G ŁÓWNE NURTY TWÓRCZOŚCI J ÓZEFA M IRSKIEGO

Od lat studenckich można w twórczości Mirskiego wyróżnić kilka zasad-niczych nurtów jego zainteresowań: własna twórczość literacka w zakresie poe-zji, dramatu i prozy, twórczość fi lozofi czna, teatrologia, pedagogika, działalność

28 Za: W. Bartoszewski, Warszawski pierścień śmierci 1939-1944. Terror hitlerowski w oku-powanej stolicy, Warszawa 2008, s. 244.

29 Więźniowie Pawiaka. Lata 1939-1944. Lista imienna, WWW.stankiewicze.com/pawiak/

nazm4.htm (dostęp: 31.07.2013).

30 M. Kłos FMA, Józef Mirski – zapomniany literat i teatrolog, s. 58.

31 Tamże, s. 19.

164

Lucyna Dziaczkowska

translatorska. W każdym z nich zapisał się w sposób dostrzegalny i wyraźny dla współczesnych sobie twórców. W każdym, może najmniej w przypadku fi lozofi i, odkrywany i przypominany bywa także dzisiaj. Jako literat od czasów wczesnej młodości poddawał swoje prace pod osąd współczesnej sobie krytyki. W klimacie uprawianej poezji bliski był Kasprowiczowi i Staff owi³². Za debiutancki tomik poezji pod tytułem Tajemnice otrzymał w „Myśli Polskiej” bardzo pochlebną recenzję, w której obok zdecydowanej krytyki pojawiają się słowa pochwalne:

Wrażenie [...] wcale głębokie, pełne wewnętrznego znaczenia i siły, spotęgowane czasem wprost doskonałymi wyrażeniami w utworach o bogatych kształtach, pięknym obrazowaniu poetyckim, pisanych z prawdziwym talentem, uczuciem i szczerym natchnieniem, a miejscami z jakąś dziwną pieczołowitością i uko-chaniem. Takie na przykład wiersze, jak Ogród, Pieśń pszczela, Sny, Ślepiec, Z mroków, Na czatach, Eros, pewne miejsca w Snach dziewiczych itd., a przede wszystkim skończenie piękne Z duszy chłopskiej, w którym słychać muzykę, szum lasu, czuć całą boleść i rozpacz chłopa ginącego z głodu na sznurze przy jękach dzwonów i zawrotnych tonach muzyki weselnej, prawie że nowe pod względem ekspresji i odczucia [...] pozwalają spodziewać się w przyszłości po p.

Mirskim rzeczy już skończonych; talent bowiem jest i to wcale niepośledni³³.

W zbiorze Tajemnice – jak sugeruje sam tytuł – stawiane kwestie nie znajdują wyraźnych rozwiązań, pozostają w sferze niedopowiedzeń³⁴. Bardziej pedagogiczne inklinacje Mirskiego można odnaleźć w zbiorze Baśnie i bajki, wydanym w 1906 roku we Lwowie. Publikacja zawierała zarówno utwory prozatorskie, jak i pisane wierszem. Autor, posługując się w nich konwencją baśniowo-bajkowo-balladową, poruszał ważne społecznie kwestie moralne: miłości i zazdrości, potrzeby zmaga-nia się z godnym siebie przeciwnikiem, prawdy i kłamstwa w relacjach między-ludzkich, potrzeby szacunku dla drugiego człowieka, jego uczuć i postaw, troski o najsłabszych i najmniejszych. W utworze Orlica „udało się Mirskiemu [...]

przemycić przed cenzurą treści patriotyczne, które dla współczesnego mu odbiorcy były bardzo czytelne”. Tytułowa orlica zdaje się uosabiać naród polski, który mimo przeciwieństw, przegranych na polach boju, zachowuje swoją siłę i wytrwałość, dalej podejmując walkę o wyrwanie się z kajdan niewoli³⁵. Choć utwory zawarte w Bajkach i baśniach wyraźnie zmierzają do konkretnego przesłania etycznego, dalekie są jednak od natrętnego moralizatorstwa. Nie od razu jednak otrzymały

32 Tamże, s. 60.

33 Za: tamże, s. 70.

34 Tamże, s. 90.

35 Tamże, s. 97-107.

Józef Mirski – literat, teatrolog, pedagog zapoznany i odkrywany na nowo

pochlebną recenzję wydawcy, w związku z czym Mirski prosił o opinię na ich temat między innymi Jana Kasprowicza. W niedługim czasie potem zostały wydane.

