JAKO SZCZEGÓLNY TYP ENUMERATORÓW
3.3.3. Kategoryzatory szczegółowe charakterystycznego atrybutu (KP) Typ kategorii, który chcielibyśmy wyróżnić w niniejszym podrozdziale, jest
bardzo silnie wyodrębniającą się częścią składową całej kwantytatywnej kate
gorii rodzaju i odzwierciedla nie tylko ilościowy, ale także wyraźnie pragma
tyczny charakter obiektów zaliczanych do wspólnej klasy pojęciowej.
〇prócz kształtu i funkcji jeszcze jedną własnością - w procesie kwantyta- tywnej kategoryzacji stanowiącą w japońszczyźnie istotne kryterium wydziela
nia poszczególnych klas - jest cecha, którą tutaj chcielibyśmy określić jako charakterystyczny atrybut obiektu. Jako cecha wyróżniająca obiekty z danej kategorii atrybut jest bowiem jakąś ich częścią w rozumieniu materialnym czy też strukturalnym, niekoniecznie konstytutywną z punktu widzenia klasycznych wymogów definicji, czyli cechą wyróżniającą w ścisłym sensie. Jest jednak tą częścią obiektu, która jest wyraźnie rozpoznawana w działaniu, w funkcjono
waniu obiektu, w posługiwaniu się nim jako narzędziem.
Przykładem takiego wyraźnie utylitarnego atrybutu może być rękojeść, rączka, uchwyt jako wspólna własność przedmiotów użytkowych traktowanych jako narzędzia pracy lub walki. Tak więc w kwantytatywnym wyróżnianiu obiektów może być odzwierciedlona czynność ich liczenia rozumianego jako rodzaj działania, a więc np. wyobrażone branie kolejno do ręki poszczególnych elementów zbioru bądź też liczenie obiektów przez kierowanie wzroku ku naj
bardziej charakterystycznej, rzucającej się w oczy części obiektu, czyli właśnie ku atrybutowi.
Atrybuty mogą być zatem bardzo różnymi częściami lub własnościami obiektu, muszą się jednak z nimi kojarzyć dostatecznie silnie; taki charakter atrybutu sprawia, że rozbudowywanie tej kategorii odbywa się często z jedno
czesnym pomijaniem innych własności obiektu, a niekiedy nawet z pomijaniem wyraźnie odmiennych dziedzin ich zastosowania czy przeznaczenia.
Tak więc możemy stwierdzić, że w przedstawianej tu interpretacji sam atrybut może być fizycznie bardzo zróżnicowany zarówno pod względem roz
miaru, jak i wyglądu, ale w potocznej świadomości językowej jest on uznawa
ny za charakterystyczną, wyróżniającą cechę wspólną obiektów różnych pod względem kształtu i struktury. Stanowi bowiem zawsze narzucającą się wizual
nie, silnie kojarzącą się w pamięci bądź też wybijającą się spośród innych wła
sności ich cechę, przyjmowaną z pozoru arbitralnie, ale w jakiś sposób uzasad
nioną wizualnie, perspektywicznie czy utylitarnie.
c h o 張
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z NAPIĘTĄ STRUNĄ BĄDŹ NACIĄGNIĘTĄ TKANINĄ, PAPIEREM
Kategorialny atrybut obiektu:
Napięta bądź naciągnięta tkanina lub jakiś materiał sprężysty (taki jak np.
struny, tkaniny, skóra, papier), widoczny na powierzchni obiektu i
stano-wiący jego część funkcjonalnie istotną (struny w instrumentach muzycz
nych, papier przysłaniający światło).
Zakres pojęciowy：
Należą tutaj tradycyjne japońskie strunowe i perkusyjne instrumenty mu
zyczne, takie jak shamisen 三味線, koto 琴，taiko 太鼓, lampiony, moski- tiery, ponaciągane siatki, łuki i inne tego typu obiekty.
