Podejmując temat charakterystyki gatunkowej AD malarstwa, poza publikacjami poświęconymi tej formie oraz poza analizą samych skryptów, nie można zapomnieć o pracach z zakresu genologii lingwistycznej. Należą do nich m.in. publikacje Jerzego Bartmińskiego137, Marii Wojtak138, Bożeny Witosz139, Stanisława Gajdy140, Ireny Sarnowskiej-Giefing141, Anny Wierzbickiej142 oraz Aleksandra Wilkonia143. Dają one podstawę do traktowania AD jako wciąż tworzącego się, nowego gatunku wypowiedzi.
136 R. Wieckowski, Audiodeskrypcja piękna, „Przekładaniec” nr 28, 2014, s. 109-123.
137 J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009, s. 128-155; Tekstologia, cz. 1, cz. 2, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2004.
138 M. Wojtak, Gatunki prasowe, Lublin 2004.
139 B. Witosz, Genologia lingwistyczna, Katowice 2005.
140 S. Gajda, Językoznawstwo w Polsce: stan i perspektywy, Opole 2003; Gatunkowe wzorce wypowiedzi.
Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, idem, Opole 1983; Styl a tekst, red. S. Gajda, M.
Balowski, Opole 1995.
141 I. Sarnowska-Giefing, Od onimu do gatunku tekstu: nazewnictwo w satyrze polskiej do 1820 roku, Poznań 2003.
142 A. Wierzbicka, Genry mowy, w: Tekst i zdanie. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, E. Janus, Wrocław 1983, s. 125–137; Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach, eadem, w: Język – umysł – kultura, Warszawa 1999, s. 228-269; Semantyka: jednostki elementarne i uniwersalne, eadem, Lublin 2010, s. 373-388.
143 Z problemów współczesnego języka polskiego, red. A. Wilkoń, J. Warchal, Katowice 1993.
Strona | 24 Przez długi czas termin genologia odnosił się do subdyscypliny nauki o literaturze144, gdyż gatunki rozumiane były jako zjawisko czysto literackie145, zatem oznaczał naukę o gatunkach artystycznych146. Z czasem obszar badań się poszerzył i gatunki nie tylko artystyczne stały się przedmiotem badań innych dziedzin nauki, m.in. medioznawstwa147, biblistyki148, homiletyki149, folklorystyki150, a przede wszystkim, przeżywającej obecnie szczytowy okres rozwoju, genologii lingwistycznej151. Pojawiają się także postulaty stworzenia genologii uogólnionej, innej, nowej, multimedialnej, która by łączyła zasięgiem swego zainteresowania wszystkie formy komunikacji piśmienniczej152.
Nadmienić także trzeba, że choć hasło genologia nie pojawia się w Encyklopedii językoznawstwa ogólnego153 ani w Encyklopedii języka polskiego154, to występuje w Małym słowniku terminów teorii tekstu155, gdzie także dokonano rozróżnienia na genologię lingwistyczną i literacką156.
Warto przypomnieć, że termin genologia wprowadzony został dopiero w XX wieku, jednakże refleksji genologicznej poszukuje się w antycznej poetyce i retoryce157, m.in. w Poetyce Arystotelesa. Wśród najstarszych polskich publikacji dotyczących genologii, które przynależą już do stadium naukowego tej dyscypliny158,
144 W Słowniku gatunków literackich Bernacki, M. Pawlus i S. Jaworski genologii przypisują analizowanie rodzajów, gatunków i odmian literackich oraz wiązanie ich ze zjawiskami kulturalno-literackimi.
145 R. Cudak, Polska geologia literacka, Warszawa 2007, s. 13.
146 S. Gajda, Społeczno-kulturowy kontekst najnowszych przemian polszczyzny, w: Język polski 25 lat po przełomie. Die polnische sprache 25 jahre nach der wende, red. D. Scheller-Boltz, Hildesheim-Zurich-Nowy Jork 2014, s. 257.
147 R. Cudak, Polska geologia literacka, s. 13. Ewa Szczęsna natomiast w Słowniku pojęć i tekstów kultury zaznacza, że zadaniem genologii jest scharakteryzowanie typologii, opis form oraz kategorii dyskursu kulturowego rozumianych również przez pryzmat tekstów literackich, do których badaczka zalicza również formy fikcjonalne takie, jak gatunki dziennikarskie, filmowe i radiowe. Cf. Słownik pojęć i tekstów kultury, red. T. Dobrzyńska, E. Szczęsna, Warszawa 2002.
