Rozumienie podstawowych pojęć

Przed przystąpieniem do charakteryzowania audiodeskrypcji jako gatunku należy uporządkować rozumienie terminów, które pojawiają się m.in. w poradnikach uczących, jak pisać AD, jednak wykorzystywane są w taki sposób, że stają się nieostre, wieloznaczne, a przez to w dyskusjach na temat tej formy wypowiedzi dochodzi do wielu nieporozumień.

W niniejszej rozprawie terminem, który pojawia się jako jeden z najczęstszych jest gatunek, czyli typ wypowiedzi posiadający charakterystyczne dla siebie cechy, który można zanalizować oraz scharakteryzować zarówno pod względem strukturalnym, pragmatycznym, jak i stylistycznym. Mając w pamięci badania genologiczne⁴¹⁰ prowadzone zarówno na płaszczyźnie językowej, jak i literackiej wybrano z nich te, które znajdują bezpośrednie zastosowanie w charakterystyce audiodeskrypcji i konkretnego jej typu, którym jest AD malarstwa.

Istotne z genologicznego punktu widzenia są prace Michała Bachtina⁴¹¹, który przyjął, że komunikujemy się tylko przy ich użyciu. W pracy przyjmuje się stanowisko Bachtinowskie, a AD uważa się za gatunek, który jako jeden z wielu „należy do świata form”⁴¹² wypowiedzi językowych. Różne formy wypowiedzi, zgodnie z badaniami Stefanii Skwarczyńskiej, która zainicjowała badania genologiczne na gruncie polskim, należy rozpatrywać w powiązaniu ze strukturą komunikatu, którą tworzą:

410 Np. S. Skwarczyńska, Rodzaj literacki a ogólna problematyka genologii, Warszawa 1965; M. Wojtak, Gatunki prasowe, Lublin 2004; Słowa, style, metody, red. H. Pelcowa, M. Wojtak, Lublin 2012;

Porozmawiajmy o gatunkach artystycznych i użytkowych, red. E. Bulisz, M. Wojtak, Lublin 2015;

Gatunki literackie: tradycja a współczesne przemiany, red. D. Ostaszewska, Z. Chojnowski, Olsztyn 1996; Genologia literatury ludowe: studia folklorystyczne, red. A. Maniecki, V. Wróblewska, Toruń 2002; Z. Adamczykowa, Literatura dla dzieci: funkcje, kategorie, gatunki, Warszawa 2002; Miejsca wspólne: szkice o komunikacji literackiej i artystycznej, red. E. Balcerzan, S. Wysłouch, Warszawa 1985;

A. Wierzbicka, O języku dla wszystkich, Warszawa 1967; B. Witosz, Pragmatyczny wymiar opisu, w: Tekst. Problemy teoretyczne, red. J. Bartmiński, B. Boniecka, Lublin 1998; B. Witosz, Anarchiczna struktura tekstu?, w: Tekst i jego odmiany, Warszawa 1996.

411 Np.: M. Bachtin, Problem tekstu: próba analizy filozoficznej, Londyn 1977; M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, Warszawa 1986;

412 B. Witosz, Genologia lingwistyczna…, s. 24.

Strona | 82 1. Kategoria podmiotu mówiącego oraz kategoria odbiorcy, a także relacje między podmiotem mówiącym i odbiorcą (tu w grę wchodzą: ich kompetencje językowe i szerzej: kulturowe, także determinacje społeczno-historyczne, postawy światopoglądowe, sfera wartości).

2. Sytuacja komunikacyjna (pojmowana zarówno szeroko – jako historyczno-społeczno-kulturowe tło powstania danego gatunku, jak i wąsko – jako parametry temporalno-spacjalne decydujące o specyfice poszczególnych gatunków).

3. Funkcja (cel komunikacyjny) gatunku.

4. Przedmiot gatunku i jego ujęcie (mówimy dziś o temacie i jego rozwijania, jako kryterium gatunkowym) […].

5. Tworzywo przekazu, środki przedstawienia i wyrazu, kod […]⁴¹³.

Klasyczna AD realizuje ten schemat, ponieważ jest komunikatem nadawanym przez audiodeskryptora do niewidomego lub niedowidzącego odbiorcy w celu przedstawienia mu konkretnej formy sztuki, tu obrazu. Prezentacji tej dokonuje się również w celu zilustrowania jego tematu za pomocą środków językowych dostępnych i zrozumiałych zarówno dla nadawcy, jak i dla odbiorcy.

