Styl życia i zachowania zdrowotne a zdrowie

Rozwój cywilizacji jest silnie związany z pojawieniem się chorób przewlekłych, które jak wskazują badania są w znacznym stopniu zdeterminowane przez styl życia oraz środowisko człowieka. W wyniku powyższej sytuacji nastąpił rozwój działań profilaktycznych i promocyjnych w obszarze ochrony zdrowia.

Klasyczne już doniesienia Lalonde'a w postaci raportu "A new prospective on the health of Canadians " opublikowane w 1974 roku wskazują, że opieka medyczna nie jest najważniejszym czynnikiem w zakresie ochrony zdrowia. Raport sugeruje, że są cztery pola zdrowia: opieka zdrowotna, dziedziczenie, środowisko i styl życia. W tym najbardziej znaczący w kontekście zachowania zdrowia, jest styl życia i środowisko. Wyniki przedstawia rycina 6 (Lalonde, 1974).

3

Rycina 6. Pola zdrowia na podstawie raportu Lalonde'a . Źródło: opracowanie własne wg. Lalonde 1974.

Styl życia 53%

Środowisko 21%

Opieka zdrowotna

10%

Geny 16%

4 Raport ten zwrócił uwagę, podobnie jak The Black Report opracowany w 1980 r.

w Wielkiej Brytanii, że ważne determinanty zdrowia mieszczą się poza opieką zdrowotną.

Idee te zostały również wyrażone w deklaracji WHO Alma-Ata. W 1986 roku podczas Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie zwrócono uwagę, że promocja zdrowia ma zasadnicze znaczenia dla osiągnięcia celów zdrowotnych na całym świecie. W ten sposób w konsekwencji WHO sformułowało cel "Zdrowie dla wszystkich w 21 wieku" co oznacza, że każda osoba powinna osiągnąć swój pełny potencjał zdrowia (Irvine, Elliot, Wallace, Crombie, 2006).

Opublikowanie powyższych raportów wiązane jest z początkiem paradygmatu socjoekologicznego, który utożsamiany jest również z narodzinami koncepcji nowego zdrowia publicznego, jak również promocji zdrowia (Kickbusz, 2003). Podejście to akcentuje potrzebę rozpoznania społecznych źródeł zachowań zdrowotnych w relacji do wzorów codziennego funkcjonowania. Paradygmat wskazuje, że ich odkrycie może stanowić klucz do zrozumienia przyczyn zachowań ryzykownych, jak również prozdrowotnych. Dodatkowo zwrócił uwagę na fakt występowania nierówności społecznych w zakresie zdrowia.

Podkreślono, że osoba w zależności od pozycji zajmowanej w społeczeństwie ma różny dostęp do służby zdrowia, wśród czynników społecznych zostały wymienione: płeć, dochód, wykształcenie czy wiek. Przede wszystkim paradygmat ten uwidacznia, nie tyle nierówny dostęp do opieki zdrowotnej ze względu na status społeczny, co możliwość realizowania zdrowego stylu życia (Słońska, 2010).

Sęk (2008, str. 543) definiuje styl życia jako "charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno-kulturowymi".

Psychologiczne czynniki warunkujące zdrowy styl życia nazywa się ogólnie

"odpornością na stres". Pojęcie to dotyczy skutecznego radzenia sobie ze stresem, co przekłada się na rozumienie sytuacji stresujących w kategoriach wyzwania. Ważny jest optymizm, poczucie własnej kontroli, poczucie koherencji oraz pozytywne relacje z otoczeniem (Rogowska, Wojciechowska-Maszkowska, Adamska, 2006).

Styl życia w rozumieniu socjologicznym można opisać jako określoną przestrzeń, kategorię kultury, w ramach której porusza się osoba znajdująca się na danym poziomie w schemacie stratyfikacji społecznej. Na styl życia składają się również zachowania werbalne i niewerbalne, na podstawie, których inni mogą utożsamić jednostkę z daną grupą społeczną.

To także sposoby radzenia sobie z trudnościami, niebezpieczeństwami i wymaganiami świata (Korporowicz, 2004) .

Prozdrowotny styl życia to celowe czynności podejmowane przez człowieka w celu pomnożenia swojego potencjału zdrowotnego oraz wykluczenia działań niesprzyjających mu.

Działania prozdrowotne są bardzo zróżnicowane, nie ma jasności, które są ważniejsze, używa się pojęcia prozdrowotne style życia, termin ten podkreśla ich zróżnicowane układy. Ogólnie wśród zachowań prozdrowotnych można wyróżnić cztery grupy:

1) zachowania związane głównie ze zdrowiem (troska o ciało i najbliższe środowisko, ruch, świadomy sposób żywienia, dbałość o sen i odporność),

2) zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym (skuteczne radzenie sobie ze stresem i umiejętność jego unikania, zdolność brania i dawania wsparcia społecznego), 3) zachowania prewencyjne (badania profilaktyczne, samokontrola w zakresie zdrowia, prozdrowotne zachowania w życiu codziennym oraz na poziomie życia seksualnego),

4) niepodejmowanie zachowań ryzykownych (unikanie używek - palenia tytoniu i alkoholu, unikanie nadmiaru leków i innych środków psychoaktywnych) (Woynarowska, 2013).