Przykłady：
koto itcho 琴一張 ‘jeden instrument strunowy k o to , kaya itcho 蚊帳一張
‘jedna moskitiera’，chochin itcho 提 燈 一 張 ‘jeden lampion’, wadaiko itcho 和太鼓一張 ‘jeden bęben japoński’.
cho 挺 . 丁
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY WYPOSA之〇NE W UCHWYT Kategorialny atrybut obiektu：
Atrybutem kategorialnym jest tutaj część obiektu, która służy do jego trzy
mania w ręku podczas wykonywania czynności, do której obiekt ten jest przeznaczony, może to być część kija uformowana tak, aby można było go łatwiej trzymać w ręku, rękojeść noża, pistoletu, rączka instrumentu (np. szyjka skrzypiec) i inne.
Zakres pojęciowy：
W kategorii tej mieszczą się najróżniejsze przedmioty pod względem prze
znaczenia i dziedziny użytkowania, takie jak noże, tasaki, dzidy, włócznie, łuki, motyki, strzelby, karabiny, pistolety, piły, skrzypce, wiolonczele, sha- misen 三味線，gitary, a także palankiny, mikoshi 神 輿 （palankin proce
syjny w kształcie małego chramu shintoistycznego, noszony w procesjach w czasie święta matsuri 祭り）.
Przykłady：
hocho itcho 包丁一挺 ‘jeden nóż kuchenny; jeden tasak’, yari itcho 搶 一挺 ‘jedna dzida; jeden oszczep’, yumi itcho 弓一挺 ‘jeden łuk’，ro itcho 播一挺 ‘jedno wiosło’, kuwa itcho 锻一挺 ‘jedna motyka’, pisutoru itcho ピ ス ト ル 一 挺 ‘jeden pistolet’, nokogiri itcho 鑛 一 挺 ‘jedna piła’, handagote itcho 半田鐘:一挺 ‘jedna lutownica’, baiorin itcho バイオリン 一挺 ‘jedna para skrzypiec’, shamisen itcho 三味線一挺 ‘jeden instru
ment strunowy shamisen, basugita itcho バスギタ— 挺 ‘jedna gitara basowa’, kago itcho 籠一挺 jeden palankin’.
dai 台
Kategoria pojęciowa： WYPIEKI, CIASTA NA PODSTAWCE Kategorialny atrybut obiektu：
Widziana jako podstawka foremka lub większa forma do pieczenia, na któ
rej wypieki są wkładane do pieca bądź umieszczane na ogniu.
Zakres pojęciowy:
Jest to wąska kategoria obejmująca jedynie tradycyjne wypieki o dość re
gularnym, niewielkim, okrągłym kształcie, takie jak ciastka, ciasta, torty, placki.
Przykłady:
pai ichidai パイ一台 ‘jeden placek’, keki ichidai ケーキ一台 ‘jedno cia
sto ’, reiy含keki ichidai レイヤ一ケ一 キー台 ‘jeden tort’.
e 柄
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z RĄCZKĄ, O PROSTEJ BUDOWIE Kategorialny atrybut obiektu:
Rączka do trzymania, stanowiąca część obiektu, prostego narzędzia o nie- złożonej budowie.
Zakres pojęciowy:
W odniesieniu do rozmaitych gatunków broni, takich jak dzidy czy włócz
nie; jest to kategoria historyczna. W dzisiejszej japońszczyźnie należą tutaj - jako charakterystyczne - elementy nierozkładane, pospolite japońskie wachlarze uchiwa 団扇.
Przykłady:
yari hitoe 搶ー柄 ‘jedna włócznia’, uchiwa hitoe 団扇一柄 ‘jeden wa
chlarz’.
g a i 蓋
Kategoria pojęciowa: NAKRYCIA, OBIEKTY Z NAKRYCIEM Kategorialny atrybut obiektu:
Przykrywka służąca do zamykania naczynia bądź też osłaniania zawartości.
Zakres pojęciowy:
Należą tu rozmaite naczynia i sprzęty kuchenne, których zwyczajową i ru
chomą (otwieraną, nakładaną) część stanowi pokrywka. Na zasadzie meta
forycznego poszerzenia są tu także zaliczane słomiane kapelusze stanowiące bardzo typowe dla Azji Wschodniej nakrycie głowy oraz, na zasadzie po
etyckiej metafory, korony drzew osłaniające niewielki wycinek przestrzeni w ogrodzie bądź przy domu, rzucające cień i chroniące przed promieniami słońca.