148 J.S. Synowiec, Gatunki literackie w Starym Testamencie, Kraków 2003; D. Pawson, Klucz do Biblii, Warszawa 2016.
149 W. Przyczyna, Kaznodziejski przekaz opowiadań biblijnych, „Poligrafia Salezjańska” 2000, nr 18;
Retoryka dziś: teoria i praktyka, red. R. Przybylska, W. Przyczyna, „Poligrafia Salezjańska” 2001, nr 20;
Prawdy wiary w przepowiadaniu, red. W. Przyczyna, „Redemptoris Missio” nr 21; A. Draguła, Eucharystia zmediatyzowana: teologiczno-pastoralna interpretacja transmisji Mszy Świętej w radiu i telewizji, Zielona Góra 2009; A. Draguła, Liturgia, muzyka, język: o współczesnej komunikacji kościoła, „Studia i Rozprawy”
nr 44, Szczecin 2017.
150 J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2012, s. 13.
151 D. Ostaszewska, Polska genologia lingwistyczna, Warszawa 2008, s. 7.
152 E. Balcerzan, W stronę genologii multimedialnej, „Teksty Drugie”, nr 6 (59), s. 88; B. Witosz, Gatunek – sporny (?) problem współczesnej refleksji tekstologicznej, „Teksty Drugie” 2001, z. 5, s. 67-85.
153 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański Wrocław 1999.
154 Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1992.
155 Mały słownik teorii tekstu, red. K. Wyrwas, K. Sobańska-Sobisz, Warszawa 2005.
156 Ibidem, s. 57-58.
157 S. Gajda, Polonistyka wobec wyzwań współczesności, 2014, s. 257.
158 Ibidem.
Strona | 25 wymienia się zwykle Teorję prozy i poezji w zarysie159 oraz Stylistykę i teorję literatury:
wykład systematyczny oraz wypisy i ćwiczenia stylistyczne160 Henryka Gallego, a także sięgające do literatury epok dawniejszych Studia z dziejów prozy staropolskiej161 Jadwigi Rytel, Problemy genologii antycznej162 Stanisława Stabryły, Antyczne epicedium i elegia żałobna: geneza i rozwój163 Stefana Zabłockiego oraz Prozę staropolską: problemy gatunków i literackości164 Hanny Dziechcińskiej.
Polska genologia lingwistyczna jako subdyscyplina teorii tekstu miała początkowo zajmować się gatunkami wypowiedzi, które sytuują się poza sferą literaturoznawstwa165. Choć językoznawcze opisy poszczególnych gatunków komunikatywnych powstawały od dawna, nie miały one jednak charakteru kompleksowego, dlatego o powstaniu samodzielnej dyscypliny badawczej mówić można od niedawna. Zapoczątkowana została na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, a jej podstawę teoretyczną stanowił schemat komunikacji językowej, na który składają się trzy elementy:
nadawca – komunikat – odbiorca166.
Istotne znaczenie dla rozwoju genologii lingwistycznej miała tradycja teoretycznoliteracka167, nie tylko polska. Można mówić o dużym wpływie myśli Michaiła Bachtina, negującego klasyczny schemat komunikacji językowej i uogólniającego pojęcie gatunku na wszelkie wypowiedzi językowe: „Mówimy wyłącznie przy użyciu określonych gatunków mowy, tzn. wszelkie nasze wypowiedzi posługują się konkretnymi, względnie trwałymi i typowymi formami konstruowania całości”168.
Co prawda, Bachtin nie stworzył własnej typologii gatunków, sformułował jednak wiele hipotez interpretacyjnych i zwrócił uwagę na takie zagadnienia, którymi wcześniej badacze się nie zajmowali, np. ujmowanie gatunku jako zbioru zmieniających się konwencji, uwzględnianie w analizie aspektów strukturalnych tekstu, a także postrzeganie relacji między gatunkami jako jednego z parametrów genologicznego
159 H. Galle, Teorja prozy i poezji w zarysie, Warszawa 1910.
160 H. Galle, Stylistyka i teorja literatury: wykład systematyczny oraz wypisy i ćwiczenia stylistyczne, Warszawa 1908.
161 J. Rytel, Studia z dziejów prozy staropolskiej, Warszawa 1990.
162 S. Stabryła, Problemy genologii antycznej, Kraków 1982.
163 S. Zabłocki, Antyczne epicedium i elegia żałobna: geneza i rozwój, Wrocław 1965.
164 H. Dziechcińska, Proza staropolska: problemy gatunków i literackości, Wrocław 1967.
165 Stanisław Gajda wyraźnie podkreśla, że badanie gatunków dotyczy wszystkich reprezentacji tekstowych (Cf. S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi…, s. 67-74).