Kategorie wyróżnione przez Skwarczyńską w odniesieniu do audiodeskrypcji rozwinięte zostały w części trzeciej, która skupia się na szczegółowym scharakteryzowaniu jej w ujęciu genologicznym⁴¹⁴. Warto jednak podsumować dotychczasowe refleksje, że teksty AD po to, by realizowały swoje założenia, muszą być redagowane z uwzględnieniem powyższych aspektów. Oznacza to, że innych tekstów wymagają niewidomi uczniowie, innych dorośli specjaliści z zakresu historii sztuki, itd. Nie bez znaczenia jest także zdolność komunikacyjna odbiorców i ich świadomość językowa⁴¹⁵. W związku z tym zaleca się by przygotowywać teksty kierowane nie dla każdego niewidomego odbiorcy, lecz na skonkretyzowanej jednostce bądź grupie⁴¹⁶. Sytuacja komunikacyjna także ma znaczenie podczas tworzenia

413 Ibidem, s. 24.

414 Vide: część 3.1. Analiza gatunkowa… od s. 95.

415 Nie chodzi oczywiście o to, by mnożyć w nieskończoność warianty AD powstałe dla jednego dzieła, lecz o to, by uświadomić, że zamiar stworzenia uniwersalnej AD nie jest możliwy. W związku z tym należy zastanowić się właśnie na tym po co i dla kogo powstaje dana AD. To pozwoli stworzyć profil potencjalnego odbiorcy.

416 Praktyka pokazuje, że zawsze jest tak, że na początku procesu redakcyjnego AD jest określana grupa potencjalnych odbiorców. Audiodeskrypcje powstają w ramach różnych projektów, które są kierowane nie dla pojedynczej jednostki, lecz grupy osób. Dzięki temu, przed przystąpieniem do pisania „dla wszystkich o wszystkim”, autor może stworzyć szkielet potencjalnego odbiorcy, np. projekt Muzealne partytury realizowany przez Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy adresowany do dzieci i młodzieży.

Strona | 83 AD i uzupełnia ona pierwszą z wymienionych kategorii. Innych audiodeskrypcji oczekuje się w muzeum sztuki, innych w muzeach o tematyce historycznej, w których eksponatami są, np. przedmioty codziennego użytku, dokumenty, fotografie, itd.

Zróżnicowanie to dotyczy oczywiście nie tylko muzeów. Analogicznie wniosek ten jest prawdziwy dla AD tworzonych na potrzeby kina (np. filmy dokumentalne, nieme, romanse, horrory, sensacyjne, itd.), teatru, wydarzeń sportowych czy edukacji szkolnej⁴¹⁷.

Funkcje AD w pracy szczegółowo omówiono na przykładzie malarstwa, także tego, które poznaje się na lekcjach języka polskiego w szkołach ponadpodstawowych⁴¹⁸. Audiodeskrypcje mają realizować ogólny cel, którym jest zbliżenie niewidomego i niedowidzącego odbiorcy do poznania wizualnych aspektów rzeczywistości. Zawężając krąg odbiorców, np. ze względu na kategorię wiekową czy kontekst prezentowania AD (np. lekcja, muzeum, kreskówka itd.) zakres funkcji szczegółowych ulega przekształceniom. Z jednej strony ich liczba może się mnożyć i poruszać kwestie takie jak estetyczne wykonanie językowe oraz kwiecistość stylistyczna⁴¹⁹, z drugiej – natomiast może się zawężać tylko do tych podstawowych, które będą skupione wokół odpowiedzi na pytania: co? oraz jak?⁴²⁰.

Funkcje AD ściśle wiążą się z kolejną kategorią. Kształt zarówno językowy, jak i kompozycyjny jest determinowany rodzajem sztuki czy rzeczywistości wizualnej, którą trzeba przybliżyć odbiorcy niemogącemu skorzystać ze zmysłu wzroku.

Gdy audiodeskryber wie już dla kogo, w jakim celu i co ma opisać, może już zaprojektować ramę kompozycyjną, którą będzie wypełniać treściami dostosowanymi językowo, stylistycznie do potrzeb konkretnego odbiorcy.

