indywi-dualnych potrzeb, a także musi zapewniać szybką realizację potrzeb i powinna dokony-wać się w warunkach otwartej wymiany informacji. Badani wysoko oceniali treści pracy, dobre relacje, nie przywiązywali wagi do statusu, według nich praca powinna być for-mą rozrywki, sugerowali zastąpienie rekrutacji inicjowaniem relacji, a tradycyjnych szko-leń – mentoringiem, coachingiem, intermentoringiem [Tapscott 2010]. Widoczne w tych tendencjach dążeniowych przesunięcie z myślenia o pracy jako drodze do dostatku na rzecz dobrostanu szczególnie silnie zaznacza się w upowszechnianiu gospodarki współ-dzielenia.
Gospodarka współdzielenia i jej konsekwencje dla rynku
pracy
Z uwagi na rozległość obszarów zastosowań, które są obejmowane wspólnym mianem „gospodarka współdzielenia”, jest ona różnie definiowana. Rozbieżności interpretacyj-ne pogłębia dość krótki okres rozwoju, dynamiczny charakter procesów wchodzących w zakres gospodarki współdzielenia, trudności w ich pomiarze oraz brak jednoznacz-nych i ukierunkowajednoznacz-nych badań w tym zakresie.
Samo pojęcie „gospodarka współdzielenia” jest odnoszone zarówno do pewnej idei dzielenia się z innymi członkami społeczności różnymi zasobami w celu lepszego ich wy-korzystania (co stoi w opozycji do nadmiernego konsumpcjonizmu), jak i do – powsta-jących na gruncie digitalizacji gospodarki – nowych modeli prowadzenia biznesu wy-korzystujących szeroką gamę internetowych platform (komercyjnych lub niekomercyj-nych), które ułatwiają czasową wymianę dóbr i usług pomiędzy podmiotami za pośrednic-twem różnych trybów interakcji [Codagnone, Biagi, Abadie 2016, s. 29, Komisja Europej-ska 2016].
Podstawowym założeniem gospodarki współdzielenia jest występowanie nie w peł-ni wykorzystanych zasobów oraz chęć skorzystaw peł-nia z w peł-nich przez uczestw peł-ników rynków, którzy jednak albo nie mogą ich nabyć w drodze zakupu (np. z powodu ograniczonych środków finansowych), albo nie chcą tego robić (stoją za tym różne motywacje, np. styl życia, postawy proekologiczne), ale są zainteresowani jakąś formą ich współużytkowa-nia [Powspółużytkowa-niatowska-Jaksch, Sobiecki 2016, ss. 7–8]. Współużytkowanie może odbywać się za pomocą dostępu o charakterze odpłatnym lub nieodpłatnym – na zasadzie współ-dzielenia kosztów, w drodze wymiany, barteru, wypożyczenia. W ten sposób dostęp do zasobów staje się alternatywną formą własności. Innymi słowy, żeby z czegoś skorzy-stać, wcale nie trzeba tego kupować, wystarczy że za porozumieniem stron (właścicieli i użytkowników, producentów i konsumentów, zleceniodawców i zleceniobiorców) uzy-ska się do danego dobra czy usługi dostęp, którego koszt jest niższy od kosztu posiada-Agata Hilarowicz, Grażyna Osika
43
nia. Konsumpcja oparta na dostępie determinuje jednocześnie krótkoterminowość in-terakcji między uczestnikami rynku oraz zależność od okoliczności zaistnienia potrzeby i tego, jak pilna jest jej realizacja [Chen 2009, s. 927].
W przedstawionej konfiguracji aktywacja zasobów, czyli wprowadzenie ich do obro-tu gospodarczego, odbywa się z pominięciem tradycyjnych mechanizmów rynkowych, tzn. bez pośredników, ale za pomocą specjalnych platform internetowych. Platforma nie jest stroną transakcji, lecz rozwija, utrzymuje, ustala zasady współpracy, za co może po-bierać opłaty. Platformy oferują również obniżony koszt transakcyjny.