166 A. Furdal, Genologia lingwistyczna, w: Współczesna polszczyzna – wybór opracowań, t. 3, Akty i gatunki mowy, red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Bartmiński, J. Szadura, Lublin 1982 (2004), s. 62-63.
167 Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, Warszawa 2000.
168 M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 373.
Strona | 26 opisu169: „Gatunki mowy są nam dane w taki sam nieomal sposób, jak język ojczysty, którego używamy bez trudności również przed teoretycznym opanowaniem gramatyki”170.
Nie bez znaczenia dla teorii gatunków okazały się także prace austriackiego filozofa Ludwiga Wittgensteina, podejmującego problem gier językowych oraz podobieństwa rodzinnego171, a przede wszystkim koncepcja prototypów Eleanor Rosch, „której wagę dla teorii gatunku upatruje w nowym sposobie podejścia do kategoryzacji, zrywającym z tradycją Arystotelesowską”172, pozwalającym na nowo kategoryzować teksty.
Sięgając do początków uprawiania tej dyscypliny, należy przywołać najważniejsze nazwiska przedstawicieli, a także kręgi tematyczne, wokół których skupiały się ich badania. Na wstępie należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że czołową badaczką, a poniekąd także pionierką analiz genologicznych na gruncie polskim jest Stefania Skwarczyńska, która swoją koncepcję stworzyła w latach trzydziestych XX wieku173, formułując podstawowe ustalenia metodologiczne dla genologii lingwistycznej174. Na szczególną uwagę w tym kontekście zasługuje jej teoria epistolografii175 i wskazanie na rolę czynników zewnętrznych w kształtowaniu się strukturalnego kośćca gatunku176. Za trwały wkład Skwarczyńskiej uznaje się również tezę o przynależności gatunku do świata form, struktur. Gatunki mowy, czyli ukształtowane struktury stanowią składnik językowej komunikacji177. Tworzą one struktury spoiste, zwarte, składające się ze szczególnie zwartej tkanki178. Wyznacznikami je konstytuującymi są: kategorie podmiotu mówiącego i odbiorcy oraz zachodzące między nimi relacje, sytuacja komunikacyjna, cel komunikacyjny, temat i sposób jego rozwijania, tworzywo przekazu,
169 Cf. M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych, „Postscriptum” 2004-2005, nr 2-1 (48-49), s. 158.
170 M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 373.
171 M. Kita, Genologia lingwistyczna: zarys problematyki, Bożena Witosz, Katowice 2005 [recenzja],
„Postscriptum” 2006, nr 2 (52), s. 193.
172 Ibidem. Cf. E. Miczka, Prototyp w lingwistyce tekstu, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, red. D. Ostaszewska, Katowice 2000, s. 20-32.
173 Na podobieństwa teorii Bachtina i Skwarczyńskiej wskazują m.in. badania M. Zaśko-Zielińskiej (M. Zaśko-Zielińska, Przez okno świadomości: gatunki mowy w świadomości użytkowników języka, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 23/59, Wrocław 2002, s. 9-19). Teorię Skwarczyńskiej omawia np.
Stanisław Dąbrowski w pracy Teoria genologiczna Stefani Skwarczyńskiej, Gdańsk 1974; Kazimierz Bartoszyński rozdział Wobec genologii w monografii Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, op.cit., s. 6-18.
174 Ibidem. Cf. S. Skwarczyńska, Rodzaj literacki a ogólna problematyka genologii, Warszawa 1965.
175 S. Skwarczyńska, Teoria listu, Lwów 1937.
176 Wprowadziła termin geneza życiowa gatunku, który dziś najczęściej zastępowany jest określeniem kontekst życiowy gatunku Gerharda Lohfinka (Cf. B. Witosz, Genologia lingwistyczna, s. 22).
