PEJZAŻ I SKŁADNIKI KRAJOBRAZU
2.2. Gram atykalizacja rozróżn ień kategorialnych w języku japoń sk im
Przejawy gramatykalizacji rozróżnień kategorialnych w systemie leksykal
nym języka japońskiego można obserwować w postaci rozmaitych związków opartych na hiperonimii i hiponimii, synonimii i antonimii, a także związków morfologicznych w słowotwórczej budowie wyrazów. Wszystkie tego typu powiązania stanowią podłoże kształtowania się zróżnicowanych zbiorów oraz podzbiorów wyrazów o wielowymiarowej geometrii leksykalno-semantycznej.
Zasady rządzące rozmieszczeniem poszczególnych elementów leksykonu w obrębie dających się wyodrębnić zbiorów i podzbiorów leksykalnych stano
wią w znacznym stopniu składnik kompetencji gramatycznej użytkowników japońszczyzny, i to nawet wówczas, gdy w swojej potocznej refleksji o języku nie uświadamiają oni sobie tego dostatecznie wyraźnie. Najbardziej oczywi
stym przykładem działania takich reguł (określających wewnętrzną strukturę zbiorów i podzbiorów leksykalnych) są rozmaite ograniczenia selekcyjne se
mantycznej i składniowej łączliwości wyrazów. Niektóre z nich mają charakter całkowicie zgramatykalizowany, na przykład prywatywna opozycja 之YW〇T- NOŚĆ ： NIE之YW〇TN〇ŚĆ, odzwierciedlona w łączliwości podmiotów z egzysten
cjalnymi czasownikami iru いる oraz aru ある ‘być’ w funkcji egzysten
cjalnej sensu stricte oraz lokatywnej, np.：
Tori ga iru.
鳥かいる。
‘Jest (istnieje, żyje) ptak.’ ‘Są (istnieją, żyją) ptaki.’
Sakana ga iru.
魚がい る 。
‘Jest (istnieje, żyje) ryba.’ ‘Są (istnieją, żyją) ryby.’
Tora ga iru.
虎 が い る 。
‘Jest (istnieje, żyje) tygrys’. ‘Są (istnieją, żyją) tygrysy.’
Nito ga iru.
人 が い る 。
‘Jest (istnieje, ale
żvje) człowiek’. Są (istnieją, żyją) ludzie.
Bara ga aru.
薔 薇 が あ る 。
‘Jest (istnieje) róża’ ‘Są (istnieją) róże.’
Hoshi ga aru.
星 が あ る 。
‘Jest (istnieje) gwiazda’. ‘Są (istnieją) gwiazdy.’
Umi ga aru.
海 が あ る 。
‘Jest (istnieje) morze’. ‘Są (istnieją) morza.’
Torakku ga aru.
トラックがある。
Jest (istnieje) ciężarówka . ‘Są ustnieią) ciężarówki.
Rozróżnienie to przestaje jednak funkcjonować w odniesieniu do kategorii przejściowej czy też pogranicznej, jaką są rzeczowniki, takie jak baikin 黴菌
‘(szkodliwa) bakteria’, biseibutsu 微 生 物 ‘mikroorganizm, mikrob’, uirusu ウイルス ‘wirus’，saibó 細胞 ‘komórka’，gdyż w tym wypadku opozycja 之YW〇TN〇ŚĆ : NIE之YW〇TN〇ŚĆ dla przeciętnego użytkownika języka przestaje być wyrazista, co wynika właśnie z peryferyjnego usytuowania desygnatów tych rzeczowników (w znacznej odległości od desygnatów prototypowych w zbiorze obiektów żywotnych).
Ten brak wyrazistości w zakresie kategoryzacji językowej jest poświadczo
ny przez liczne przykłady paralelnych połączeń podmiotowo-orzeczeniowych z dwojaką możliwością wyboru czasownika egzystencjalnego. Możliwość taka zachodzi w wypadku następujących rzeczowników podmiotowych:
Baikin ga aru / iru.
徽 菌 が あ る/ いる。
‘Jest (istnieje, żyje) bakteria’. ‘Są (istnieją, żyją) bakterie.’
Biseibutsu ga aru / iru.
微 生 物 が あ る/ いる。
‘Jest (istnieje, żyje) mikrob’. ‘Są (istnieją, żyją) mikroby.’
Uirusu ga aru / iru.
ウ イ ル ス が あ る/ いる。
‘Jest (istnieje, żyje) wirus’. ‘Są (istnieją, żyją) wirusy.’
Saibó ga aru / iru.
細 胞 が あ る/ いる。
‘Jest (istnieje, żyje) komórka . Są (istnieją, żyją) komórki.’