W AD forma przekazu jest z góry narzucona. Musi to być tekst zwerbalizowany, który jest głównym źródłem poznawania rzeczywistości⁴²¹ przez osoby z dysfunkcjami wzroku. Zróżnicowanie w tym obszarze może dotyczyć emocjonalności, także

417 Każdy z tych obszarów można podzielić jeszcze na kilka kręgów tematycznych, aż otrzyma się wąskie pole, w które można wpisać daną projekcję, wymagającą osobnego rodzaju AD. Tylko na przykładzie edukacji widać, że innych AD oczekuje się na lekcjach języka polskiego i wiedzy o sztuce, a innych na historii czy fizyce.

418 Vide: część Konkretny odbiorca (adaptacje).

419 Gdy np. odbiorcą będzie ociemniały historyk sztuki.

420 Np. w AD pisanej dla najmłodszych, która ma dostarczyć informacji na temat tego, jak wyglądają konkretne desygnaty w książeczce z obrazkami.

421 Obok dotyku, zapachu i smaku, które w tym miejscu pomija się, ponieważ dla AD nadal przekaz werbalny jest najistotniejszy.

Strona | 84 odczytania przez lektora, która powinna współgrać i z funkcjami tworzonego tekstu, i z profilem odbiorcy oraz z emocjonalnością dzieła⁴²².

Na gruncie genologii lingwistycznej dostrzega się przemieszanie form oraz występowanie w danej formie cech charakterystycznych dla innych, np. list może mieć cechy pamiętnika i na odwrót, z kolei opis może pojawiać się w innych gatunkach jako ich element składowy, np. w powieści. Odnajdywanie cech jednego gatunku w innym jest możliwe dzięki nieostrym granicom gatunkowym, które prowadzą do, tzw. migracji międzygatunkowych. Proces ten jest widoczny przede wszystkim w obszarze wypowiedzi „eseistycznej, form autobiograficznych, dokumentu, które przenikają do centrum pola literackiego”⁴²³. Bożena Witosz zauważa:

wyraźne zbliżenia do literatury obserwujemy również w grupie gatunków naukowych.

Tekst naukowy (głównie tekst współczesnej humanistyki) wykazuje dziś cechy właściwe literaturze (gatunkowe, stylistyczne, kompozycyjne). Język wypowiedzi naukowej – podobnie jak artystycznej – staje się nietransparentny, przestaje być tylko środkiem prezentującym, przyciąga uwagę odbiorcy, sam bowiem staje się również przedmiotem przedstawienia. Języki różnych metodologii prowadzą – inscenizowany przez autora tekstu – dialog⁴²⁴.

W wypadku AD owe „przeprowadzki”⁴²⁵ także są dostrzegalne, jednak obecnie, zwłaszcza w kontekście pierwszych tekstów, nie są to zabiegi często praktykowane.

Przykłady takiej migracją można znaleźć w przywoływanej już AD do spektaklu Hamlet, napisanej heksametrem. W ten sposób tekst AD nabiera cech literackich i uobecnia się w jego języku funkcja poetycka. Początek podobnych działań widać w audiodeskrypcjach przygotowanych na potrzeby opisu malarstwa.

Wraz z rozwojem audiodeskrypcji, budzi się także świadomość autorów na temat tego, co zrobić, by jak najsilniej forma ta oddziaływała na odbiorców. Wyniki badań przeprowadzane wśród osób z dysfunkcjami wzroku wpłynęły na zmianę sposobu myślenia o AD i pokazały, że warto starać się ukształtować ją tak, by pobudzała wyobraźnię. Jest to myślenie opozycyjne do klasycznego, zgodnie

422 Zwłaszcza, gdy mowa o AD tworzonych dla malarstwa, które zawiera w sobie zróżnicowane ładunki emocjonalne.

423 B. Witosz, Genologia lingwistyczna…, s. 148.

424 B. Witosz, op.cit., s. 149.

425Vide: D. Ulicka, Narracyjna i nienarracyjna koncepcja dyskursu literaturoznawczego, „Przestrzenie Teorii” 2004, nr 3-4, s. 25.

Strona | 85 z którym miano pisać ją jedynie po to, by poinformować o tym, co znajduje się na obrazie. Powstanie nowej formy jest możliwe głównie dzięki doborowi odpowiedniej leksyki i środków stylistycznych, które sprawią, że stanie się ona artystycznym środkiem przekazu, którego słowa, podobnie jak dla innych gatunków, będą miały

swój zapach, zapach zawodu, gatunku, kierunku, ugrupowania, określonego utworu, człowieka, pokolenia, młodości i starości, dnia, godziny. W każdym słowie wyczuwalny jest zapach kontekstu czy kontekstów, w których przeżywało ono swoje pełne napięcia społeczne istnienie; we wszystkich słowach i formach mieszkają intencje. Odcienie kontekstowe (gatunkowe, prądowe, indywidualne) są w słowie czymś nieuniknionym⁴²⁶.