177 B. Witosz, Genologia lingwistyczna, s. 22-23.
178 S. Skwarczyńska, Rodzaj literacki a ogólna problematyka genologii, Warszawa 1965, s. 134.
Strona | 27 użyte środki przedstawienia i wyrazu, kod179. Wzorce gatunkowe mogą być różnie aktualizowane w konkretnych tekstach, ponadto w jednej wypowiedzi nadawca posłużyć się może elementami z różnych typów wypowiedzi. Wyznaczniki gatunkowe wyróżnione przez Skwarczyńską poszerzone przez kolejne właściwości tekstów posłużyły Stanisławowi Gajdzie do wyodrębnienia 38 gatunków naukowych180.
Prace teoretyczne przynoszące analizy form literackich można podzielić ze względu na sposób ujęcia tematu na dwie grupy, tzn. traktujące go globalnie oraz indywidualnie. Do pierwszych należy np. Polska genologia literacka181, Niedostrzeżony problem podstawowy genologii182, Genologia i konteksty183 i Teoria genologiczna Stefanii Skwarczyńskiej184. Do rozważań o charakterze bardziej teoretycznym należą publikacje Michała Głowińskiego185, Danuty Ossowskiej i Zbigniewa Chojnowskiego186 oraz Danuty Ostaszewskiej i Romana Cudaka187. Natomiast drugą grupę tworzą m.in. rozprawy: Ryszarda Nycza poświęcona sylwom188, Piotra Michałowskiego badającego zależności pomiędzy gatunkami i zwyczajami w tekstach poetyckich189, Romana Krzywego prezentująca ewolucje hodoeporikonu w stronę eposu peregrynackiego190, Ireneusza Opackiego charakteryzująca konkretny gatunek oraz jego adaptacje i czerpanie z innych form poetyckich. Ten ostatni rozważania swoje przedstawił w pracy Odwrócona elegia: o przenikaniu się rodzajów gatunkowych w poezji191. Wraz z Włodzimierzem Boleckim opublikował także monografię zbiorową pt. Genologia dzisiaj. Jakby w opozycji do poprzedników Stanisław Balbus ogłosił zagładę gatunków192. Jan Mirosław Kasjan natomiast zajął się formami ludowymi, które analizował w Poetyce
179 Do wymienionych wyznaczników gatunkowych Skwarczyńskiej odnoszą się m.in. B. Witosz ( Genologia lingwistyczna, eadem, s. 24) i S. Gajda (Polonistyka wobec wyzwań współczesności, idem, s. 258).
180 S. Gajda, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa–Wrocław 1982.
181 R. Cudak, D. Ostaszewska, Polska genologia literacka, Warszawa 2007.
182 S. Skwarczyńska: Niedostrzeżony problem podstawowy genologii, w: Wokół teatru i literatury, red. eadem, Warszawa 1970.
183 Genologia i konteksty, red. Cz. Dutka, Zielona Góra 1996.
184 S. Dąbrowski, Teoria genologiczna Stefanii Skwarczyńskiej, Gdańsk 1974.
185 M. Głowiński, Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej, w: Powieść młodopolska. Studium.
Z poetyki historycznej, Kraków 1997.
186 Gatunki literackie: tradycje a współczesne przemiany, red. D. Ossowska, Z. Chojnowski, Warszawa 2006.
187 Polska genologia literacka, red. D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2007.
188 R. Nycz, Sylwy współczesne: problem konstrukcji tekstu, Wrocław 1984.
189 P. Michałowski, Granice poezji i poezja bez granic, Szczecin 2001.
190 R. Krzywy, Od hodoeporikonu do eposu peregrynackiego: studium z historii form literackich, Warszawa 2001.
191 I. Opacki, Odwrócona elegia: o przenikaniu się rodzajów gatunkowych w poezji, Katowice 1999.
W publikacji autor dostrzega powiązania pomiędzy różnymi gatunkami poetyckimi oraz analizuje ich wzajemne uzupełnianie się i fakt, że mogą one od siebie czerpać, tworząc zmienione bądź zupełnie nowe reprezentacje tekstowe.
192 S. Balbus, Zagłada gatunków, „Teksty Drugie” 1999, nr 6 (59), s. 25-39.
Strona | 28 polskiej zagadki ludowej193. Problematykę gatunków literatury ludowej podjęli również Adrian Mianecki i Violetta Wróblewska194.
Osobny nurt badawczy stanowią prace poświęcone gatunkom literatury dziecięcej, które prezentuje Zofia Adamczykowa195 oraz literatury popularnej analizowanej np. przez Annę Matuszewską196.