Istnieje wiele definicji zachowań zdrowotnych. Puchalski pisze, że określenie zachowania zdrowotne cechuje złożoność i różnorodność, zatem trudno zdefiniować ogólne jego znaczenie (Puchalski, 1990).

Zagadnienie zachowań zdrowotnych należy aktualnie do głównych obszarów badawczych w wielu dyscyplinach naukowych m.in. w psychologii, medycynie, pedagogice, socjologii. Jest to wynik aktualnej wiedzy o ich wpływie na zdrowie człowieka. Jak twierdzą niektórzy autorzy, można zapobiec występowaniu wielu chorób jedynie poprzez zmianę zachowań (Targowski, Stankiewicz-Choroszucha 2005).

W psychologii zdrowia najczęściej odwołuje się do rozumienia zachowań zdrowotnych jako prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz intencjonalnych czynności zdrowotnych. Prozdrowotne zachowania to takie, które sprzyjają zachowaniu i powrotowi do zdrowia, antyzdrowotne natomiast zagrażają mu i mogą prowadzić do choroby, określa się je jako ryzykowne. Podejście to ujmuje zachowania zdrowotne w oparciu o wiedzę obiektywną (dane epidemiologiczne i medyczne) przedstawiającą ich zależność ze zdrowiem. Zależność ta może być pośrednia i bezpośrednia (Heszen, Sęk, 2012).

Związek bezpośredni dotyczy subiektywnie odczuwanego wpływu danego zachowania na samopoczucie (zdrowie osoby). Wpływ pośredni zachowań interpretuje się różnorako. Może wiązać się z czynnościami, które poprawiają samopoczucie psychiczne

przez co również oddziałują na fizyczne lub odwrotnie np. poprzez zadbanie o porządek

w swoim otoczeniu. Pośredni związek może także przybrać formę odroczoną w czasie i ukrytą. Jest to zależność obiektywna np. podejmowanie aktywności fizycznej, która

korzystnie wpływa na sylwetkę, jednocześnie pozytywnie oddziałuje na pracę organizmu, który staje się bardziej odporny. Istotny jest fakt, że prozdrowotne i antyzdrowotne schematy zachowań mogą być przekazywane w toku socjalizacji, co będzie skutkować powielaniem ich przez kolejne pokolenia. Mówi się wówczas o aspekcie społeczno-kulturowym tychże zachowań (Heszen, Sęk, 2012).

Zachowania celowe związane ze zdrowiem na ogół są podejmowane w przełomowych momentach - rozwojowych lub realnego zagrożenia chorobą (Chodkiewicz, 2005).

Zasadnicze znaczenie ma przede wszystkim przekonanie osoby o wadze danego zachowania dla zdrowia. Przekonania te są powiązane z doświadczeniem, wiedzą, osobowością oraz stanem zdrowia jednostki (Heszen, Sęk, 2012).

W literaturze przedmiotu zachowania zdrowotne określane są także jako zachowania promujące zdrowie. Termin ten podkreśla znaczenie ukierunkowania działań przez osobę na budowanie potencjałów zdrowia, czyli zasobów sprzyjających zdrowiu w znaczeniu behawioralnym. Takie zachowania przybierają formę intencjonalnej i świadomej decyzji, przekładającej się na funkcjonowanie człowieka tak, aby utrzymywać i wzmacniać swoje zdrowie (Wrona-Polańska, 2003).

Badania dowiodły, że zachowania zdrowotne stanowią jeden z głównych elementów stylu życiu oraz wyznaczników poziomu zdrowia u młodzieży studiującej (Buławska, Talaga, Lubińska-Żądło, 2005; Pietryga-Szkarłat, 2017).

Reasumując, kluczowe znaczenie dla zdrowia oraz zmagania się ze stresem ma poczucie koherencji, które traktowane jest jako metazasób. Według Antonovsky'ego (1995)

dla zachowania zdrowia ważna jest zdolność zachowania równowagi procesów życiowych w momencie oddziaływania na niego stresorów. Zasobem, który sprzyja kreowaniu zdrowia

jest samoocena, która reguluje zachowanie człowieka i pozwala na utrzymanie równowagi i integracji osobowości oraz relacji człowiek - otoczenie (Wrona-Polańska, 2011). Codzienne

zachowania podejmowane na rzecz swojego zdrowia wiążą się z wewnętrznym poczuciem

kontroli. Osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli charakteryzuje przeświadczenie o wpływie na swoje życie i gotowość do podejmowania wysiłku w celu osiągania celów.

Poczucie kontroli, podobnie jak poczucie skuteczności przekłada się na bardziej efektywne zmaganie się ze stresem przez co sprzyja zdrowiu człowieka. W sytuacji stresu szczególne

znaczenie ma poczucie wsparcia ze strony innych, czyli przekonanie o możliwości i dostępności uzyskania wsparcia (Sęk, Cieślak, 2011). Wyższe poczucie wsparcia wzmacnia

zdrowie człowieka. W kontekście utrzymania zdrowia ważna jest promocja w społeczeństwie prozdrowotnego stylu życia. Podsumowując, zasoby stanowią potencjał osoby do uruchomienia zewnętrznej i wewnątrzpsychicznej aktywności mającej na celu utrzymanie zdrowia.

CZĘŚĆ EMPIRYCZNA