CZĘŚĆ WSTĘPNA
0.2. W yjściow y aparat term in ologiczn y
Głównym przedmiotem prezentowanego tu opisu będzie, jak już to zazna
czyliśmy, zbiór jednostek stanowiących podklasę enumeratorów przyliczebni- kowych określanych dotychczas klasyfikatorami, a w niniejszej książce okre
ślonych jako kategoryzatory. Definicje tych pojęć znajdzie czytelnik w rozdziale 3 . 1 . W tym miejscu naszego opisu postaramy się zarysować po
krótce tradycję terminologiczną ukształtowaną w odniesieniu do omawianych tutaj zjawisk językowych w językoznawstwie japońskim i wschodnioazjatyc- kim, a także w pracach badaczy europejskich i amerykańskich.
Badacze japońscy posługują się najczęściej trzema pojęciami odnoszącymi się do zakresu znaczeniowego enumeratorów, a mianowicie terminem josushi 助 数 詞 ，sGryóshi 数 量 詞 oraz ruibetsushi 類 別 詞 （niekiedy ruibetsuji 類 別 辞9). Pierwszy z tvch terminów - josushi 助 数 詞 （w dokładnym tłuma
czeniu ‘liczebnik posiłkowy’, który przyjęto przekładać powszechnie na języki europejskie jako ‘klasyfikator’) - nazywa dosyć niejednorodny zbiór jednostek dodawanych do liczebnika i tworzących z nim jeden człon składniowy (dla niektórych jest to niekiedy tzw. fraza liczebnikowa). Zbiór ten tworzą tzw.
sinojapońskie i rodzime klasyfikatory właściwe, jednostki miary oraz klasyfika- torowo używane rzeczowniki. Drugi termin, suryóshi 数 量 詞，nazywa takie właśnie połączenie liczebnika z jakimkolwiek elementem zbioru josushi 助 数 詞. Trzeci termin natomiast, będący kalką angielskiego określenia classifier, na
zywa jedynie klasyfikatory w zawężonym sensie, oddzielone od przyliczebni- kowych jednostek miary. Schematycznie można zatem wzajemne usytuowanie tych pojęć przedstawić następująco:
9 Różnica polega tu na tym, że sufiks -shi -詞 oznacza samodzielne składniowo części mowy (por. np. meishi 名詞 ‘rzeczownik , dóshi 動詞 ‘czasownik , sushi 数 詞‘liczebnik’ czy kei- yóshi 形谷詞 ‘przymiotnik ), natomiast sufiks -ji -許 wyznacza klasę morfemów niesamodziel
nych (takich jak np. keiji 繋辞 ‘spójka’, setsuji 接辞 ‘afiks’，settóji 接頭辞 ‘prefiks’, setsubiji 接尾辞 ‘sufiks’, shishóji 指小辞 ‘deminutivum’). Tak więc drugi termin (ruibetsuji 類別辞)，
jako wskazujący na niesamodzielność składniową tego morfemu, wydaje się bardziej adekwatny.
suryoshi 数 量 詞 WYRAZY LICZEBNE
WYRAZY POJEDYNCZE sushi
数 詞
‘liczebnik’
POŁĄCZENIA A.
sushi + josushi (= ruibetsushi) 数 詞 + 助 数 詞 （=類 別 詞 ）
‘liczebnik’ + tzw. ‘ klasyfikator ’
(dosł. ‘liczebnik posiłkowy’) [w naszym ujęciu: enumerator]
ruibetsuji lub (ruibetsushi) 類 別 辞 (類 別 詞 ）
tzw. ‘klasyfikator’
[w naszym ujęciu: kategoryzator]
tan iji 単 位 辞
‘jednostka miary’
gimon daimeishi 疑 問 代 名 詞
‘zaimek pytajnv’
B.