Ostatnią poetycką publikacją Mirskiego był zbiór De profundis. Po jej wyda-niu w 1924 roku w „Przeglądzie Warszawskim” recenzent podpisany inicjałami K. W. Z. dość ostro obszedł się z całą twórczością poetycką Mirskiego, zarzuca-jąc jej nieoryginalność oraz pewną sztuczność, choć jednocześnie przyznazarzuca-jąc, iż w twórczości tej można znaleźć utwory „dobrze zrobione” i „dobrze skomponowa-ne”, a także – „ze względu na temat”³⁶ – wiersze ważne dla polskiego czytelnika.

Takimi są utwory poświęcone walkom o niepodległość, zwłaszcza we Lwowie.

Mirski zebrał bowiem w De profundis wiersze odnoszące się do wydarzeń histo-rycznych z lat 1915-1919³⁷. Szczególnie przejmujący jest wśród nich wiersz Dzieci poświęcony Lwowskim Orlętom:

O białowłose, jasnookie dzieci, tak jeszcze wczora rozbawione żywo barwnymi szkiełki, szabelką, co świeci, książeczką z drewna i książeczką tkliwą!

Jakiż czar możny przemienił was w męże pod jedną noc, że matek obiecawszy, każdy z was chwycił śmiertelne oręże, jak rycerz mężny, bohater – najkrwawszy?

Nie znajdziesz na to odpowiedzi w księdze, lecz spytaj samych, a wnet każdy wyzna prawdę o owej nadludzkiej potędze, której na imię: „Naród i Ojczyzna”³⁸.

Obok wierszy w literackim dorobku Mirskiego znajdują się jeszcze inne utwory: poematy, dramaty. Treści w nich poruszane świadczą o dużej wrażliwo-ści społecznej i moralnej autora. Nie wszystkie zachowały się po dzień dzisiejszy.

Wypowiedzi krytyków na ich temat nie zawsze są przychylne. Zapewne pod ich wpływem oraz kierując się własnym krytycyzmem, a pewnie też za sprawą nowych obowiązków zawodowych podjętych w Ministerstwie Wyznań Religij-nych i Oświecenia Publicznego, Mirski porzucił wielkie ambicje literackie. Jeśli wracał do pisarstwa, czynił to zazwyczaj z myślą odniesienia go do konkretnej pracy oświatowo-wychowawczej w II Rzeczypospolitej. Robił to w dobrym sty-lu. Jego komedia Mundur swatem, wydana w 1937 roku w Bibliotece Teatrów

36 Tamże, s. 107.

37 Tamże, s. 107-108, 117.

38 Za: tamże, s. 119.

166

Lucyna Dziaczkowska

Amatorskich, zyskała uznanie nie tylko współczesnych, ale również powojennych wydawców. Ukazywała się przez trzy kolejne lata, od 1946 roku. Wydawca zaliczył ją do „najweselszych i największym cieszących się powodzeniem komedii i fars”³⁹.

Światowy oraz polski dramat i teatr, a także szerzej: kultura jako obszar ludz-kiego działania, to wielka pasja życiowa Mirsludz-kiego. W tym zakresie ma on „na swoim koncie sześć mniej lub bardziej obszernych książek związanych z teatrologią i polską kulturą muzyczną, trzy duże szkice teatrologiczne w pozycjach książko-wych oraz kilkanaście [...] artykułów [...]”⁴⁰. Szczególne miejsce w twórczości Mirskiego zajmowały studia nad polskimi wieszczami narodowymi, teatrem mo-dernistycznym oraz twórczością teatralną Stanisława Wyspiańskiego. Ukorono-waniem tych ostatnich była wydana w 1921 roku we Lwowie rozprawa Mistyka Wyspiańskiego⁴¹. Kwintesencję poglądów Mirskiego na zagadnienie teatru w ogóle znajdziemy w zbiorze artykułów Dusza teatru (wydanym w 1939 roku). Tytuł oddaje główną tezę Mirskiego, iż to, co ma miejsce w teatrze, dotyka (dotykać może) głębi życia człowieka – jego duszy. Wiedza o teatrze wymaga zatem – zda-niem Mirskiego – wnikliwej analizy psychologicznej talentu aktorskiego, jego przejawów i siły oddziaływania na widza⁴². Obecność tego ostatniego to funda-mentalny warunek kreowania rzeczywistości teatralnej, jej dynamiki. Mirski pisał:

