Poczucie kontroli

Samokontrola to jedna z głównych funkcji Ja. Jak wskazują badania, jest jednym z zasadniczych predyktorów sukcesu życiowego. Samokontrola wydaje się być ograniczonym zasobem. Podlega krótkoterminowemu wyczerpaniu w wyniku pierwotnej konieczności jej zastosowania, nawet jeśli kolejne działania wymagające samokontroli nie są ze sobą spokrewnione (Baumeister i in., 2007). Badania podłużne przeprowadzone na grupie 1000 dzieci od urodzenia do 32 roku życia wskazują, że wyższa samokontrola w dzieciństwie jest predyktorem zdrowia fizycznego, braku uzależnień, dobrej sytuacji finansowej oraz braku problemów z prawem. W innych badaniach przebadano 500 par rodzeństwa, okazało się, że gorsze wyniki osiągały osoby o niższej samokontroli, nawet pochodzące z tej samej rodziny (Terrie, 2011). Poczucie umiejscowienia kontroli wiąże się z podejmowaniem zachowań zdrowotnych i stosowaniem używek wśród młodzieży. Wykazano, że zewnątrzsterowność wiąże się z podejmowaniem zachowań antyzdrowotnych (Strzelecki, Cybulski, Strzelecka, 2009).

1 Poczucie kontroli i samokontroli spełnia ważną funkcję w radzeniu sobie ze stresem i budowaniu zdrowia, przesądzając o regulacji stosunków człowieka ze środowiskiem

zewnętrznym (Wrona-Polańska, 2003). Wyróżnia się kontrolę poznawczą, behawioralną i decyzyjną. Kontrola poznawcza jest związana z wiedzą jednostki na temat własnych stanów,

jak również jej środowiska. Wiedza ta ma prowadzić do redukcji niepewności poprzez interpretację wydarzeń oraz poczucie władzy nad światem oparte o rozumienie rzeczywistości, związków między zdarzeniami, otoczenia i innych ludzi oraz przewidywania przyszłości. Kontrola behawioralna, czyli przekonanie jednostki o możliwości wpływu na otoczenie i dokonywanie w nim zmian. Kontrola decyzyjna dotyczy możliwości wyboru alternatywnych form działania (Averill, 1973; Kofta, 2001). Rotter (1975) przedstawił kontrolę jako zgeneralizowane oczekiwania osoby, dotyczące kar i nagród (wzmocnień), które są następstwem specyficznego zachowania w określonej sytuacji.

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, jednostka w ciągu swojego życia gromadzi powtarzające się doświadczenia, które wiążą się z wykształconym przekonaniem na temat relacji między zachowaniami, a występującymi po nich wzmocnieniami. W wyniku tego jednostka wyucza się, gdzie należy umieszczać przyczyny owych doświadczeń, w niej samej, czy w sytuacjach zewnętrznych. Jednostki zewnątrzsterowne przyjmują, że nie mają wpływu na swoje życie, które jest zależne od losu, świata, przeznaczenia, ogólnie czynników

zewnętrznych. Wyniki badań wskazują, że częstsze wykonywanie badań profilaktycznych i stosowanie się do zaleceń lekarskich wiąże się z zewnętrznym poczuciem kontroli,

natomiast angażowanie się w codzienne praktyki zdrowotne i przestrzeganie zasad zdrowego żywienia jest charakterystyczne dla osób o wewnętrznym poczuciu kontroli. Osoby wewnątrzsterowne uważają, że ich los jest zależny od nich, dlatego też noszą w sobie przekonanie, że warto podejmować wysiłek, żeby realizować postawione sobie cele. Rotter kontrolę traktował jako konstrukt jednowymiarowy (Rotter, 1966). Badania wskazują, że wewnętrzne poczucie kontroli wiąże się z wyższą samooceną, wyższym poziomem aspiracji oraz wyższą oceną prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu. Widoczna też u osób wewnątrzsterownych jest większa niezależność, aktywność, bardziej skuteczne radzenie sobie z problemami i bardziej efektywne poszukiwanie informacji sprzyjających rozwiązaniu trudności (Drwal, 1995; Ryan, Deci, 2000). Konsekwencją poczucia braku kontroli jest bezradność, zagubienie, zniechęcenie i poczucie beznadziejności (Sęk, 1991.). Wewnętrzne poczucie kontroli wiązane jest z przyjmowaniem większej odpowiedzialności za swoje zdrowie, co przekłada się na jego wyższy poziom (Borys, 2010). Ponadto badania wykazały, że wewnętrzne poczucie kontroli sprzyja podejmowaniu działań zaradczych przeciw

chorobom i wypadkom. Osoby prowadzące zdrowy styl życia są bardziej aktywne prozdrowotnie, odczuwają większą odpowiedzialność za swoje zdrowie i są mniej skłonne wierzyć we wpływ przypadku (Kościelak, 2010).