+ + +
josushi (= ruibetsushi) 助 数 詞 （=類 別 詞 ） tzw. ‘ klasyfikator ’
(dosł. ‘liczebnik posiłkowy’) [w naszym ujęciu: enumerator]
ruibetsuji lub (ruibetsushi) 類 別 辞 (類 別 詞 ）
tzw. ‘klasyfikator’
[w naszym ujęciu: kategoryzator]
tan iji 単 位 辞
‘jednostka miary’
Jako nadrzędna, klasa wyrazów liczebnych (suryoshi 数 里 詞） obejmuje zatem w języku japońskim takie jednostki jak: ichi 一 ‘jeden - liczebnik sino- japoński’, hito 一 ‘jeden - rdzeń liczebnika rodzimego’ oraz hitotsu 一つ
‘jeden - liczebnik rodzimy połączony z generalnym kategoryzatorem -tsu ,
a także hitori 一 人 ‘jeden - liczebnik rodzimy z supletywną postacią katego- ryzatora osobowego -ri’ ippon 一 本 ‘jeden - liczebnik sinojapoński z kate- goryzatorem klasy obiektów o nadrzędnym wymiarze długości dla obserwato- ra’，hitosoroi 一揃い ‘jeden - liczebnik sinojapoński z jednostką oznaczającą zbiór obiektów bez wskazania ich łącznej liczby’, isshaku 一勺 ‘jeden - li
czebnik sinojapoński z tradycyjną jednostką miary opartą na szacunkowej za
wartości drewnianego czerpaka do sake i innych płynów’, ichiryo 一雨 ‘jeden ryo - liczebnik sinojapoński z jednostką monetarną (nazwa złotych monet w erze Edo)’，ichikiro 一キロ ‘jeden kilogram’, ichidoru 一 ドル ‘jeden dolar’ i wiele innych. Klasa liczebników obejmuje jedynie liczebniki sinoja- pońskie oraz tematy czy też rdzenie liczebników rodzimych, takie jak ichi 一, ni ニ ，san 三 ，hito- 一-, futa- ニ-, m i -三- wraz z ich postaciami skrótowymi10.
Klasa josushi 助 数 詞（w niektórych opracowaniach japońskich określana także terminem ruibetsushi 類 別 詞） obejmuje wszelkiego rodzaju jednostki (kategoryzatory i inne enumeratory), które wraz z liczebnikami (czy ich rdze
niami) tworzą wyrazy liczebne (suryoshi 数 里 詞)，czyli takie połączenia jak ippon 一 本 ，nihon ニ 本 z jednej strony oraz issenchi 一セ ン 丁 i itton 一トン z drugiej. Do klasy tej są zaliczane sufiksy sinojapońskie i rodzime, a także kategoryzatorowo używane rzeczowniki, takie jak: hitotsuki 一月
‘jeden miesiąc’, hitohako 一箱 ‘jedno pudełko (np. zapałek)’, hitokoto 一言
‘jedno słowo’, hitoheya 一 部 屋 ‘jeden pokój , jednostki miary natomiast obejmują wszystkie określenia parametryczne, miary, wagi, objętości, w tym czysto japońskie, sinojapońskie oraz ksenojapońskie.
Oprócz tego josushi 助 数 詞 tworzą także połączenia z zaimkami pytajny- mi, a także złożenia liczebnikowo-rzeczownikowe oraz połączenia trójelemen- towe, złożone z liczebnika i dodatkowej końcówki gramatycznej, komunikują
cej własności kwantytatywne, takie jak znaczenie dystrybucyjne, znaczenie porcji lub przydziału, uporządkowania w ciągu, znaczenie pary i kolektywności.
Spotykane w literaturze japońskiej klasyfikacje są często niespójne i niejedno
rodne, gdyż autorzy starają się w nich łączyć kryteria semantyczne i formalne, morfologiczne i składniowe, które często wzajemnie się wykluczają .
Przede wszystkim kontrowersyjne jest tutaj nieścisłe i często dowolne roz
graniczanie zwykłych rzeczowników połączonych z liczebnikami, kategoryza- torowo używanych rzeczowników oraz niesamodzielnych morfologicznie koń
cówek czy też, zdaniem niektórych badaczy, partykuł kategoryzatorowych dodawanych do liczebnikowego tematu czy też rdzenia. Przypisywanie tym
10 O morfologii liczebników mowa będzie w podrozdziale 5.1.
11 Połączenia tego typu są zbudowane jako złożenia rdzeni liczebnikowych oraz samodziel
nych liczebników rodzimych, np. tsuki 月 ‘miesiąc’，hako 箱 ‘pudło, pudełko, paczka’，koto 言
‘słowo’, heya 部屋 ‘pokój’.
1_ Tego typu niespójną klasyfikację zawiera m.in. dwutomowe opracowanie gramatyki ja
pońskiej pod redakcją H. Matsuoki (2000, 1.1: 347, 386-395).
niesamodzielnym morfemom statusu odrębnych, chociaż synsemantycznych, części mowy jest równie dyskusyjne. Problemem tym będziemy się zajmować w rozdziale III niniejszej książki, tutaj natomiast staramy się jedynie ukazać terminologiczne tło całego zagadnienia.