W polskiej genologii lingwistycznej istnieje przynajmniej kilka różnych podejść do tematu gatunków, które z jednej strony wprowadzają nowe spojrzenia i konteksty, z drugiej zaś stanowią uzupełnienia dla siebie nawzajem. Wśród wspomnianych ujęć można wymienić, np. traktowanie gatunku jako kategorii kulturowej, poznawczej, komunikacyjnej (albo pragmatycznej), formotwórczej, stylistycznej, a także historycznej.
Na inne aspekty zwracają uwagę autorzy publikacji będących analizą tekstów jako pojedynczej, indywidualnej reprezentacji danego gatunku, a jeszcze inne, kategoryzując je w zbiory tekstów197.
Traktowanie gatunku jako kategorii kulturowej jest typowe dla haseł encyklopedycznych, w których prezentowany jest on jako tekst należący do „obszaru konwencji kulturowych”. Stanowisko takie szczególnie wyraźnie pojawia się w pracach Anny Wierzbickiej, gdzie dowodzi, że różnorodność kulturowa może być badana właśnie przez pryzmat tekstów powstających w jej obrębie198. Zgodnie z tą koncepcją uznaje się, że dana społeczność posługuje się pewnym wachlarzem tekstów determinowanych przez różne wyznaczniki „idee”, które należy wydobyć w procesie analizy. Dla Wierzbickiej nie bez znaczenia okazały się ustalenia przywoływanego tu już Bachtina, czemu daje wyraz, pisząc o tzw. genrach mowy199.
Gatunek ujmowany jest również jako kategoria formotwórcza200, dla której istotne są aspekty związane z morfologią, czyli pojęcia takie jak, np. model, wzorzec tekstowy, schemat strukturalny czy superstruktura. Podejście takie jest silnie osadzone w badaniach tekstologicznych. Szczególnie istotna wydaje się segmentacja wypowiedzi oraz jej kompozycja i rama201.
193 J.M. Kasjan, Poetyka polskiej zagadki ludowej, Toruń 2006.
194 Genologia literatury ludowej: studia folklorystyczne, red. A. Mianecki, V. Wróblewska, Toruń 2002.
195 Z. Adamczykowa, Literatura dla dzieci: funkcje, kategorie, gatunki, Warszawa 2001.
196 A. Matuszewska, Ta trzecia. Problem literatury popularnej, Gdańsk 1997.
197 E. Balcerzan, W stronę genologii multimedialnej, „Teksty Drugie” 1999, nr 6 (59), s. 7-24
198 A. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy…, s. 228-269; Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, red.
E. Bańkowska, A. Mikołajczuk, Warszawa 2003.
199 A. Wierzbicka, op.cit.
200 G. Grochowski, Czy istnieje tekst poza gatunkiem?, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II, red.
D. Ostaszewska, Tekst a gatunek, Katowice 2004, s. 20.
201 Cf. B. Witosz, Tekst i /a gatunek. Jeden czy dwa modele?, w: Gatunki mowy i ich ewolucja. Gatunek a tekst, t. 2, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 39-49.
Strona | 29 Gatunek to także kategoria stylistyczna nie tylko z tego powodu, że jest on przedmiotem zainteresowania stylistyki. Niejednokrotnie dyskusje wokół definicji stylu zmierzały bowiem ku utożsamieniu stylu z gatunkiem, ponieważ w znaczeniach obu pojęć pojawiało się sformułowanie „klasa tekstów”202.
Pojedynczy gatunek może też być traktowany jako kategoria historyczna,
„związana z określoną epoką w dziejach wspólnoty kulturowej”203. W aspekcie tym istotne jest ewoluowanie danej formy wypowiedzi, tzn. jej powstanie, rozwój, przekształcanie, a czasami nawet wymieranie204.
Jak wspominano wcześniej, w polskiej tradycji badań genologicznych wykształciły się dwa obszary analiz gatunków literackich i nieliterackich a także nurt teoretyczno-metodologiczny. Do tego ostatniego zalicza się np. prace, które wyznaczają kolejne cele dla tej dziedziny, np. Marii Krauz i Stanisława Gajdy205, Katarzyny Bazarnik206 oraz Dariusza Kuleszy207.