Przykłady:
kasa ichigai 笪 一 蓋 ‘jeden kapelusz słomiany’, futa ichigai 蓋 一 蓋
‘jedna przykrywka; jedna pokrywka’.
h a r i 張り
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z NAPIĘTĄ STRUNĄ BĄDŹ NACIĄGNIĘTĄ TKANINĄ, PAPIEREM
Kategorialny atrybut obiektu:
Podobnie jak w przypadku kategoryzatora chó 張 atrybutem kategorial- nym jest tutaj część obiektu, która służy do jego trzymania w ręku podczas
wykonywania czynności, do której obiekt ten jest przeznaczony; może to być część kija uformowana tak, aby można było go łatwiej trzymać w ręku, rękojeść noża, pistoletu, rączka instrumentu (np. szyjka skrzypiec) i inne.
Zakres pojęciowy:
Do kategorii tej należą, podobnie jak w przypadku kategoryzatora chó 張, przedmioty, w których istotną rolę odgrywa naciągnięty materiał (płótno, papier, skóra, siatka), np. namioty, moskitiery, papierowe lampiony chóchin 提燈，lampiony andon 行燈 bądź też przedmioty posiadające naciągnięte cięciwy lub struny, takie jak łuki czy instrumenty muzyczne koto 琴.
Przykłady:
tento hitohari テント一 張り ‘jeden namiot’, kaya hitohari 蚊 帳 案 一張り ‘jedna moskitiera’，chóchin hitohari 提燈一張り ‘jeden lampion’, koto hitohari 琴一張り ‘jeden instrument strunowy koto .
h e i 柄
Kategoria pojęciowa: PROSTA BROŃ Z RĘKOJEŚCIĄ Kategorialny atrybut obiektu:
Rękojeść lub część obiektu przystosowana do trzymania w ręku.
Zakres pojęciowy:
Należą tu jedynie podłużne i bardzo proste gatunki dawnej broni, takie jak dzidy, oszczepy, włócznie.
Przykłady:
y a ń ippei 搶ー柄 ‘jedna włócznia; jeden oszczep’, uchiwa ippei 団扇一柄
‘jeden wachlarz’.
k a r a 柄 . 幹
Kategoria pojęciowa: PRZEDMIOTY Z UCHWYTEM Kategorialny atrybut obiektu:
Uchwyt lub prosta rączka do trzymania.
Zakres pojęciowy:
Do kategorii tej należą historycznie niektóre gatunki dawnej broni, takie jak dzidy, włócznie, oszczepy, oraz starej broni palnej, typu muszkiety, karabiny jednostrzałowe. Poza tym w kategorii tej mieszczą się także wachlarze
uchiwa 団扇 . Przykłady:
teDDó hitokara 铁砲ー柄 ‘jeden muszkiet’, katana hitokara 刀一柄 ‘je den miecz katana’ yari hitokara 搶ー柄 ‘jedna dzida; jeden oszczep’, uchiwa hitokara 団扇一柄 ‘jeden wachlarz’.
k i 基
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY NA FUNDAMENCIE, PODSTAWIE Kategorialny atrybut obiektu:
Atrybutem jest spodnia, specjalnie wzmacniana część obiektu (fundament, postument, podstawa), aby można go było osadzić, ustawić bądź też na stałe
przytwierdzić do podłoża. Z zasady są to obiekty, których jeden człowiek nie jest w stanie samodzielnie przesunąć lub przestawić w inne miejsce.
Zakres pojęciowy：
Należą tutaj masywne instrumenty, ciężkie maszyny i urządzenia fabryczne ustawiane bądź zabudowywane w podłożu, różne budowle na solidnym fundamencie, podstawie, takie jak pomniki na postumentach, monumenty, ławki, ciężkie maszyny, latarnie, boje, telebimy, wielkie zbiorniki, wieże, falochrony, mosty, tamy, groby, piramidy, bramy torii 鳥居，ołtarze, piece, reaktory, podnośniki, wyciągniki, windy, schody ruchome, rakiety, silniki maszynowe i wiele innych.