Rynek pracy ukształtowany w myśl założeń gospodarki współdzielenia wymaga od-rzucenia dotychczasowych paradygmatów. Staje się on coraz bardziej eksterytorialny, ultraelastyczny i zderegulowany. Podstawą świadczenia pracy są – tak jak w przypadku innych rynków gospodarki współdzielenia – platformy internetowe i wolna, niekoniecz-nie odpłatna, wymiana usług, w której mogą uczestniczyć zarówno podmioty indywi-dualne (osoby prywatne), jak i przedsiębiorcy. Oczekiwane korzyści mogą wynikać z róż-nych motywów działania (ekonomiczz róż-nych, społeczz róż-nych lub ekologiczz róż-nych).
Taki rynek pracy, funkcjonujący na bazie układu sieciowego, charakteryzuje duże rozproszenie oraz wysoki poziom szeroko rozumianej dynamiki, tak w kontekście zmian zachodzących wewnątrz samych uczestników relacji, jak ich liczby. Zakres współpracy i kooperacji również jest mocno zróżnicowany. Jednocześnie następuje zacieranie się granic między konsumentem a dostawcą, pracownikiem a samozatrudnionym, komer-cyjnym i niekomerkomer-cyjnym świadczeniem usług, wynikający z możliwości jednoczesne-go uczestniczenia w kilku systemach [Komisja Europejska 2016, s. 2]. Dominującą formą zatrudnienia jest samozatrudnienie. Sprawą niezmiernie istotną i warunkiem funkcjono-wania takich rozwiązań jest zaufanie, które jest budowane na systemach ocen i opinii użytkowników oraz znaków jakości. Uczestników tak zdefiniowanego, usieciowanego, współdzielonego rynku pracy cechuje zatem duża autonomia działania, różne motywa-cje, uzyskany wieloraki efekt finansowy, ponoszenie pełnego ryzyka działalności (finan-sowego, prawnego, z tytułu: skarg, roszczeń, szkód, pozwów, zobowiązań itd.).
Pojawienie się nowych modeli działalności biznesowej i – co za tym idzie – formowa-nie się rynku pracy na bazie gospodarki współdzielenia wywołuje szereg pozytywnych i negatywnych reakcji.
Do pozytywów tego rodzaju rozwiązań zalicza się m.in.: stworzenie możliwości do-stępu do rynku pracy osobom, które nie mogły zaistnieć na tradycyjnym rynku pracy (in-kluzja społeczna); wzrost popytu na pracę w wyniku zagregowanego popytu na dobra i usługi; wzrost zagregowanej podaży pracy (ale przy niższej stawce płacy); wzrost daży pracy elastycznej; stymulowanie przedsiębiorczości, w znaczeniu umocnienia po-staw aktywnego działania na rzecz realizacji swoich aspiracji dochodowych. Ponadto wskazuje się również na korzystny aspekt tworzenia wspólnotowości, zwłaszcza
44
krospołecznościach, efektywniejsze wykorzystanie zasobów i odchodzenie od nadmier-nego konsumpcjonizmu czy pozytywny wpływ na środowisko naturalne [PwC 2016, Ha-vas Worldwide 2014].
W dokumencie pt. Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów dotyczący Euro-pejskiego Programu na rzecz Gospodarki Dzielenia się przyjęto, że „gospodarka współdzie-lenia może istotnie przyczynić się do wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy w Unii Europejskiej, o ile będzie wspierana i rozwijana w sposób odpowiedzialny” [Ko-misja Europejska 2016, s. 2]. Ko[Ko-misja stoi też na stanowisku, że platformy wspierają nowe formy zatrudnienia, elastyczne modele pracy i nowe źródła dochodu, właśnie z uwa-gi na możliwość oferowania usług przez pojedynczych obywateli. Według szacunków PwC Consulting, przychody z platform współpracy działających w 5 głównych sektorach unijnej gospodarki dzielenia (zakwaterowanie, przewóz osób, usługi dla domu, usługi świadczone w ramach wolnych zawodów, usługi techniczne oraz finansowanie społecz-nościowe) w 2015 r. wynosiły 3,6 mld euro [Komisja Europejska 2016, s. 2].