Duże znaczenie mają studia Bożeny Witosz publikowane w czasopismach takich jak „Stylistyka”, „Teksty Drugie”, „Pamiętnik Literacki”, „Przestrzenie Teorii”
oraz w opracowaniach zbiorowych, a przede wszystkim jej monografia zatytułowana Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki208, w której m.in. autorka określa narzędzia badawcze umożliwiające jednolitą charakterystykę gatunków.
Nowatorstwo propozycji Bożeny Witosz polega na tym, że z jednej strony łączy w swoim ujęciu genologii elementy lingwistyczne z literaturoznawczymi, nie zaznaczając wyższości żadnej z tych dyscyplin, ale też nie dąży do stworzenia jednej uniwersalnej dyscypliny, mając świadomość faktu, że homogenizacja metodologii i metajęzyka spowodować może „ograniczenia opisu, jak również, w dalszej perspektywie,
«wyczerpanie» się możliwości poznawczych paradygmatu”209. Gatunek dla Witosz jest kategorią dynamiczną, „zespołem cech (w postaci schematu, wzorca) przypisywanych pewnym typom tekstów”210, które mogą podlegać ewolucji pod wpływem zmian dokonujących się w kulturze211. Z drugiej – innowacyjność jej propozycji polega
202 Cf. Ibidem.
203 M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych, s. 156-171.
204 A. Kałkowska, Struktura składniowa listu, Wrocław 1982; S. Skwarczyńska, Teoria listu, Białystok 2006.
205 Współczesne analizy dyskursu: kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, red. M. Krauz, S. Gajda, Rzeszów 2005.
206 Liberatura czyli literatura totalna: teksty zebrane z lat 1999-2009, red. K. Bazarnik, „Liberatura” Kraków 2010, t. 12.
207 Tradycja i przyszłość genologii, red. D. Kulesza, Białystok 2013.
208 B. Witosz, Genologia lingwistyczna, Katowice 2005, s. 16.
209 Ibidem.
210 Ibidem, s. 117
211 Ibidem, s. 115. Na ową zmienność i wpływ kultury wskazuje także Stanisław Gajda, dowodząc, że gatunki istnieją jako prezentacje światopoglądów ukształtowanych w procesie zmian i społecznych
Strona | 30 na wykorzystaniu kontrowersyjnego, jak na tamten stan wiedzy, przymiotnika
„lingwistyczna”. Wcześniej określenie to było użyte tylko przez Antoniego Furdala w artykule, pt. Genologia lingwistyczna212, gdzie postulował, by badania nad gatunkami miały charakter interdyscyplinarny.
Wraz z rozkwitem badań genologicznych w polskim językoznawstwie pojawiły się również inne prace, np. z zakresu spójności i ukształtowania tekstowego213 oraz analizy tekstowej214. Na szczególną uwagę zasługują ustalenia Marii Wojtak, która podkreśla, że relacje między tekstem a gatunkiem są wzajemne i genetyczne, ale określone kategorie tekstowe są przedstawiane odmiennie „w zależności od tego, czy punktem wyjścia analiz jest tekst czy gatunek”215.
W tym miejscu należy podkreślić, że jednym z najważniejszych, a zarazem najtrudniejszym problemów genologii są kwestie definicyjnie. Rozważania na temat tego, co rozumie się poprzez nazwę genologia i gatunek można znaleźć chociażby w pracach:
E. Bańkowskiej, J. Jagodzińskiej, E. Kozłowskiej, A. Mikołajczuka, E. Wolańskiej, A. Wolańskiego oraz H. Wszeborowskiej216. Ustalenia terminologiczne pojawiają się m.in. u Katarzyny Wyrwas i Katarzyny Sujkowskiej-Sobisz we wspominanym już Małym słowniku terminów teorii tekstu, gdzie gatunki ujmuje się albo jako autonomiczne działania językowe, czyli nieskomplikowane akty mowy, które nie podlegają formalnemu opisowi, albo jako sklasyfikowanie jedną nazwą całej grupy tekstów, które biorą początek z jednej, rodzimej formy, lecz mają różny stopień autonomiczności. Wśród gatunków wywodzących się z jednego źródła można wskazać takie jak, np. „list (pasterski, do redakcji, motywacyjny), reklama (prasowa, radiowa, telewizyjna), recenzja (naukowa, publicystyczna, dydaktyczna), modlitwa (ustalona, wotywna, poetycka), skarga, reportaż, felieton, wywiad”217.