Przykłady：
dózó ikki 銅像一基 ‘jedna statua z brązu’, tawa ikki タワ--- ■基 ‘jedna wieża’, monominotó ikki 物見の塔一基 ‘jedna strażnica’, damu ikki タム 一基 ‘jedna tama’, buranchi ikki ブフ ンチー基 ‘jedna ławka’, genshiro ikki 原子炉一基 ‘jeden piec atomowy’, yókóro ikki 溶银炉一基 ‘jeden piec martenowski’, esukareta ikki エ ス 力 レ 一ター基 ‘jedne schody ru
chome’, erebśta ikki エ レ べ 一ター基 ‘jedna winda’, gaitó ikki 街灯一基
‘jedna latarnia uliczna’, tódai ikki 灯台一基 ‘jedna latarnia morska’, fuhyó ikki 浮標一基 ‘jedna boja’, hashi ikki 橋一基 ‘jeden most’, haka ikki 墓 一基 ‘jeden grób’, piramiddo ikki ピ フ ミ ッドー基 ‘jedna piramida’, torii ikki 鳥居一基 ‘jedna brama to rii, saidan ikki 祭壇一基 ‘jeden ołtarz’, chyQyuki ikki 注油機一基 ‘jeden dystrybutor (paliwa)’, roketto ikki ロヶット 一基 ‘jedna rakieta’, teisatsu eisei ikki 偵 察 衛 星 一 基 ‘jeden satelita szpiegowski’, enjin ikki エ ン ジ ン一基 ‘jeden silnik’.
kó ロ
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY Z OSTRZEM Kategorialny atrybut obiektu：
Ostrze jako jedna z krawędzi obiektu, przystosowana do rozcinania przed
miotów.
Zakres pojęciowy：
Są tu zaliczane wszelkiego rodzaju proste narzędzia tnące, np. miecze, noże, żyletki, oraz rolnicze, takie jak pługi czy brony do orania ziemi.
Przykłady：
chóken ikkó 長剣一口 ‘jeden długi miecz japoński’, kamisori ikkó 剃刀 一 ロ ‘jedna żyletka’, suki ikkó 麵ー ロ ‘jeden pług’.
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY Z OTWOREM Kategorialny atrybut obiektu：
Otwór wejściowy, przez który można nalewać bądź wylewać wodę i płyny, wsypywać zboża i inne substancje sypkie, a także, na zasadzie poszerzenia, krater, przez który wydostaje się lawa.
Zakres pojęciowy:
W kategorii tej mieszczą się wszelkiego rodzaju naczynia i urządzenia o różnym kształcie, z otworem do nalewania bądź wylewania płynów, wsy
pywania substancji sypkich, pompowania powietrza lub wystrzeliwania po
cisków, np. garnki, słoje, wazony, kotły do gotowania, dzwony, bojlery, krany, wulkany, miechy, strzelby, armaty.
Przykłady:
nabe ikM 鍋一口 ‘jeden garnek’, tsubo ikko 壺一口 ‘jeden słój’，kabin ikko ィ匕瓶一口 ‘jeden wazon’, kane ikko 鐘一口 ‘jeden dzwon’, boira ikko ボイフ ■ロ ‘jeden boiler’, kazan ikko 火山一口 ‘jeden wulkan’, jaguchiikko 蛇口一口 ‘jeden kran’, j u ikko 鏡一口 ‘jeden karabin’, taiho
ikko 大砲一口 ‘jedna armata’.
ku 口
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z OTWOREM Kategorialny atrybut obiektu:
Otwór, przez który coś się wydostaje.
Zakres pojęciowy:
Jest to znacznie zawężona kategoria o niemal analogicznym atrybucie jak w wypadku omówionego wcześniej wykładnika ko 口 . Mieszczą się w niej tylko niektóre bardzo proste naczynia i garnki.
Przykłady:
nabe ikku 鍋一ロ ‘jeden garnek’, kame ikku 甕一口 ‘jeden dzban’.
kuchi 口
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z OTWOREM Kategorialny atrybut obiektu:
Otwór, przez który coś się wydostaje.