Audiodeskrypcja, podobnie jak klasyczny opis, jest gatunkiem złożonym⁴²⁷, którego „zapach” w rozumieniu Bachtinowskim, to ukształtowanie na potrzeby osób niewidomych, które ma pobudzić wyobraźnię i dać przyjemność odbioru oraz pozwolić na kontemplację dzieła. Ponadto jest ona jest ona formą polimorficzną, która posiada swój wariant kanoniczny, na podstawie którego formują się warianty alternacyjne i adaptacyjne⁴²⁸.

Nowe, ewoluujące AD poza funkcją informacyjno-użytkową, by w pełni zrealizować swoje cele, powinny pełnić także funkcję estetyczną. Forma ta może stać się gatunkiem pogranicznym⁴²⁹, ponieważ, mimo że jest tekstem wtórnie mówionym, nie jest przygotowywana ad hoc, lecz wcześniej z dbałością o formę językowo-stylistyczną. Z racji tego, że nie posługuje się ona bezpośrednio wrażeniami wizualnymi (trzeba bowiem najpierw na podstawie treści stworzyć sobie własne wyobrażenia obrazów mentalnych), jest najtrudniejsza do zrozumienia, ponieważ operuje wieloznacznością relacji między językiem w literaturze oraz językiem o literaturze⁴³⁰. Współczesna audiodeskrypcja, podobnie jak literatura jest obrazowa, uporządkowana logicznie pod względem treści oraz fikcyjna⁴³¹.

426 M. Bachtin, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 123.

427 Do gatunków pierwotnych (prymarnych) Bachtin zaliczał, np. listy, protokoły, dzienniki, a do wtórnych, m.in. streszczenie, monolog wypowiedziany, rozmowa potoczna, przemówienie.

428 M. Wojtak, Współczesnej publicystyki prasowej oblicza różne, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, t. 20, z. 2.

429 M. Głowiński, Dzieło wobec odbiorcy, Kraków 1998, s. 46.

430 Cf. A. Berleant, Prze-myśleć estetykę, przeł. M. Korusiewicz, T. Markiewka, Kraków 2007, s. 206.

431 Dzieło, do którego powstała AD istnieje realnie, lecz poprzez tekst aktualizuje się jego fabuła, która w danym momencie należy do świata fikcji, nawet jeśli dotyczy wydarzeń, które kiedyś się wydarzyły, np. J. Suchodolski, Obrona Jasnej Góry; J. Matejko, Bitwa pod Grunwaldem, itd.

Strona | 86 Gatunki literackie są podobne do gramatyki, gdyż umożliwiają komunikację tekstu z odbiorcą, a także określają sposób jego nadawania i odbioru⁴³². Również AD posiada swego rodzaju gramatykę, ponieważ dzięki niej niewidomy bądź niedowidzący odbiorca otrzymuje możliwość kontaktu ze sztuką wizualną i w ten sposób komunikuje się z nią. Forma ta w pełni funkcjonuje dopiero wówczas, gdy jest identyfikowana przez odbiorców i spełnia ich oczekiwania⁴³³. Audiodeskrypcja musi zostać poprawie rozpoznana jako właśnie ten specyficzny rodzaj tekstu, gdyż w przeciwnym razie, może zostać błędnie zinterpretowana⁴³⁴.

Jest ona gatunkiem nowym i jako taki projektuje nową sytuację komunikacyjną⁴³⁵, dzięki czemu można włączyć ją do kręgu, tzw. „Nowej Genologii”, w której istotne są takie aspekty tekstu jak nacechowanie gatunkowe oraz rozpoznanie intencji⁴³⁶. Ponadto formułuje się tu i teraz, ewoluuje i doprecyzowuje swoje funkcje oraz wyznaczniki kompozycyjno-stylistyczne⁴³⁷, poniekąd realizując nurt moderacyjny genologii lingwistycznej⁴³⁸.

Deskrypcja definiowana zarówno w Słowniku języka polskiego Witolda Doroszewskiego⁴³⁹, jak i w Słowniku języka polskiego PWN jako leksem pochodzący z języka łacińskiego od „descriptio” oznaczający:1. książk. «opis, opisanie»; 2. log.

