Pojęcie stresu

Pojęcie stresu nie jest do tej pory jednoznaczne, jego konceptualizacja rodzi kontrowersje. Jako pierwszy do nauk o zdrowiu wprowadził pojęcie stresu Selye, natomiast do psychologii Janis. Wyszczególnienie rodzajów stresu, takich jak stres psychologiczny czy fizjologiczny, jest użyteczne z naukowych powodów. W potocznym rozumieniu pojęcia stresu używa się na określenie całości zjawiska bez rozróżniania na psychiczny, czy fizyczny.

Dlatego też bardziej zrozumiałe wydaje się definiowanie stresu jako jednolitego procesu.

Raczej można wyszczególnić różne aspekty stresu lub podejście do stresu tj. psychologię stresu (Łosiak, 2012; Strelau, Doliński, 2008).

Wyodrębniono różne ujęcia stresu, jako bodziec, jako reakcję i jako relację.

Bodźcowe ujęcie stresu jako pierwszy przedstawił Janis w 1958 roku. Praca bazowała na badaniach przeprowadzonych wśród pacjentów chirurgicznych. Stres psychologiczny rozumiany był jako zmiana w otoczeniu, która u powszechnie powoduje wysoki poziom napięcia emocjonalnego i zakłóca normalny sposób reagowania (Janis, 1958 za: Heszen-Niejodek, 2005). Zarzuca się brak jednoznaczności w powyższym ujęciu stresu. To samo wydarzenie dla jednej osoby może być stresogenne, a dla innej nie. Aktualnie stres nie jest utożsamiany z konkretnymi sytuacjami zewnętrznymi. Przykładem bodźcowej definicji stresu jest koncepcja zmian życiowych Holmesa i Rahe'a, ich zdaniem nie tylko zdarzenia traumatyczne stanowią obciążenie dla jednostki, ale również pozostałe, które wymagają adaptacji do nowo zaistniałej sytuacji. Mogą to być zdarzenia, które potocznie uważane są za pozytywne np. wakacje, czy narodziny dziecka. Wydarzenia te prowadzą do zmian w życiu

jednostki w obszarze psychologicznym, społecznym, ekonomicznym i wiążą się z koniecznością zainwestowania zasobów psychologicznych i fizycznych celem adaptacji do

zmieniających się warunków życia. Zmiany te określić zatem można jako stresory życiowe, które naruszają równowagę jednostki. Holmes i Rahe stworzyli kwestionariusz wydarzeń życiowych. Na podstawie wydarzeń życiowych jednostki w ostatnim roku i uzyskanych punktów w kwestionariuszu można przewidzieć zdaniem autorów prawdopodobieństwo wystąpienia choroby (Holmes, Rahe, 1967).

Początki badań nad stresem wiąże się z osobą Waltera Cannona i Hansa Selyego.

Cannonowi jako jednemu z pierwszych przypisuje się użycie terminu stres. Zwracał on uwagę

zarówno na czynniki psychiczne, jak i fizjologiczne w kontekście stresu. Stresem określił reakcję "walki lub ucieczki" mającej na celu przywrócenie równowagi organizmu. Stres jest w tej koncepcji rozumiany jako reakcja organizmu. W takim wypadku reakcja ma właściwości adaptacyjne. Reakcja jest przystosowawcza, gdyż poprzez szereg zmian zachodzących na poziomie fizjologicznym organizmu umożliwia w sytuacji niebezpieczeństwa zwiększenie wobec niej odporności lub ucieczkę. Cannon zwracał uwagę, że takie emocje jak: ból, gniew czy strach, rozumiane w kategoriach stresora, prowadzą do znaczących zmian na poziomie fizjologicznym. Podkreślał, w tym wypadku rolę katechoalmin tj. adrenaliny i noradrenaliny. Wskazywał, że adrenalina pobudza organizm, co sprzyja sprawnemu reagowaniu na zagrożenie. Emocje takie jak strach czy gniew, powodują pobudzenie organizmu, które mobilizuje go do działania w celu usunięcia zagrożenia.