O tym, że jest to rozróżnienie potoczne, świadczy „nieżywotność roślin, z czym nie zgodziłby się żaden botanik. Tego rodzaju interpretacja potocznych rozróżnień kategorialnych w leksyce japońszczyzny nie musi być wcale jedyną interpretacją. Jak się wydaje, opozycia ta dotyczy nie tylko takich pojęć jak 之YCIE, RODZENIE SIĘ, UMIERANIE, ale może być także ujmowana z perspektywy obserwacyjnej człowieka, dla którego desygnaty rzeczowników „żywotnych”
to obiekty uznawane za istoty obdarzone zdolnością do aktywnej zmiany swo
ich zachowań i reakcji, czyli nieprzewidywalne w swoich zachowaniach i jako takie mogące stanowić realne zagrożenie dla człowieka (nawet jeśli są to przedstawiciele jego własnego gatunku). Desygnaty rzeczowników „nieżywot
nych” natomiast są obiektami niezdolnymi do tego rodzaju nieprzewidywalnej i potencjalnie niebezpiecznej aktywności, nie trzeba więc zwracać na nie tak czujnej uwagi. Opozycja tego typu może mieć charakter biologiczno-kulturowy i antropologiczny, ale może być pomocna w wyjaśnieniu częstszych - w star
szych odmianach języka japońskiego - połączeń typu kodomo ga aru 子供が ある ‘jest dziecko, są dzieci’, onna arikeri 女有りけり ‘była (żyła) sobie kobieta .
Ten sam czasownik egzystencjalny iru いる występujący jako element po
siłkowy w analitycznych formach werbalnych nie jest już przedmiotem takich selekcyjnych restrykcji, gdyż nie jest nacechowany znaczeniem żywotności, por.:
Hito ga matte iru.
人 が 待 っ て い る 。
‘Czeka człowiek . ‘Ludzie czekają.’
Densha ga matte iru.
電車 が 待っ て いる。
‘Pociąg czeka.’
Yoji ga matte iru.
用事 が 待っ て いる。
‘Czekają sprawy do załatwienia.’
Warto jednak zaznaczyć, że czasownik posiłkowy może jednak w sposób całkowicie niezależny podlegać ograniczeniom selekcyjnym z uwagi na cał
kiem inną własność kategorialną łączących się z nim podmiotów rzeczowni
kowych i zaimkowych, a mianowicie własność, którą odzwierciedla prywa- tywna opozycja OSOBOWY : NIEOSOBOWY. W ramach tak wydzielonej kategorii podmiotów czasownik posiłkowy iru い-D podlega dalszemu zróżnicowaniu na trzy dalsze postacie honoryfikatywne: modestywną oru おる , neutralną iru
いる oraz aprecjatywną (wywyższającą) irassharu いら っ し ゃ る ，por.:11
9 Tego typu interpretacja została zaproponowana w: J. Pietrow (2007a).
10 Wszelkie potencjalne rozszerzenia tego typu łączliwości na podmioty nieosobowe (np. ku
ruma ga matte orimasu 車が待つております）nale之 y traktować jako łamiące tę regułę przypad
ki wtórnej personifikacji.
Posiłkowy czasownik iru いな można traktować te之 jako całkowicie odrębny leksem, co byłoby jednak innowacją wobec interpretacji powszechnie przyjmowanej w gramatykach języka japońskiego.
Matte orimasu.
待 っ て お り ま す 。
‘Pozwolam sobie (uniżenie) zaczekać.’
Matte imasu.
待 っ て い ま す 。
‘Czekam.’
Matte irasshaimasu.
待っ て い ら っ し ゃ い ま す 。 Pan iest tak miły (łaskawy) i czeka.
W ten sposób możemy powiedzieć, że w kompetencji gramatycznej użyt
kowników języka japońskiego mieści się rozróżnianie dwu wyrazistych klas rzeczownikowych: klasy rzeczowników żywotnych (a w ich obrębie klasy rze
czowników osobowych) oraz klasy rzeczowników nieżywotnych.
Za charakterystyczny typ fraz nominalnych języka japońskiego odzwiercie
dlających mechanizmy kategoryzacji należy także uznać połączenia takie jak:
otoko no hito 男の人 ‘mężczyzna’ (dosł. mężczyzna GENITIVUS człowiek)
‘pan’ (dosł. mężczyzna GENITIVUS osoba)
‘chłopczyk’ (dosł. mężczyzna GENITIVUS dziecko)
‘kobieta’ (dosł. kobieta GENITIVUS człowiek)
‘pani’ (dosł. kobieta GENITIVUS osoba) 女の子 ‘dziewczynka’ (dosł. kobieta GENITIVUS dziecko)
otoko no kata 男の方 otoko no k o 男の子 onna no hito 女 の 人 onna no kata女の方 onna no ko
w których człon rzeczownikowy reprezentujący kategorię ISTOTA LUDZKA jest poprzedzany przez połączony z partykułą dopełniacza (apozycyjny w zasadzie) człon nazywający desygnat danej kategorii. Kategorialne rzeczowniki są przy tym zróżnicowane pod względem wartości honoryfikatywnej: hito 人 jest rzeczownikiem neutralnym, a kata 方 - rzeczownikiem aprecjatywnym, czyli wywyższającym rangę desygnatu. Stąd też użycia rzeczownika kata 方 mają charakter niepierwszoosobowy, najczęściej drugoosobowy lub aprecjatywno- trzecioosobowy, natomiast użycia rzeczownika hito 人 - neutralny, por.:
Onna no kata de irasshaimasu ka ? 女の 方 で い ら つ し ゃ い ま す か 。
‘Czy rozmawiam z panią?’ (w sytuacji, gdy mówiący nie jest pewien płci adre
sata, słysząc np. tylko głos przez telefon).