Teatr nie jest sztuką statyczną, nie jest jakimś tworem stałym, lecz dynamicznym, dającym się w czasie procesem powstającym z zespołu wymienionych dwóch czynników, a mianowicie gry aktora i odbiorczej roli widza. Samo fi zyczne istnienie obu tych czynników jest tylko warunkiem, właściwy zaś żywy teatr rodzi się dopiero wskutek wytworzenia się pewnego specyfi cznego między nimi  s t o s u n k u  [podkr. E. U.], który powstaje wówczas, gdy aktor gra i grą swoją, a więc systemem słów, ruchów, mimiki oddziaływa na widza, widz zaś znowu w pewien swoisty sposób oddziaływa na aktora⁴³.

W swoich teatrologicznych rozważaniach Mirski zwracał uwagę na rozcho-dzenie się teatru i dramatu, tendencji do usamodzielnienia się jednego i drugiego z tych fenomenów. Nie był jednak zwolennikiem tego zjawiska, wykazując pułapki krystalizowania się „czystego teatru” oraz „czystego dramatu”, choć w 1914 roku wyraźnie optował za autonomią tego ostatniego. Poglądy jego ewoluowały ku wizji integralności dramatu i teatru⁴⁴. Z jednej strony bowiem, jak pisał w 1926 roku

39 Tamże, s. 122.

40 Tamże, s. 155.

41 Tamże, s. 20.

42 Por. E. Udalska, Teatrologia w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1977, s. 246-247.

43 Za: tamże, s. 246.

44 Za: M. Kłos FMA, Józef Mirski – zapomniany literat i teatrolog, s. 159.

Józef Mirski – literat, teatrolog, pedagog zapoznany i odkrywany na nowo

w „Życiu Teatru” w artykule Teatralizacja teatru, „dramat nie jest samowystarczal-nym utworem słowsamowystarczal-nym, lecz niejako – przekazem na wartości inne, pozasłowne, które realizują się dopiero poprzez aktora; dramat to tekst, który nabiera pełnego życia dopiero wtedy, gdy odegra go aktor”⁴⁵. Nie dowodzi to wyższości teatru nad dramatem, ponieważ „im bardziej teatr zaniedbuje dramat, tym bardziej sam się również wyradza i wypacza, zmieniając się w czcze efekciarstwo”⁴⁶. To ostatnie twierdzenie w zdumiewająco aktualny sposób uderza również we współczesny teatr, w którym przesłanie autora dramatu znika niekiedy zupełnie, ginąc pod zaproponowanym przez twórców spektakli teatralnych sposobem wyrażenia ich wizji, niemających wiele (albo nic) wspólnego z wrażliwością dramatopisarza.

Na pograniczu dwóch wielkich pasji Mirskiego – teatrologii i pedagogiki – lokuje się jego rozprawa O teatr młodzieży i dla młodzieży, zamieszczona w 1924 roku w „Przeglądzie Pedagogicznym”. Autor ukazuje w niej znaczenie wychowaw-cze „samorodnego teatru dzieci” oraz teatru szkolnego. O tym pierwszym pisze:

Ten teren twórczości dramatycznej dziecka posiada bardzo duże znaczenie wychowawcze: przez nie bowiem nabiera dziecko dopiero owej niezbędnej w późniejszym życiu zdolności do sympatycznego i estetycznego rozumienia, odczuwania, poznawania w sobie duchowych stanów innych istot żyjących, a nawet ożywiania istot nie żyjących, zdolności, która jak wiadomo, jest źródłem wszelkich uczuć estetycznych i etycznych⁴⁷.

Mirski trafnie wskazuje na istotną różnicę pomiędzy teatrem tworzonym przez dziecko a tym, który jest dziełem dorosłych. Podczas gdy dorosły gra dla innych, dzieci pierwotnie robią to dla samych siebie, tworząc fenomen, który można by określić „dramatoteatrem”. Zadaniem każdego wychowawcy – czy to rodzica, czy nauczyciela – jest „dać upust” temu dziecięcemu zamiłowaniu do teatru samorodnego⁴⁸:

[...] wychowanie organizujące naturalne popędy dziecka winno i ten popęd ująć w swe pieczołowite ręce. Dać dzieciom teatr! Zrazu ich własny teatrzyk dziecięcy, a zaraz potem ten teatrzyk, który dzięki swej naiwnej, groteskowej formie najlepiej odpowiada nie tylko wyobraźni ludu, lecz i dziecka, tj. teatrzyk kukiełek. Każda szkoła, zwłaszcza wiejska, oddalona od miasta, winna posiadać własną scenkę oraz szopkę z kukiełkami. [...]. Mówić by jeszcze można i należało o repertuarze, lecz niechże w tej dziecięcej commedia dell’arte dzieci same; co najwyżej z dyskretną pomocą starszych, będą również autorami i reżyserami.