«wyrażenie niebędące imieniem własnym, mające jeden lub więcej desygnatów»⁴⁴⁰. Termin ten w odniesieniu do AD nie będzie traktowany jako synonim opisu.

W pracy deskrypcję uznaje się za pojęcie pojemniejsze od niego. Uważa się ją za taką formę wyrazu, która nie tylko zawiera w sobie klasyczne opisy traktujące o właściwościach i cechach przedmiotów itd., ale także dodatkowo jest wzbogacona strukturami narracyjno-komentującymi. Za synonimiczne w pewnym sensie na potrzeby pracy można uznać terminy: „audiodeskrypcja” oraz „deskrypcja” z tą uwagą, że „audiodeskrypcja” zostaje odczytywana i słuchana przez odbiorcę najczęściej mającego dysfunkcję wzroku. Audiodeskrypcję rozumie się zatem jako tekst o obrazie przygotowany w wersji pisanej i przeznaczony do odczytania.

432 M. Głowiński, Dzieło wobec odbiorcy, Kraków 1998, s. 48.

433 Ibidem, s. 57.

434 Ibidem.

435 E. Balcerzan, W stronę genologii multimedialnej, „Teksty Drugie” 1999, nr 6 (59), s. 11.

436 J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, s. 129.

437 E. Balcerzan, Sytuacja gatunków, w: Przez znaki. Granice autonomii sztuki poetyckiej na materiale polskiej poezji współczesnej, idem, Poznań 1972, s. 148.

438 M. Wojtak, Współczesnej publicystyki prasowej oblicza różne, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, t. 20 (40), z. 2, s. 219.

439 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 2, Warszawa 1996-1997, s. 99.

440 http://sjp.pwn.pl/szukaj/opis.html [dostęp: 25.01.2017].

Strona | 87 Natomiast u W. Doroszewskiego termin ten jest tłumaczony jako «charakterystyka czego, opisanie, opisywanie, relacja»⁴⁴¹. Natomiast w Słowniku języka polskiego PWN⁴⁴² opis objaśniany jest jako przedstawienie szczegółów dotyczących wyglądu kogoś lub czegoś, przebiegu jakiegoś wydarzenia, działania czegoś, charakterystyka czegoś. Może być barwny, obrazowy, malowniczy; opis przyrody w powieści, epicki, poetycki, techniczny, naukowy, katalogowy, bibliograficzny, patentowy, itd.

Bardziej rozbudowana definicja dla opisu znajduje się w Słowniku terminów literackich, który szczegółowo wyjaśnia, że jest to:

jeden z dwu podstawowych obok opowiadania elementów narracji, w liryce zaś jeden z komponentów monologu lirycznego. W przeciwieństwie do opowiadania przedstawia pozazdarzeniowe składniki świata przedstawionego, tło, na którym przebiegają wydarzenia, wygląd postaci itp.; jest w zasadzie ujęciem pozaczasowym, ukazuje składniki i właściwości danego przedmiotu w ich statyczności i […]

usytuowaniu przestrzennym. W utworze epickim może wyraziście wyodrębnić się […], często jednak wchodzi w ścisłe relacje z opowiadaniem, ich części składowe wzajemnie się przenikają, istnieje też wiele form przejściowych między tymi dwiema konstrukcjami. W powieści realistycznej założeniem opisu było, że przedstawia rzeczy i zjawiska w sposób obiektywny, z perspektywy narratora wszechwiedzącego […]. Zadaniem opisu jest nie tylko pokazanie świata, w którym działają bohaterowie, wnosi on często wartości symboliczne […]. W pewnych wypadkach obejmuje cały utwór, dzieje się tak zwłaszcza w poemacie opisowym; wówczas najistotniejszym elementem świata przedstawionego są nie zdarzenia i procesy, ale układy ukazywanych przedmiotów w przestrzeni. O opisie poetyckim mówi się wówczas, gdy zmierza on nie do rzeczowego przedstawienia stosunków między ukazywanymi zjawiskami i ich właściwościami, ale podporządkowuje ujęciom lirycznym, służy więc przede wszystkim wytworzeniu odpowiedniej atmosfery, jego przedmiot jest traktowany jako swojego rodzaju odpowiednik emocji bohatera itp. Ta odmiana opisu występuje często liryce, w zakresie epiki jest zjawiskiem charakterystycznym np. dla powieści młodopolskiej […]⁴⁴³.