Zakłada się, że gatunek jako forma teoretyczna złożona jest z elementów stałych i zmiennych, co umożliwia nadanie danej formie wypowiedzi statusu wzorca, który utrwala się w świadomości danej wspólnoty komunikacyjnej218. Bywa jednak też i tak, że dla części bardziej złożonych form trzeba użyć terminu „twór synkretyczny”, „forma i kulturowych. Są one również zdolne do aktywnego kształtowania rzeczywistości oraz postaw społecznych (Cf. S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001).
212 M. Kita, Genologia lingwistyczna: zarys…, s. 191.
213 A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, Kraków 2002.
214 U. Żydek-Bednarczuk, Typy, odmiany, klasy… tekstów. W poszukiwaniu kryteriów, w: Stylistyka a pragmatyka, red. B. Witosz, Katowice 2001, s. 114-123.
215 M. Wojtak, Gatunki prasowe, s. 15.
216 E. Bańkowska, J. Jagodzińska i in., w: Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003.
217 M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych, s. 162.
218 S. Gajda, B. Witosz, Czy gatunek i styl są we współczesnej stylistyce pojęciami konkurencyjnymi..., s. 41-42; B. Witosz, Gatunek a/i tekst..., op.cit.; A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, s. 201-204.
Strona | 31 poruszona” albo „hybryda gatunkowa”219. Wszystkie te określenia wskazują na pewny, większy bądź mniejszy rodzaj wymieszania się cech gatunkowych. Temat ten został poruszony m.in. przez U. Żydek-Bednarczuk220.
Innym zagadnieniem podejmowanym w pracach genologicznych są kompetencje komunikacyjne, ich zakresy i typologia. Wymienia się tu kompetencję profesjonalną, inaczej wyspecjalizowaną (np. teksty z zakresu prawa czy katechezy) oraz kompetencję nieprofesjonalną – ogólną, którą posługują się wszyscy użytkownicy języka. Problematyką tą zajmowali się m.in.: Adam Siwiec, Maria Wojtak, Mieczysław Balowski oraz Monika Zaśko-Zielińska221.
Istotny wkład dla rozwoju genologii stanowią prace wspomnianej już wcześniej Marii Wojtak, poświęcone m.in. wzorcowi gatunkowemu. Każdy użytkownik, według lubelskiej badaczki, formułując pewną wypowiedź realizuje ją za pomocą przyjętej przez siebie formy, która może być albo wierna prototypowi, albo może być swobodną jego realizacją, a nawet przekształceniem.
Wojtak uznaje, że wzorzec gatunkowy to „zespół reguł dookreślających najważniejsze poziomy organizacji gatunkowego schematu, relacje między nimi oraz sposoby funkcjonowania poszczególnych poziomów”222. Wzorzec tworzą następujące płaszczyzny: aspekt strukturalny (rama tekstowa), aspekt pragmatyczny (obraz nadawcy i odbiorcy oraz relacje między nimi), aspekt poznawczy (temat i sposób jego prezentacji) oraz aspekt stylistyczny (zbiór cech uwarunkowanych strukturalnie, zdeterminowanych pragmatycznie oraz związanych z zastosowanymi środkami wyrazu)223. Takie ustalenia pozwoliły wyróżnić ramę kanoniczną, czyli prototypową dla danego gatunku, alternacyjną, w obrębie której dochodzi do różnych przekształceń, a także adaptacyjną, czyli powtarzalne pożyczki gatunkowe o charakterze modyfikacji globalnych bądź cząstkowych224.
Maria Wojtak jest autorką licznych publikacji poświęconych nie tylko teorii analiz genologicznych225, lecz również prac, w których prezentuje konkretne formy wypowiedzi.
219 M. Wojtak, op.cit., s. 163.
220 U. Żydek-Bednarczuk, Typy, odmiany, klasy... tekstów. W poszukiwaniu kryteriów, w: Stylistyka a pragmatyka, red. B. Witosz, Katowice 2001.
221 Cf. A. Siwiec, M. Wojtak, Świadomość stylistyczna na tle wybranych składników jej kontekstu pojęciowego, w: Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek, Wrocław 1999, s. 45-57; M. Balowski, Świadomość gatunkowa a wzorzec normatywny
221 Cf. A. Siwiec, M. Wojtak, Świadomość stylistyczna na tle wybranych składników jej kontekstu pojęciowego, w: Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek, Wrocław 1999, s. 45-57; M. Balowski, Świadomość gatunkowa a wzorzec normatywny