Jeżeli chodzi o negatywne aspekty rynku pracy opartego na gospodarce współdzie-lenia, to zalicza się do nich: rozwój nieuczciwej konkurencji; wypieranie przez nowocze-sne modele biznesowe tradycyjnie funkcjonujących przedsiębiorstw; wzrost wtórnego rynku pracy; wzrost ofert pracy tzw. prekarycznej, czyli niestabilnej, bez zabezpieczenia socjalnego; algorytmizację lub danetyzację życia. Zachodzące przemiany mogą rodzić również wiele pytań natury etycznej.
Komisja Europejska w przytaczanym już wcześniej w artykule komunikacie, zwraca uwagę na następujące problemy wiążące się z tym typem funkcjonowania gospodarki:
· Problemy prawne – wynikają z obecnych rozwiązań legislacyjnych w poszczegól-nych krajach, np. kwestie ukierunkowaw poszczegól-nych interwencji regulacyjw poszczegól-nych, będących skut-kiem przestrzegania przepisów sektorowych i dotyczących dostępu do usług, ich ja-kości lub bezpieczeństwa.
· Problemy związane z wymaganiami dotyczącymi dostępu do rynku – chodzi tu o dylematy związane z wchodzeniem platform współpracy na rynki dostępne dotych-czas dla tradycyjnych usługodawców oraz ustalenie tego, kiedy platformy świadczą je-dynie usługi pośrednictwa pomiędzy dostawcami usług podstawowych a użytkowni-kami, a kiedy stają się również dostawcą usług podstawowych (np. w przypadku najmu krótkoterminowego). Konsekwencją tego drugiego przypadku jest konieczność pod-porządkowania się odpowiednim przepisom sektorowym, w tym wymogom dotyczą-cym zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej i wymogom licencyjnym. Proponowanym kryterium wyróżnienia jest ocena stopnia kontroli, jaką dana platfor-ma współpracy sprawuje nad dostawcą usług podstawowych lub wpływu, jaki na niego wy-wiera (za pomocą ceny, głównych warunków umownych i własności kluczowych zasobów). Agata Hilarowicz, Grażyna Osika
45
· Problemy związane z odpowiedzialnością za przechowywane przez platformy infor-macje, treści udostępniane w Internecie.
· Problemy związane z ochroną użytkowników w kontekście wielostronności relacji i odnajdywaniem się w różnych rolach konsumenta i przedsiębiorcy. W tym przypad-ku chodzi o trudność ustalenia, kto jest słabszą stroną wymagającą ochrony. Ustale-nie kryteriów kwalifikujących do danej kategorii może się opierać na podstawie: oceny częstotliwości świadczonych usług, nastawienia na zysk lub poziomu obrotów.
· Problemy związane z niepewnością co do przysługujących praw oraz poziomu ochrony socjalnej i zdrowotnej oraz przestrzeganiem, a także egzekwowaniem, prze-pisów podatkowych [Komisja Europejska 2016, ss. 3–18].
Niezależnie od tego, jak się ocenia gospodarkę współdzielenia jej założenia muszą być brane pod uwagę w procesie kształtowania nowego wymiaru stosunków społecz-nych i ekonomiczspołecz-nych.
Z uwagi na wiele niejasności natury terminologicznej jak najbardziej uzasadnione jest – jak się wydaje – prowadzenie wielotorowej dyskusji naukowej poświęconej gospo-darce współdzielenia i jej konsekwencjom.