45 Za: tamże, s. 160.

46 Za: tamże, s. 157.

47 Za: tamże, s. 178.

48 Tamże.

168

Lucyna Dziaczkowska

Potrafi ą to niezawodnie, jeno dajcie im grać, co chcą: Niech to zrazu nie będzie

„rozumne”, „z sensem”, „piękne” w naszym pojęciu, niech będzie dziecinne z ducha, treści formy! Estetyka dziecięca ma swoje własne prawa, inne od estetyki naszej [...] groteska, karykatura, gest bardziej zrozumiały niż słowo, akcja żywa, obok baśni realizm, a przy tym prostota, dosadność, krótkość i plastyczność – oto jej najważniejsze cechy⁴⁹.

Przechodząc do charakterystyki teatru „młodzieży i dla młodzieży”, Mirski zwrócił uwagę na szkodliwą – jego zdaniem – redukcję tego fenomenu tylko do przyznania mu funkcji kształcącej i moralizującej. Za pożądany wychowawczo uznał natomiast teatr, który „uczy i bawi”, który „stanowi par excellence sztukę młodzieży”⁵⁰, który podąża za życiowymi potrzebami młodych ludzi:

Cała psychika młodzieńcza nastrojona jest na ów ton nadzwyczajności. Współ-brzmią tu rozbudzone już, choć nieokreślone jeszcze uczucia, które nie znajdując zadowolenia w sferze nie dość jeszcze poznanej, a już lekceważonej rzeczywi-stości, z całą powagą niestępionego idealizmu i rozkołysanej fantazji wyżywają się w sprawach nad wszelką miarę prawdopodobieństwa i możliwości, pełnych sił, odwagi, przygód, niebezpieczeństw, bohaterstwa itd. Z utajonych nieświa-domych źródeł bijące siły żywotne, objawiają się zarazem w dziwnej prężności ducha, egotyzmie wyobraźni, rycerstwie uczuć, romantyzmie pragnień, słowem w tęsknocie za czymś wielkim i niezwykłym⁵¹.

Mirski był przekonany o konieczności organizowania edukacji teatralnej dla młodzieży. Dlatego wskazywał nieprawidłowości w tej dziedzinie: w zakresie do-boru repertuaru teatralnego oraz sposobów realizacji przedstawień adresowanych do młodych osób. Uważał, że zaniedbania w tej dziedzinie przynoszą następstwa między innymi w postaci niewysublimowanego gustu dorosłych sięgających po mało ambitny repertuar teatralny⁵².

W teatrologicznych i pedagogicznych (o tych ostatnich będzie mowa w od-dzielnym punkcie) pracach Mirskiego nie brakuje wyraźnych odniesień fi lozo-fi cznych, zaznacza się w nich dążność autora do klarownego ujmowania treści, precyzyjnej ich strukturalizacji i ustalania znaczeń⁵³. Niestety, nie zachowały się jego znaczące dzieła stricte fi lozofi czne. Choćby praca magisterska i późniejsza praca doktorska. W przypadku tych dwóch rozpraw brak śladu po nich można

49 Za: tamże, s. 179.

50 Tamże, s. 180.

51 Za: tamże, s. 180-181.

52 Tamże, s. 181.

53 Zob. tamże, s. 196.

Józef Mirski – literat, teatrolog, pedagog zapoznany i odkrywany na nowo

wytłumaczyć intensywnymi zabiegami Mirskiego o usunięcie pierwszego nazwi-ska – Kretz – ze wszystkich ofi cjalnych dokumentów, które były nim opatrzone⁵⁴. Płaszczyzną, gdzie wszystkie, także i fi lozofi czna, dziedziny twórczości Mir-skiego uobecniły się, jest aktywność translatorska. Mirski ma na swoim koncie dziesiątki przetłumaczonych dzieł autorów, którzy reprezentowali wszystkie, zróż-nicowane nurty jego zainteresowań. Zdawać się może, że Mirski wręcz chciał przybliżyć swoim czytelnikom całe bogactwo i oryginalność ludzkiej myśli hu-manistycznej, która – zwłaszcza w ojczyźnie o krótkiej najnowszej historii nie-podległościowej – mogła przysłużyć się do budowania nowej i żywej kultury społeczno-politycznej. W latach 1924-1926 Mirski podjął się kierowania tzw.