Badania Cannona pokazały znaczącą rolę układu hormonalnego w przebiegu reakcji stresowej (Parkinson, 1999).

Seyle rozumiał stres podobnie jak Cannon, tj. jako fizjologiczną reakcję organizmu.

Zgodnie z koncepcją Selyego stres to niespecyficzna odpowiedź (reakcja) organizmu na bodźce (stresory). Reakcja ta została określona jako "ogólny zespół przystosowania", w którym wyróżnione zostały następujące stadia: alarmowe, odporności, wyczerpania.

Uogólniona reakcja stresowa obejmuje cały ustrój, który reaguje na sygnały płynące z układu nerwowego i hormonalnego. Seyle rozróżnił eustres i dystres. Przez co wskazał, że wymiar stresu może być negatywny, jak również pozytywny. Eustres to tzw. pozytywny, mobilizujący stres, który sprzyja zdrowiu jednostki, w kontekście funkcjonowania podmiotu

ma charakter rozwojowy. Dystres utożsamiany jest z desktrucyjnym, gwałtownym i negatywnym oddziaływaniem na człowieka (Seyle, 1977). Współcześnie podkreśla się

związek eustresu z pozytywnymi stanami psychicznymi (Simmons, Nelson, 2007).

Aktualnie z perspektywy psychologicznej uznaje się za niewystarczające opisywanie stresu w kategoriach reakcji. Podobne reakcje mogą być wynikiem innych bodźców środowiskowych (Heszen, 2013).

Lazarus i Folkman autorzy klasycznej poznawczo-transakcyjnej koncepcji stresu, ujmują stres jako: "określoną relację między osobą a otoczeniem, która jest oceniania przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz zagrażająca jej dobrostanowi"

(Lazarus, Folkman, 1984, s. 19). Relacja ta została określona jako transakcja, która jest oparta o specyficzną wymianę zachodzącą pomiędzy jednostką, a jego środowiskiem, zakończenie transakcji stresowej skutkuje wystąpieniem zmiany w człowieku i jego otoczeniu. Z perspektywy procesu konfrontacja stresowa przebiega dynamicznie i ulega

ciągłym zmianom, natomiast jej rezultat zależny jest od cech człowieka i otoczenia. Można zatem wyszczególnić etapy transakcji stresowej, na które składają się: wyznaczniki

przyczynowe, cechy wydarzenia, procesy pośredniczące oraz skutki jak również zasoby i deficyty wpływające na rozwój sytuacji stresowej (Ziarko, 2014).

Istotne w tym wypadku jest znaczenie jakie jednostka przypisuje aktualnej sytuacji, w której się znajduje. Zatem podstawowa w procesie uznania danego doświadczenia za stresowe jest przede wszystkim subiektywna ocena poznawcza dokonana przez osobę zaangażowaną w daną relację. Koncepcja ta akcentuje indywidualny i podmiotowy charakter stresu. Ocena podmiotu rozstrzyga o tym, czy dana transakcja jest sklasyfikowana jako stresowa. Ocena poznawcza wg. Lazarusa to "proces kategoryzacji zdarzenia i jego różnych aspektów za względu na znaczenie dla dobrostanu" (Lazarus, Folkman, 1984, s. 31). Na procesy oceny poznawczej składa się ocena pierwotna i ocena wtórna. Ocena pierwotna obejmuje ocenę wymagań stawianych przez otoczenie, a ocena wtórna oszacowanie własnych możliwości działania w tej sytuacji (Lazarus, 1993).