2 Istotnym wkładem w zakresie badania poczucia kontroli jest propozycja Bryanta.

Autor ten na podstawie syntezy koncepcji kontroli pierwotnej, wtórnej oraz kontroli zdarzeń odczuwanych jako pozytywne lub negatywne, wyróżnił cztery mechanizmy kontroli.

Mianowicie mechanizm: unikania, zmagania się, utrzymywania oraz doznawania.

Mechanizmy te umożliwiają sprawowanie kontroli nad zdarzeniami, nad emocjami, które są rezultatem zdarzeń, jak również kontroli nad własnymi emocjami, które mogą być pozytywne lub negatywne. Unikanie mieści się w ramach kontroli pierwotnej i uruchamiane jest w momencie oceny sytuacji jako negatywnej i podjęcia decyzji o wprowadzeniu zmian.

Zmaganie się to mechanizm kontroli wtórnej związany z klasyfikacją zdarzeń jako negatywnych, związany z przeświadczeniem o konieczności zmian w zakresie wewnętrznych

odczuć, sądów i umiejętności. Utrzymywanie znajduje się w obszarze kontroli pierwotnej i dotyczy świadomości podmiotu o osobistych zdolnościach i możliwościach zmiany

otoczenia w celu osiągnięcia pozytywnych zdarzeń. Mechanizm doznawania to wynik kontroli wtórnej, odnosi się do doświadczania pozytywnych zdarzeń i sytuacji, w rezultacie

przeżywania pozytywnych emocji (Bryant, 1989). Zdaniem Bryanta utrzymywanie i doznawanie w istotny sposób kształtują zdrowie psychiczne. Natomiast zmaganie się i doznawanie umożliwiają sprawowanie kontroli behawioralnej i poznawczej (Bryant,

Veroff, 1984).

Poczucie kontroli jest ważne przede wszystkim, wtedy kiedy podmiot musi zareagować w sytuacjach nowych, obciążających, trudnych czy niepewnych, ogólnie określanych jako stresogenne. W sytuacjach znanych, powtarzalnych, kiedy zachowanie jest automatyczne, świadomość kontroli danej sytuacji nie jest istotna w takim stopniu, jak dotyczy to sytuacji zagrażającej. Przykładowo w sytuacji zagrożenia, kiedy jednostka dysponuje wysokim poczuciem kontroli, rezultatem może być potraktowanie sytuacji jako wyzwania, co w konsekwencji spowoduje zmniejszenie poziomu lęku charakterystycznego dla tego typu wydarzeń (Folkman, Lazarus, 1980). Poczucie kontroli to zasób niezwykle istotny w zakresie zachowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Poczucie kontroli jest ważnym zasobem mającym wpływ na podejmowane działania przez osobę w tym obszarze. W sytuacji kiedy człowiek zostaje pozbawiony kontroli przez niespodziewany i krótkotrwały okres wówczas intensywnie próbuje ją odzyskać. Zwykle pojawia się reakcja

gniewu, odebrana możliwość wydaje się jeszcze bardziej atrakcyjna i podejmowane są próby jej odzyskania i ogólnie uzyskania kontroli nad sytuacją. W momencie kiedy brak możliwości kontroli przedłuża się w czasie może pojawić się stan wyuczonej bezradności (Wojciszke, 2001).

Utrata kontroli przez jednostkę nad własnym zachowaniem i jego rezultatami została określona prawie pół wieku temu przez M. Seligmana (1975) jako wyuczona bezradność.

Początkowo podmiot podejmuje aktywność na rzecz odzyskania sprawowania kontroli, jednocześnie w jego zachowaniu obserwowana jest uległość i bierność. Zjawisko wyuczonej

bezradności wiąże się z deficytami na poziomie poznawczym, emocjonalnym i wolicjonalnym. W pierwszym przypadku występują zaburzenia w zakresie rejestrowania

(przyswajania) i przetwarzania informacji, m.in. problemy z pamięcią, uwagą czy

myśleniem. W drugim z odczuwaniem emocji pozytywnych, przeważają negatywne o pasywnym charakterze takie jak: smutek i stany depresyjne.

W trzecim dominuje wycofanie z działania, brak motywacji do podjęcia wysiłku w celu zmiany sytuacji w wyniku poczucia braku kontroli nad wynikami podejmowanego zachowania (Seligman, 1967). Przejściowe trudności u większości osób nie powodują stresu.

Zagrożenie pojawia się przede wszystkim w momencie, kiedy stres ma charakter stały.

Przewlekłe przeciążenie doprowadza do wykształcenia przeświadczenia o braku o możliwości jego kontroli, jak również jego nieprzewidywalności. Do takich niepewnych warunków trudno się adaptować, co skutkuje wyuczoną bezradnością (Mietzel, 2001).