Biblioteką Tęczową. Jej zadaniem było przybliżanie polskiej i światowej myśli humanistycznej⁵⁵. O jej celach tak pisał sam Mirski:

Biblioteka Tęczowa [...] służyć ma aktualności w najlepszym tego słowa i od wszelkiej sensacyjności dalekim znaczeniu, tj. żywej myśli nowoczesnej. Nawią-zawszy kontakt z najwybitniejszymi literatami, uczonymi, politykami i innymi twórcami umysłowymi polskimi i obcymi, przynosić będzie Biblioteka Tęczowa w niewielkich tomikach prace oświetlające w formie wykładów, prelekcji, mów, studiów i, itp. syntetycznych ujęć, ogólne a pilne dla człowieka nowoczesnego sprawy i zagadnienia⁵⁶.

Mirski przełożył dla Biblioteki Tęczowej między innymi Amerykanizm Teo-dora Roosevelta, ale także zachęcił innego tłumacza (Edwina Jędrkiewicza) do przetłumaczenia zbioru mów Mussoliniego. W przypadku tego ostatniego chodziło o przemówienia wygłoszone do początku lat dwudziestych, kiedy Mussolini jeszcze nie rozwinął (w pejoratywnym znaczeniu) swojej zbrodniczej idei wodzostwa⁵⁷.

„Wpadka” z Mussolinim (oczywiście, o takowej możemy tylko mówić z dłuższej perspektywy historycznej niż ta, którą posiadał Mirski) należała raczej do wyjąt-kowych w pracy Biblioteki Tęczowej. Mirski dokładał wszelkich starań, aby teksty doń wybrane posiadały istotne walory społeczno-kulturowe⁵⁸.

Jako tłumacz Mirski miewał bardzo surowych krytyków. Zdarzało się jednak nierzadko, nawet w okresie powojennym, iż otrzymywał niezwykle pochlebne recenzje dotyczące jego pracy translatorskiej. Przykładowo: Wojciech Natanson w 1958 roku na łamach „Twórczości” uznał za „znakomity” przekład autorstwa

54 Zob. M. Kłos FMA, Listy Jana Parandowskiego do Józefa Mirskiego z lat 1922-1930, s. 311-312.

55 M. Kłos FMA, Józef Mirski – zapomniany literat i teatrolog, s. 139.

56 Tamże.

57 Tamże, s. 139-141.

58 Tamże, s. 144.

170

Lucyna Dziaczkowska

Mirskiego sztuki niemieckiego pisarza Heinricha von Kleista Rozbity dzban⁵⁹. Psychologia i pedagogika zawdzięcza Mirskiemu przekłady dzieł tak znaczących swoich reprezentantów, jak: Fryderyk Foerster, Oskar Pfi ster czy Alfred Adler.

Dokonując przekładów, Mirski na ogół opatrywał prace swoim wstępem i mimo że doceniał dane dzieło ze względu na jego walory teoretyczne, wnikliwie analizował również pułapki bezkrytycznego aplikowania poglądów tłumaczonych autorów na grunt wychowania. W przedmowie do przetłumaczonej przez siebie książki atorstwa Oskara Pfi stera pisał:

[...] należy zająć postawę nieco krytyczną wobec wywodów i praktyki autora, zwłaszcza tam, gdzie autor posługując się typową freudowską metodą interpre-tacji objawów, dochodzi ostatecznie zawsze prawie do przyczyn seksualnych.

[...]. Niezmierny takt, ostrożność i rozwaga, niezbędne w wychowaniu w ogóle, są w pedanalizie [psychoanalizie dziecka – przyp. L. D.] nie tylko warunkiem pomyślnych wyników, lecz co więcej, grzechy przeciw nim pociągnąć mogą za sobą nader smutne następstwa dla psychicznie wątłych ofi ar naszego partactwa lub personalnej gorliwości⁶⁰.

Tego typu komentarze do tłumaczeń dzieł psychologicznych i pedagogicz-nych świadczą o dużej wrażliwości Mirskiego na kruchość i złożoność osoby wychowanka. O tym, że tej wrażliwości nie brakowało mu również w odniesieniu do „silniejszego” z pozoru podmiotu wychowania – wychowawcy, nauczyciela – udowodnił Mirski swoją twórczością pedagogiczną.