W ramach oceny pierwotnej transakcja stresowa jest oceniana z perspektywy znaczenia dla podmiotu i może być określona jako: niemająca znaczenia, sprzyjająco-pozytywna, stresująca. Uznanie sytuacji za stresującą, oznacza ujęcie jej jako: krzywdy/straty,

zagrożenia lub wyzwania (Heszen, 2013; Wrona-Polańska, 2003, 2011). Ocena zdarzenia, w którejś z wymienionych wyżej kategorii uruchamia procesy radzenia sobie. Jeśli radzenie

jest skuteczne wówczas napięcie nie zmienia się w stres, skutkiem czego jest zachowanie zdrowia na poziomie somatycznym i psychicznym oraz rozwój zasobów (Cierpiałkowska, Sęk, 2016). Zdaniem Lazarusa chociaż ocena straty i zagrożenia to odrębne pojęcia, to zdarzenie może być skategoryzowane jednocześnie w obydwu rodzajach, z czasem może się zmieniać dominacja jednej oceny w stosunku do drugiej (Łosiak, 2012). Strata czy krzywda odnosi się do już zaistniałej szkody związanej z utratą ważnych obiektów (bliskiej osoby, zdrowia). Zagrożenie dotyczy podobnych potencjalnych strat, które są antycypowane. Z kolei wyzwanie oznacza potencjalną możliwość (mogą wystąpić straty/krzywdy, jak i zyski).

Z postrzeganiem danej sytuacji jako szkody/straty wiążą się określone emocje takie jak: złość, żal, smutek, natomiast z zagrożeniem: strach, niepokój, martwienie się. Wyzwanie wyzwala zarówno negatywne, jak i pozytywne emocje m.in. podniecenie, zainteresowanie, nadzieję (Heszen, 2013; Plopa, Makarowski, 2010).

Ocena poznawcza pierwotna i wtórna uważane są za procesy dynamiczne, które są ściśle ze sobą powiązane (Wrona-Polańska, 2003).

Ocena wtórna uruchamiana jest w przypadku oceny relacji jako stresowej i dotyczy możliwości poradzenia sobie z problemem, a zatem podjęcia działań likwidujących podłoże stresu lub minimalizujących jego efekty (zapoczątkowuje radzenie sobie). W przypadku oceny transakcji stresowej jako wyzwania ocena wtórna dotyczy możliwości osiągnięcia celu. Sposób oceny przez podmiot sytuacji stresowej zależny jest od dyspozycyjnych oraz sytuacyjnych możliwości radzenia sobie ze stresem (Wrześniewski, 2004).

Folkman rozwinęła transakcyjną definicję stresu o rolę pozytywnych emocji w radzeniu sobie ze stresem. Jej koncepcja była rezultatem badań przeprowadzonych wśród

osób wspierających chorych na AIDS. Wyniki badań

wskazały, że poza negatywnymi stanami psychicznymi występował również u badanych pozytywny afekt. Proces radzenia sobie ze stresem obejmuje zatem negatywne i pozytywne emocje. Radzenie sobie może mieć postać: nasycania zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem, wzmacniania pozytywnego afektu, czy znajdowania korzyści w wydarzeniach stresowych (Folkman, 2008). Folkman i Moskowitz pozytywne emocje wiążą z poszukiwaniem i nadawaniem pozytywnego znaczenia sytuacji (Folkman, Moskowitz, 2007). Pozytywne emocje są znaczące dla zdrowia. Jak pokazują badania mózgu człowieka zdolność wzbudzania ich w sobie i przeżywania stanowi rodzaj wewnętrznej autoterapii (Jośko, 2011). W sytuacji kryzysu pozytywny afekt chroni przed stanami depresyjnymi. Doświadczanie wdzięczności, miłości i zainteresowania powoduje, że nawet w kryzysie może nastąpić wzrost zasobów (Fredrickson i Tugade, Waugh, Larkin, 2001).

Wzrost zasobów powoduje rozwój osobisty i pozwala zachować zdrowie (Wrona-Polańska, 2003, 2011, 2016).