441 Cf. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 5, Warszawa 1996-1997, s. 1031-1032.

442 http://sjp.pwn.pl/szukaj/opis.html [dostęp: 25.01.2017].

443 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Warszawa 2002, s. 358.

Strona | 88 Opis, figurujący w słowniku jako termin synonimiczny do deskrypcji realizuje nieco inne wyznaczniki gatunkowe. Jest to także jedna z pierwszych form wypowiedzi poznawanych na lekcjach języka polskiego już na początkowych etapach edukacyjnych, prezentowana jako tekst, który uwzględnia właściwości takie jak kształt, kolor, usytuowanie przestrzenne elementów opisywanego przedmiotu czy to osoby, zjawiska, pejzażu, itd.

Klasyczne opisy są tekstami statycznymi, natomiast AD nie zawsze, dlatego charakterystyki poradnikowe, które AD nazywają opisem, uznaje się jedynie za potoczne i nie do końca adekwatne określenie, czym jest do definiowana forma.

Audiodeskrypcja może zawierać kilka klasycznie rozumianych opisów prezentujących właściwości elementów ukazanych na powierzchni dzieła, ponadto zawiera także elementy, które zbliżają ją do dynamicznego opowiadania, a także struktury obudowujące, np. metryczkę.

Opis, współcześnie rozumiany jako „wypowiedź orzekająca o właściwościach obiektu (ludzi, zwierząt, roślin, rzeczy zjawisk)”⁴⁴⁴, dotychczas funkcjonował w języku intuicyjnie, dlatego zbudowanie jego satysfakcjonującej definicji nie jest zadaniem łatwym⁴⁴⁵. W dziewiętnastowiecznych publikacjach poświęconych opisowi panuje niejednoznaczność i nieprecyzyjność terminologiczna⁴⁴⁶, co skutkuje także obecnie wymiennym, choć nie do końca uzasadnionym stosowaniem pojęć takich jak opis i opowiadanie. Jest to szczególnie często praktykowane zwłaszcza w języku potocznym. Rozróżnienie tych wypowiedzi pojawiło się w latach 60. i 70.⁴⁴⁷ W badaniach teoretycznoliterackich. W latach 80. Hammon⁴⁴⁸ zwracał uwagę, że opis

444 B. Witosz, Anarchiczna struktura opisu?, w: Tekst i jego odmiany, Warszawa 1996, s. 20.

445 Cf. Witosz, Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Katowice 1997, s. 14.

446 Opis to: „czynność przedstawiania szczegółów dotyczących wyglądu kogoś lub czegoś, przebiegu jakiegoś wydarzenia, działania czegoś” (M. Szymczak, Słownik języka polskiego, 1979, s. 527); „1) wynik czynności opisania, czyli „na piśmie: określania, wytłuszczania, wystawiania” 2) synonim spisu, listy, inwentarza” (B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1857, s. 566), „opis – opisanie, wyszczególnienie cech charakterystycznych osoby albo przedmiotu za pomocą mowy” (M. Arct, Słownik ilustrowany języka polskiego, Warszawa 1916, s. 1002-1003), „opis – zestawienie cech przedmiotu lub zdarzenia w pewnym porządku, jako takie jest opis pierwszym zadaniem nauki” (Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, t. 11, Kraków 1995, reprint, s. 316, „przedstawienie szczegółów dotyczących osoby, przedmiotu, zjawiska, sytuacji itp.” (Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2006; „1. wypowiedź lub tekst, w których są opisane jakieś osoby, przedmioty, zjawiska lub sytuacje; też: czynność opisywania czegoś 2. objaśnienia i podpis do rysunku, mapy itp. 3. podstawowe dane dotyczące jakiejś publikacji lub urządzenia” (www.sjp.pwn.pl), „charakterystyka czegoś, relacja”

(Mały słownik języka polskiego PWN, red. E. Sobol, Warszawa 2000).

447 Np. w pracach A. Bartoszewicza, Z dziejów polskiej terminologii literackiej pierwszej połowy XIX wieku, „Pamiętnik Literacki” 1963, z. 3 oraz H. Rutkowskiej, Terminologia literacka w wypowiedziach o powieści w XVIII w., Wrocław-Gdańsk 1975.