Zakres pojęciowy:
Należą tu przedmioty mające otwór, takie jak krany (wydostająca się sub
stancja: woda), dzwony (to, co się z nich wydobywa, to dźwięk) czy ku
chenki gazowe (wydostająca się substancja: gaz).
Przykłady:
jaguchi hitokuchi 蛇口一口 ‘jeden kran’, kane hitokuchi 鐘一口 ‘jeden dzwon’, gasu konro hitokuchi ガス少昆炉一口 ‘jedna (przenośna) kuchenka gazowa’.
kyaku 脚
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY NA NÓ之KACH Kategorialny atrybut obiektu:
Podłużne podstawki służące do ustawiania obiektu na ziemi, takie jak nogi, nóżki, podpórki, statywy.
Zakres pojęciowy:
Są tu zaliczane różnego rodzaju meble wyposażone w trzy lub cztery pod
pórki bądź nóżki do ustawiania, takie jak krzesła, biurka, fotele, podesty.
Przykłady:
isu ikkyaku 椅子一脚 ‘jedno krzesło’, beddo ikkyaku べッドー脚 ‘jedno łóżko’, tsukue ikkyaku 机一脚 ‘jedno biurko’, teburu ikkyaku テ一ブル 一脚 ‘jeden stół; jeden stolik’, hanga ikkyaku ハンガ ■脚 ‘jeden wie
szak (na ubrania) , sam yam dai ikkyaku ニ册台ー脚 jeden statyw (np. do aparatu fotograficznego)’.
m e n 面
Kategoria pojęciowa: PŁASZCZYZNY, OBIEKTY Z FUNKCJONALNĄ PŁASZCZYZNĄ Kategorialny atrybut obiektu:
Jeden płaski bok lub większa powierzchnia, przeznaczone do jakiegoś celu, widziane z bliska bądź z daleka.
Zakres pojęciowy:
Należą tutaj obiekty bardzo różne pod względem funkcji, kształtu i prze
znaczenia, których wizualnie narzucającym się atrybutem jest jakiś prosto
kątny bok lub powierzchnia, takie jak japońskie tradycyjne instrumenty muzyczne o płaskiej stronie przeznaczonej do grania: bębny taiko 太鼓, wadaiko 和太鼓，instrumenty strunowe koto 琴 oraz biwa 瑟琶，strony w gazetach, plansze do gry, szachownice, korty tenisowe, pływalnie, boiska, pola (suche lub nawadniane), obiekty odbijające lub emitujące obraz: lustra, ekrany telewizyjne, monitory oraz, na zasadzie przeniesienia, plansze, etapy do przejścia w grach komputerowych.
Przykłady:
taiko ichimen 太鼓一面 ‘jeden bęben’, biwa ichimen 瑟琶一面 ‘instru
ment strunowy biwa , igoban ichimen 囲基盤一面 ‘jedna plansza do gry w g o’ kóto ichimen コート一面 ‘jeden kort tenisowy’, puru ichimen プール一面 ‘jeden basen’, kagami ichimen 鏡一面 ‘jedno lustro’, monita ichimen モニタ ■曲 ‘jeden ekran; jeden monitor’.
ógi 扇
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z ZAMKNIĘCIEM Kategorialny atrybut obiektu:
Prostokątna płaszczyzna służąca do nakrycia bądź zamknięcia pojemnika lub otworu w ścianie.
Zakres pojęciowy:
W kategorii tej mieszczą się obiekty posiadające część do zamykania lub dające się zamykać skrzydła (za pomocą których można je zamknąć i za
bezpieczyć) , takie jak pokrywki, okiennice oraz parawany.
Przykłady:
futa hitoógi 蓋一扇 ‘jedna pokrywka (od garnka) ’, byóbu hitoógi 屏風一扇
‘jeden parawan’.
s a o 竿
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY Z DRZEWCEM LUB NA DRĄ之KACH Kategorialny atrybut obiektu：
Drzewca bądź drągi służące do rozwieszania obiektu lub drążki umożliwia
jące transport, przenoszenie. Atrybut ten nie stanowi stałej części obiektu, lecz obiekt musi być tak przystosowany, aby mógł zostać z nim złączony (w przypadku tradycyjnych mebli japońskich do takiego przystosowania służą specjalne obręcze do wsuwania drążków).