Hobfoll z kolei stres utożsamia z określonymi warunkami: "1) zagrożenie utratą zasobów lub 2) faktyczna utrata zasobów potrzebnych do przetrwania jednostki-osadzonej- w rodzinie-osadzonej-w organizacji społecznej. Ponadto, ponieważ ludzie inwestują cenione przez siebie dobra w nadziei na większy zysk, stres można również przewidywać 3) kiedy zainwestowanie zasobów nie przynosi oczekiwanego zysku jednostce lub jej grupie społecznej, co jest równoznaczne ze stratą" (Hobfoll, 2006, s. 62).

Zasobami Hobfoll (2006) nazywa cenione przez ludzi przedmioty, okoliczności, cechy osobowościowe i potencjał energetyczny, które umożliwiają egzystencję lub są potrzebne do zdobycia zasobów potrzebnych do egzystencji. Zdaniem autora koncepcji człowiek dąży do uzyskania zasobów, ich utrzymania i ochrony. Hobfoll wyróżnia trzy podstawowe podziały zasobów. Dzieli zasoby na wewnętrzne i zewnętrzne. Zasoby wewnętrzne są w posiadaniu Ja, należą do nich: optymizm, poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe. Zasoby

zewnętrzne to te poza jednostką, takie jak: wsparcie społeczne, status społeczno-ekonomiczny, zatrudnienie. Drugi podział zasobów to ich klasyfikacja strukturalna. Zgodnie, z którą zasoby dzielą się na materialne, zasoby osobiste, zasoby stanu oraz energii. Zasoby materialne obejmują obiekty fizyczne takie jak dom, kosztowności czy samochód. Zasoby osobiste to umiejętności i cechy osobowości. Przykładem zasobów stanu jest zdrowie, staż pracy, stałe stanowisko zawodowe, małżeństwo, zasoby te warunkują dostęp do innych zasobów. Z kolei gromadzenie lub inwestowanie zasobów związanych z energią (pieniądze, wiedza) umożliwia pozyskanie innych zasobów. Zasoby energii mogą tracić swoją wartość, czego przykładem może być hiperinflacja. Trzeci podział dotyczy znaczenia zasobów dla przetrwania jednostki. Hobfoll zgodnie z tym założeniem dzieli zasoby na pierwotne i wtórne oraz trzeciego rzędu. Pierwotne to m.in. pokarm i schronienie, ich funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa. Zadaniem zasobów wtórnych, do których należy wsparcie społeczne, więzi małżeńskie, optymizm jest umożliwienie dostępu do zasobów pierwotnych. W trzeciej kategorii autor wyróżnia takie zasoby jak dobra materialne, pieniądze czy status społeczny.

Hobfoll próbuje odnaleźć ogólne zasady nadające kierunek intencjonalnym zachowaniom jednostki. W swojej teorii stresu, określanej środowiskową, uwzględnia historię, antropologię kulturową, ewolucję i kulturę człowieka. Jego spojrzenie na stres i radzenie sobie z nim ma charakter kolektywistyczny, biorący pod uwagę rodzinę, grupę i społeczeństwo, w którym funkcjonuje osoba. Uważa, że o stresie można mówić w określonych obiektywnych warunkach związanych z gospodarką zasobów, mianowicie z wystąpieniem zakłóceń homeostazy w zakresie wymiany zasobów pomiędzy człowiekiem a środowiskiem (Heszen, Sęk, 2008). W koncepcji zostaje wprowadzone pojęcie spirali zysków i strat, przy czym utrata zasobów jest bardziej obciążająca dla funkcjonowania człowieka. Zgodnie z założeniami teorii, im wyższy poziom zasobów posiada jednostka tym mniej jest narażona na ich utratę. Jednostki, odznaczające się brakiem zasobów są bardziej podatne na ich stratę. Jest to rezultat niskiego poziomu zasobów możliwych do zainwestowania w warunkach początkowej ich straty oraz uruchomienia spirali strat.

Jednostki z wyższym poziomem zasobów dążą do ich pomnażania. Dla niskiego poziomu zasobów charakterystyczne jest uruchamianie strategii w celu ich ochrony (Hobfoll, 2006).