Zakończenie
Jak wskazano na początku rozważań, głównym celem artykułu jest opis dokonujących się przeobrażeń związanych z pracą w kontekście konstytuowania się nowego paradyg-matu rozwojowego, znaczącego upowszechnienia się cyfrowej technologii komunika-cyjnej oraz – będącej w dużym stopniu ich następstwem – gospodarki współdzielenia. Przeprowadzone analizy miały charakter teoretyczny, objęły swoim zakresem takie za-gadnienia, jak: definicje ogólnie rozumianego rozwoju, uwarunkowania technologiczne usieciowanego rynku pracy oraz opis gospodarki współdzielenia.
Przytaczane wyniki badań takich autorów, jak: A. Payne i N. Phillips, A. Sen i M. Nuss-baum, R. Wilkinson i K. Pickett, J. Rifkin lub D. Tapscott oraz wielu innych pozwoliły uświa-domić przeobrażenia, jakie przeszedł sposób rozumienia kategorii postępu – od ujęć czysto ekonomicznych po całą złożoność aspektów kryjących się pod pojęciem human development [Payne, Phillips 2011, Sen 1993, Nussbaum 1993, Wilkinson, Pickett 2011, Rifkin 2016, Tapscott 2010]. Wykazano, że opis zachodzących przemian mentalnych wraz z upowszechniającą się technologią cyfrową to pierwszy etap formowania się nowego rynku pracy, dla którego za typowe uznano nowe modele działalności biznesowej opar-te na gospodarce współdzielenia. Przyjęto, że ustalenia opar-te w przyszłości mogą zaowoco-wać wskazaniami aplikacyjnymi, które powinny zostać uwzględnione zarówno w proce-sach edukacyjnych, jak i zarządczych.
46
Bibliografia
Alkire S. (2010), Human Development: Definition, Critique, and Related Concepts, [online] https:// www.ophi.org.uk/wp-content/uploads/OPHI_WP36.pdf, dostęp: 12.11.2018.
Brynjolfsson E., McAfee A. (2015), Drugi wiek maszyny. Praca postęp i dobrobyt w czasach genial-nych technologii, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa.
Bińczyk E. (2015), Fantazja wiecznego bogacenia się a irracjonalność późnego kapitalizmu [w:] T. Jackson (red.), Dobrobyt bez wzrostu, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Ford M. (2016), Świt robotów. Czy sztuczna inteligencja pozbawi nas pracy?, Wydawnictwo CDP. pl, Warszawa.
Castells M. (2007), Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Chen Y. (2009), Possesion and Access: Consumer Desires and Value Perceptions Regarding Contem-porary Art Collection and Exhibit Visits, „Journal of Consumer Research”, vol. 35, issue 1.
Codagnone C., Biagi F., Abadie F. (2016), The Passions and the Interests: Unpacking the ‘Shar-ing Economy’, Institute for Prospective Technological Studies, JRC Science for Policy Report EUR 27914 EN.
Gudynas E. (2011), Buen Vivr: Today’s Tomorrow, „Development”, vol. 54, no. 4.
Harari Y.N. (2018), Homo deus: krótka historia jutra, M. Romanek (tłum.), Wydawnictwo Literac-kie, Kraków.
Havas Worldwide (2014), Havas Worldwide Report Prosumer. Nowy typ konsumentów i gospodar-ka oparta na współdzieleniu, Havas Worldwide [online], http://crnavigator.com/materialy/baza-dok/389.pdf, dostęp: 8.11.2018.
Human Development Report 1990 (1990), United Nations Development Programme [online], http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/219/hdr_1990_en_complete_nostats.pdf, dostęp: 7.11.2018.
47
Human Development Report 2018 (2018), United Nations Development Programme [online], http://hdr.undp.org/en/2018-update, dostęp: 8.11.2018.
Hysa B. (2016), Zarządzanie różnorodnością pokoleniową, „Zeszyty Naukowe Politechniki Ślą-skiej. Organizacja i Zarządzanie”, z. 97.