Otoko no hito deshita.
男の人でした。
‘To był mężczyzna. ’
osoba’
człowiek’
ktoś z / ktoś spośród kata
hito mono np.：
Otoko no mono deshita.
男の者でした。
‘To był pan’, ‘To był jakiś pan.’
A oto zestawienie wszystkich trzech rzeczowników generycznych wraz z narzucanymi przez nie rozróżnieniami honoryfikatywnymi odzwierciedlany
mi w formach czasowników：
Ao^ama to ossharu kata 貴山とおつしゃ合方 ‘osoba o nazwisku Aoyama’
Ao^ama to iu hito 貴山とい う人 ‘człowiek o nazwisku Aoyama’
Aoyama to iu mono 貴 山 と い う 者 （modestywnie) ‘ten, kto się nazywa Aoyama’
Wszystkie te rzeczowniki kategorialne odznaczają się wspólnym składni
kiem semantycznym ISTOTA LUDZKA (+HUM), ale z uwagi na modestywny cha
rakter rzeczownika mono 者 trzeci typ fraz jest możliwy wyłącznie w funkcji przedstawiania się przez mówiącego z nazwiska, w podanym przypadku ‘je stem Aoyama’, ‘nazywam się Aoyama’. Tak używany modestywny rzeczownik kategorialny mono 者 występuje również w pokrewnych pod względem funk
cji wyrażeniach typu Pozunani daigaku no mono desu ga ポズナニ大字の 者ですが ‘Jestem z UAM (dosł. z Uniwersytetu Poznańskiego)’, Joyo Ginko no mono d e s u .常 陽 銀 行 の 者 で す 。 ‘Jestem z Banku Joyo’, ‘Dzwonię z Banku Joyo’.
Szczególnym i zarazem najważniejszym rodzajem w znacznym stopniu zgramatykalizowanej kategoryzacji w języku japońskim jest zjawisko kwanty- tatywnego wyodrębniania generycznych kategorii obiektów oraz odpowiadają
cych im klas rzeczownikowych. Kategorie te są wydzielane na podstawie przy
pisywanych im kryteriów semantycznych i mają swoje gramatyczne wykładniki dodawane postpozycyjnie do liczebników. Te segmenatalne wy
kładniki będziemy w niniejszej książce określać terminem „kategoryzatory . Zanim jednak przejdziemy do szczegółowego opisu tych jednostek leksykonu, musimy zająć się bliżej semiotycznym mechanizmem kwantytatywnego
ujmo-12 Definicja tego terminu wraz ze szczegółowym opisem całego zbioru jest zawarta w roz
dziale 3.1.
W języku japońskim możliwe są także użycia modestywnego rzeczownika kategorialnego mono 者，który może być uznany za trzeci człon opozycyjny w zbiorze：
方人 者
wania przedmiotów świata materialnego i jego językowym odzwierciedleniem w systemie współczesnej japońszczyzny.
watashitachi 私たち
‘my’
Także w obrębie rzeczowników możemy zaobserwować występowanie niewielkich systemowo obszarów gramatykalizacj i liczbowej, przede wszyst
kim w odniesieniu do rzeczowników osobowych (+ HUMAN), np.：
hitobito 人 々‘ludzie’
hitotachi 人 た ち‘ludzie’
katagata 方 々 ‘ osoby (honoryfikatywnie) ’ senseitachi 先生たち ‘nauczyciele’
senseigata 先生方 ‘nauczyciele (honoryfikatywnie)’
gakuseitachi 学生たち ‘studenci’
gakuseira 学生ら ‘studenci’
Rozmaite poszerzenia znaczeniowe użyć w liczbie mnogiej obejmują także zjawisko wskazywania zbiorów identyfikowanych za pomocą szczególnie wy
różnionego reprezentanta takiego zbioru typu ‘X i inni, którzy są z nim razem 13 R. Huszcza (2006) traktuje japońskie zaimki osobowe jako klasę otwartą, podobnie zresztą jak zaimki osobowe w języku polskim.