448 Ph. Hammon, Introduction á l‟analyse du descriptif, Paris 1981.

Strona | 89

„mimo iż jest intuicyjnie łatwo rozpoznawalny, mimo iż jest tekstem pozostającym na usługach definicji i charakterystyk, sam wydaje się niedefiniowalny, gdyż w zasadzie obejmuje wszystkie środki tekstotwórcze”⁴⁴⁹. Urszula Żydek-Bednarczuk podkreśla, że różnorodność typów i form opisu utrudnia zbudowanie jednej, wystarczającej definicji, zwłaszcza, że nie jest to gatunek czysty, gdyż część jego reguł należy również do innych gatunków⁴⁵⁰. Trafne spostrzega się, że:

opis jest gatunkiem wypowiedzi, po który sięga użytkownik języka w aktach:

wyliczania, klasyfikowania, inwentaryzowania, wyjaśniania, jest więc składnikiem gatunków złożonych, jak np.: katalog, słownik, encyklopedia, przewodnik, jadłospis, itp., a także wielu gatunków literackich: portretu, satyry, panegiryku, ody, poematu dydaktycznego, powieści, itd. […] Prezentując listę cech odróżniających język opisu od języka narracji, wymienia w opisie: przewagę rzeczowników, przymiotników właściwościowych, czasowników omnitemporalnych, habitualnych, stanowych duratywnych, wielokrotnych, a więc te wyznaczniki tekstowe, które w wielu współczesnych opracowaniach uznane są za ustalone w sposób naiwny i przedwczesny⁴⁵¹.

W związku z tym, że w praca poświęcona jest szczególnie AD obrazów, warto zatrzymać się pokrótce na oświeceniowym rozumieniem opisu jako „werbalnego odpowiednika wyobrażeń malarskich”. Oświeceniowe definiowanie opisu jako malowania, znalazło odzwierciedlenie w definicjach ówczesnych teoretyków poezji, którzy przenosili wartości malarskie do tekstu dzieła literackiego⁴⁵².

Do uporządkowania rozważań na temat opisu jako gatunku można też wykorzystać badania Wierzbickiej, w których jego taksonomia prezentuje się następująco:

449 B. Witosz, op.cit., s. 16.

450 U. Żydek-Bednarczuk, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy dyskursu, Kraków 2005, s. 136.

451 B. Witosz, Opis w najnowszych francuskich pracach tekstologicznych, „Stylistyka” 1994, nr 3, s. 185.

452 „Dobry opis równa się dobremu malowaniu. A zatem z tej miary może być nazwany obrazem”

(F.N. Golański, O wymowie i poezji, Wilno 1808, s. 321.); „Najcelniejszym zatrudnieniem imaginacji jest zgromadzenie w jedno części rozrzuconych i szczególnych; z niej więc wynikają te opisy, które w mowie zastępują miejsce obrazów i malowideł” (E. Słowacki, Prawidła wymowy i poezji, Wilno 1826, s. 108-112); „opisać różne wytwory natury, to nakreślić ich portret, czyniąc ich obraz” (L.J. Daubenton, L‟Encyclopedie ou dictionnaire raisonne 1751-1772, t. 3, Nowy Jork 1772, s. 878.), „opis to obraz prawdziwy i żywy rzeczy” (L.P. Mastre, Principes de litterature, style, composition poetique, historie literaire des genres, Paris 1885, s. 120.), „opisać to rysować lub malować” (A. Vessiot, De L‟enseignemant a l‟ecole et dans les classes de grammaire des lycees et des college, Paryż 1886,

(F.N. Golański, O wymowie i poezji, Wilno 1808, s. 321.); „Najcelniejszym zatrudnieniem imaginacji jest zgromadzenie w jedno części rozrzuconych i szczególnych; z niej więc wynikają te opisy, które w mowie zastępują miejsce obrazów i malowideł” (E. Słowacki, Prawidła wymowy i poezji, Wilno 1826, s. 108-112); „opisać różne wytwory natury, to nakreślić ich portret, czyniąc ich obraz” (L.J. Daubenton, L‟Encyclopedie ou dictionnaire raisonne 1751-1772, t. 3, Nowy Jork 1772, s. 878.), „opis to obraz prawdziwy i żywy rzeczy” (L.P. Mastre, Principes de litterature, style, composition poetique, historie literaire des genres, Paris 1885, s. 120.), „opisać to rysować lub malować” (A. Vessiot, De L‟enseignemant a l‟ecole et dans les classes de grammaire des lycees et des college, Paryż 1886,