Zakres pojęciowy：
Należą tu tylko niektóre obiekty z kręgu gospodarstwa domowego, takie jak tradycyjne meble japońskie (szafy, komody), a także chorągwie, proporce, sztandary, flagi oraz stroje i tkaniny wyprane i rozwieszane na drągach w celu wysuszenia na słońcu. Wyjątkowo w kategorii tej mieści się również tradycyjny japoński instrument strunowy shamisen 三味線.
Przykłady：
tansu hitosao 簞筒一竿 ‘jedna szafa’, hata hitosao 旗一竿 ‘jedna flaga’, nobori hitosao 織一竿 ‘jedna chorągiew’, shamisen hitosao 三味線一竿
‘jeden instrument strunowy shamisen.
seki 隻
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY POKRYTE PIÓRAMI LUB ŁUSKAMI Kategorialny atrybut obiektu：
Pióra bądź łuski okrywające obiekt lub przymocowane do obiektu.
Zakres pojęciowy：
Jest to kategoria całkowicie przestarzała, obejmująca ptaki i ryby oraz, wtórnie, przedmioty z przytwierdzonymi doń piórami, takie jak strzały.
Przykłady：
tori isseki 鳥一隻 ‘jeden ptak’, ya isseki 矢一隻 ‘jedna strzała’.
s e n 扇
Kategoria pojęciowa： OBIEKTY Z ZAMKNIĘCIEM Kategorialny atrybut obiektu：
Prostokątna płaszczyzna służąca do nakrycia bądź zamknięcia pojemnika lub otworu w ścianie.
Zakres pojęciowy：
Kategoria analogiczna do opisanej już wcześniej, a wyznaczanej przez ka- tegoryzator ogi 扇，obejmująca obiekty dające się zamykać lub składać, wyposażone np. w składane drzwiczki, skrzydła, pokrywy, zasuwy, takie jak pudełka z pokrywką, okiennice oraz parawany.
Przykłady：
amado issen 雨尸一扇 ‘jedne okiennice’, byobu issen 屏風一扇 ‘jeden parawan’, tobira issen 扉一扇 ‘jedna para drzwi , futa issen 蓋一扇
‘jedna pokrywka’.
t ó 楝
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY Z BETONU Kategorialny atrybut obiektu:
Materiał wykonania obiektu: beton, żelbeton.
Zakres pojęciowy:
Do kategorii tej należą betonowe budowle przytłaczające swoją masywno- ścią, takie jak bloki, wieże, betonowe wieżowce itp.
Przykłady:
manshon ittó マ ン シ ョ ン一棟 ‘jeden blok (z betonu)’, biru ittó ビ ルー棟
‘jeden wieżowiec (betonowy) ’.
t ó 灯
Kategoria pojęciowa: OBIEKTY ŚWIECĄCE Kategorialny atrybut obiektu:
Emitowanie światła.
Zakres pojęciowy:
Kategoria ta obejmuje bardzo różne obiekty niemające żadnych wspólnych własności o charakterze kształtu, rozmiaru czy funkcji, które łączy tylko zdolność do samoistnego emitowania światła w taki sposób, że są one ob
serwowane z bliska lub z oddali jako pewne obiekty bądź punkty świecące w mroku. Należą tutaj m.in. lampy, latarki, latarnie, żarówki, światła samo
chodowe, świetliki (robaczki świętojańskie), gwiazdy.
Przykłady:
dentó ittó 電灯一灯 ‘jedna lampa’, gaitó ittó 街灯一灯 ‘jedna latarnia uliczna’, tódaiittó 灯台一灯 ‘jedna latarnia morska’, denkyu ittó 電球一灯
‘jedna żarówka’, kaichQ dentó ittó 懷中電灯一灯 ‘jedna latarka’, hotaru ittó 勞一灯 ‘jeden świetlik; jeden robaczek świętojański’, hoshi ittó 星一灯
‘jedna gwiazda’.