Jackson T. (2015), Dobrobyt bez wzrostu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Komisja Europejska (2016), Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów dotyczący Europejskie-go Programu na rzecz Gospodarki Dzielenia się [online], https://ec.europa.eu/docsroom/docu-ments/16881, dostęp: 09.11.2018.
McCloskey D.N. (2017), Burżuazyjna godność. Dlaczego ekonomia nie potrafi wyjaśnić współcze-snego świata, J. Lewiński, M. Zieliński (tłum.), Instytut Ludwiga von Misesa, Wrocław.
Mokyr J. (2010), The Enlightened Economy: An Economic History of Britain 1700–1850, Yale Univer-sity Press, New Haven.
Niwiński M. (2017), Miary postępu cywilizacji na przykładzie pozycji państw skandynawskich w globalnych rankingach [w:] J. Osiński, M. Dobrzycka (red.), Postęp i regres. Ekonomiczno-spo-łeczne uwarunkowania ewolucji cywilizacji, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
Nussbaum M. (ed.) (1993), The Quality of Life [online], http://existencia.org/files/alt-eco/quality. pdf, dostęp: 8.11.2018.
Osika G. (2015), Humanistyka jako napęd technologii [w:] A. Kuzior (red.), Humanistyka, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Śląskiego, Zabrze.
Phelps E. (2013), Mass Flourishing: How Grassroots Innovation Created Jobs, Challenge, and Change, Princeton University Press, Princeton.
Prokurat S. (2016), Praca 2.0. Nie ukryjesz się przed rewolucją na rynku pracy, Helion, Gliwice.
Payne A., Phillips N. (2011), Rozwój, Wydawnictwo Sic!, Warszawa.
48
Poniatowska-Jaksch M., Sobiecki R. (red.) (2016), Sharing Economy (gospodarka współdziele-nia). Nowa era rozwoju przedsiębiorczości?, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
Popkiewicz M. (2012), Świat na rozdrożu, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice.
Przybyszewski K. (2010), Prawa człowieka w kontekstach kulturowych, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań.
PwC (2016), (Współ)dziel i rządź! Twój nowy model biznesowy jeszcze nie istnieje, PwC [online], https://www.pwc.pl/pl/pdf/ekonomia-wspoldzielenia-1-raport-pwc.pdf, dostęp: 12.01.2018. Rifkin J. (2016), Społeczeństwo zerowych kosztów krańcowych. Internet przedmiotów. Ekonomia współdzielenia. Zmierzch kapitalizmu, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa.
Rist G. (2015), Urojenia ekonomii, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.
Rokitnicka E., Woźniak W. (2016), W kierunku zrównoważonego rozwoju. Koncepcje, interpreta-cje, konteksty, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Schafer D.P. (2008), Revolution or Renaissance. Making the Transition from an Economic Age to a Cultural Age, University of Ottawa Press, Ottawa, Ontario.
Sen A. (1985), The Living Standard [online], https://tannerlectures.utah.edu/_documents/a-to-z/s/sen86.pdf, dostęp: 8.11.2018.
Sen A. (1993), Capability and Well-Being [in:] M. Nussbaum (red.), The Quality of Life [online], http:// existencia.org/files/alt-eco/quality.pdf, dostęp: 8.11.2018.
Stiglitz J.E., Sen A., Fitoussi J.-P. (2013), Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza. Raport Komi-sji ds. Pomiaru Wydajności Ekonomicznej i Postępu Społecznego, Polskie Towarzystwo Ekonomicz-ne, Warszawa.
Szahaj A. (2015), Inny kapitalizm jest możliwy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.
Tapscott D. (2010), Cyfrowa dorosłość, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Agata Hilarowicz, Grażyna Osika
49
Walsh K. (2010), Development as Buen Vivir: Institutional Arrangements and (de)Colonial Entangle-ments, „Development”, vol. 53, no. 1.
Wilkinson R., Pickett K. (2011), Duch równości. Tam, gdzie panuje równość, wszystkim żyje się le-piej, Czarna Owca, Warszawa.