżka kompetencyjna wpływa poprzez skuteczne strategie i obrony, pozwala ocenić trudność jako zadanie do rozwiązania, dodatkowo jest wspomagana przez zdrowy styl życia, czyli zasoby podmiotowe behawioralne;

- ścieżka napięciowa – poziom zdrowia zależy w dużej mierze od przeżywanego stresu, skuteczne rozwiązywanie problemów redukuje napięcie stresowe;

- ścieżka emocjonalna – ścieżka pozytywnych emocji, wspomagana przez osobowość prozdrowotną, a zasilana przez zasoby materialne i sytuacyjne (Wrona-Polańska 2003, 2016).

SYTUACJA W PRACY

Badania osób po przeszczepie szpiku kostnego ujawniły czwartą ścieżkę dotyczącą negatywnych emocji (rycina 4). Ścieżka ta stanowi zagrożenie dla zdrowia (przez koncentrację na negatywnych emocjach, dodatkowo zasilaną poprzez styl skoncentrowany na emocjach i osobowość lękową) (Wrona-Polańska, 2011, 2016).

Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ) wskazuje, że podstawową rolę w kreowaniu zdrowia mają zasoby podmiotowe oraz skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem. Wśród kluczowych zasobów wyróżnia się poczucie koherencji, samoocenę, poczucie tożsamości oraz poczucie kontroli. Znaczenie dla zdrowia mają również zachowania prozdrowotne, a wśród nich głównie pozytywne nastawienie psychiczne oraz świadoma aktywność w tym obszarze. Dla zdrowia przede wszystkim istotne są pozytywne emocje, takie jak poczucie zadowolenia z pracy, czy poczucie osiągnięć. Ścieżce pozytywnych emocji towarzyszy przeświadczenie, że życie ma wartość oraz ważne są działania podejmowane na rzecz zdrowia.

Radzenie sobie ze stresem w FMZ jest funkcją zasobów. Tym, co determinuje radzenie sobie ze stresem jest ich poziom. Wyższy poziom zasobów wiąże się ze stosowaniem zadaniowych strategii, koncentracją na rozwiązywaniu problemów, pozytywnym przewartościowaniem oraz niższym poziomem stresu, jak również wyższą satysfakcją z wykonywanego zadania. Stres rozumiany jest jako przeciwieństwo zdrowia.

Stres obrazuje dysproporcje między wymaganiami a możliwościami czyli zasobami jednostki.

Brak równowagi pomiędzy wymaganiami a zasobami, czyli wysoki poziom wymagań i niski zasobów, prowadzi do wyższego poczucia stresu. Poziom stresu będzie wskaźnikiem zdrowia lub choroby, co skutkuje niższym poziomem zdrowia człowieka. Zgodnie z FMZ procesy radzenia sobie nie są bezpośrednią konsekwencją doświadczonego stresu, co oznacza, że problem musi być oceniony przez podmiot w odniesieniu do dostępnych zasobów podmiotowych i tylko taka jego ocena aktywuje proces radzenia sobie ze stresem (Wrona-Polańska, 2003, 2011, 2017).

Zdrowie zgodnie z FMZ (Wrona-Polańśka, 2003, 2011, 2016a) jest procesem dynamicznym. W modelu zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie (dopasowanego do oceny sytuacji i możliwości, którymi dysponuje osoba) poprzez uruchomienie zasobów.

Funkcja oznacza występowanie zależności pomiędzy zmiennymi. Zaznaczyć należy, że zmiana jednej zmiennej powoduje zmianę w obrębie innych. Twórcze radzenie "oznacza dobór i stosowanie skutecznych strategii i obron w celu rozwiązania problemu i regulacji emocji" (Wrona-Polańska 2003, s. 96). Wyższy poziom zasobów sprzyja bardziej skutecznym sposobom radzenia sobie ze stresem. Zasoby są czynnikiem buforującym

prowadzącym do zdrowia i wyzwalającym nadzieję. Z kolei deficyty w zasobach prowadzą do nieskutecznego radzenia sobie ze stresem i nasilenia negatywnych emocji takich jak lęk.

Choroba w tym ujęciu jest funkcją nieskutecznego radzenia sobie ze stresem wynikającego z deficytu w zakresie zasobów. Nieskuteczne radzenie sobie ze stresem oraz niski poziom zasobów lub ich deficyty albo niemożność ich uruchomienia, skutkować będzie chorobą.

Sytuacja ta związana jest z doświadczaniem negatywnych emocji i wysokiego poziomu stresu. Z FMZ wynika, że skuteczne radzenie sobie ze stresem oznacza rozwiązywanie problemów oraz regulację emocji, na co wskazują strategie: rozwiązywania problemów, poszukiwania wsparcia i pozytywnego przewartościowania. Dla zdrowia wydaje się być szczególnie ważna strategia pozytywnego przewartościowania. Koncentracja na pozytywnych aspektach wydarzenia pozwala poradzić sobie z negatywnymi emocjami oraz uwalnia pozytywne emocje. Istotna jest zatem aktywność oraz strategia zadaniowego radzenia, jak również regulowanie emocji przez zaprzeczanie lub odwracanie uwagi, poszukiwanie kontaktów towarzyskich, relaks, wypoczynek, kontakt z naturą i kulturą. Formy te wzbudzają pozytywne emocje, co skutkuje budowaniem przekonania, że życie ma sens i warto podejmować wysiłek w celu rozwiązywania problemów życiowych, aby utrzymać zdrowie (Wrona-Polańska, 2011). Kształtowanie zdrowia to przede wszystkim rozwój zasobów, które stanowią jego podstawę. Dlatego też, tak istotne jest promowanie zdrowia już od najmłodszych lat. Kształtowanie zasobów odbywa się w domu, jak również placówkach oświatowych, w przedszkolu i szkole. Zasadnicze znaczenie wśród zasobów mają zasoby podmiotowe, w tym przede wszystkich poczucie koherencji. Jego rozwojowi sprzyja atmosfera spójności, równowaga pomiędzy obciążeniami i ich brakiem oraz uczestnictwo w podejmowaniu decyzji. Tego typu wychowanie pozwala także na kreowanie w dziecku innych zasobów takich jak poczucie kontroli i samooceny. Dla zdrowia bardzo ważne są także zasoby behawioralne (zachowania prozdrowotne) oraz środowiskowe (sprzyjająca rodzina i szkoła). Budowaniu i zachowaniu zdrowia sprzyja stałe pomnażanie zasobów, w taki sposób aby można było odpowiedzieć pozytywnie na stawiane przez społeczeństwo wymagania (Wrona-Polańska, 2009).

Rycina 4. Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ) badanych osób po transplantacji szpiku Źródło: H. Wrona-Polańska 2011, s. 221.

Podsumowując, definiowanie zdrowia zmieniało się od postrzegania go w kategorii braku choroby, po jego holistyczne rozumienie. Zdrowie w modelu biopsychospołecznym ujmowane jest systemowo i utożsamiane z dynamicznym procesem skierowanym na utrzymanie homeostazy (Dolińska-Zygmunt, 2001, Wrona-Polańska, 2003, 2011). Dla

zdrowia rozumianego z perspektywy salutogenetycznej istotne znaczenie mają procesy regulacyjne, które pojawiają się w momencie oddziaływania na osobę stresorów, to od ich działania zależy poziom zdrowia człowieka (Cierpiałkowska, Sęk, 2016a).

Psychoneuroimmunologia podkreśla zależność odporności fizycznej od czynników psychologicznych. Tym co zagraża zdrowiu jest stres oraz negatywne emocje. Zdrowie ujmowane w kategoriach dobrostanu, często bywa wiązane z poczuciem satysfakcjonującej jakości życia (Cierpiałkowska, Sęk, 2016b). Według WHO na pojecie jakości życia składa się: stan psychiczny i fizyczny człowieka, przekonania, relacje z innymi, poczucie niezależności, związek z otoczeniem. Stopień zadowolenia z poszczególnych obszarów będzie wyznaczał poziom jakości życia. Tym co warunkuje holistyczno-fukcjonalne zdrowie jest poziom zasobów jednostki oraz skuteczne radzenie sobie ze stresem. Zdrowie w tym znaczeniu jest funkcją skutecznego radzenia sobie ze stresem poprzez mobilizację zasobów jednostki.