Należy zatem zwrócić uwagę na fakt, że wiele wymienionych tutaj termi
nów japońskich zostało skalkowanych z języków indoeuropejskich, przede wszystkim z angielskiego, a pośrednio także z niderlandzkiego i francuskiego.
Pierwszy z tych terminów, josushi 助 数 詞，jest kalką angielskiego terminu auxiliary numeral, używanego w gramatykach japońszczyzny opracowanych przez W.G. Astona i B.H. Chamberlaina.
Inny termin - ruibetsushi 類 別 詞- został wprowadzony znacznie później pod wpływem angielskiego terminu classifier. Termin suryóshi 数f 詞 nato
miast został utworzony na zasadzie słowotwórczego złożenia sinojapońskiego sUryó 数f , czyli ‘liczba i miara’，połączonego z sufiksem -shi -詞，który w gramatyce japońskiej służy do tworzenia nazw części mowy i klas wyrazo
wych. Rozumienie terminu sUryóshi 数f 詞，jak widać z powyższego sche
matu, obejmuje zarówno liczebniki w mniej lub bardziej ścisłym sensie, jak i ich połączenia o charakterze morfologicznym, ale czasami odnoszące się również do związków typu składniowego. Warto w tym miejscu przedstawić także szersze podłoże terminologiczne, na którym opierają się terminy używane w opisach europejskich i amerykańskich odnoszących się do zjawisk japoń
skich oraz, nieco szerzej, do zjawisk wschodnioazjatyckich.
Pierwsi europejscy badacze języka japońskiego na określenie enumeratorów i wyrażeń enumeratorowych używali takich terminów jak niderlandzkie numera- al-substantieven ‘ liczebniko-rzeczowniki ’ oraz numeratieven ‘numeratywy . Ich rozwinięciem były kalkowane z nich terminy angielskie numeral-substantives oraz numeratives czy późniejsze terminy, takie jak auxiliary name ‘imię posił
kowe’, numerative auxiliary ‘posiłkowy wyraz liczebny’. Do tego typu termino
logii należą także liczne określenia zawarte w XIX-wiecznych opisach języka wietnamskiego autorstwa badaczy francuskich. Terminy te odzwierciedlają nieco odmienne własności typologiczne kategoryzatorów wietnamskich, w tym m.in.
ich monosylabiczną wyrazowość i funkcję inicjalnego nadrzędnika frazy nomi
nalnej typu con meo ‘kot’ (dosł. „zwierzę-miau”) i należą do nich takie określenia jak nom gśnśrique ‘rzeczownik generyczny’，nom numerique ‘rzeczownik li
czebny’ , substantif gener'ique ‘rzeczownik generyczny’，article generique ‘prze- dimek rodzajowy’, specificatif ‘specyfikator’ oraz classificateur ‘klasyfikator’.
Tego typu terminy były pospolicie używane także w opisie kategoryzatorów chińskich, toteż w językoznawstwie sinologicznym ukształtował się równie bo
gaty zasób określeń.
Terminy te pojawiają się w pracach J.H.D. Curtiusa (1857) i J.J. Hoffmanna (1867). Pod
stawowe informacje na ten temat mo之na znaleźć w wykorzystanym przez nas artykule T. Ikegami (1940).
Pod wpływem zewnętrznym, jak zauważyliśmy wcześniej, pojawił w języ
ku japońskim termin ruibetsushi 類 別 詞，który jest kalką używanego w pra
cach angielskojęzycznych wyrazu classificator, a który został wprowadzony w odniesieniu do zjawisk z języka japońskiego przez B.H. Chamberlaina. Ter
min ten nie przyjął się jednak powszechnie w japońskich opisach gramatycz
nych, chociaż w pewnym sensie bywa używany jako synonim rzeczownika josU shi助 数 詞. To ostatnie określenie ma wszakże charakter swoiście relaty
wistyczny. Odnosi się do charakterystycznej klasy wyrażeń rozumianych jako szczególnie japońska część mowy, wbrew niesamodzielności składniowej tak nazywanych jednostek języka. Natomiast ruibetsushi 類 別 詞, jako ekwiwalent terminu classifier, ma charakter bardziej uniwersalny i pojawia się w pracach ogólnojęzykoznawczych dotyczących tej problematyki w różnych językach naturalnych.
Można zatem powiedzieć, że w językoznawstwie japońskim funkcjonuje równolegle para terminów odpowiadających pojęciu kategoryzatora: josushi 助 数 詞 jest terminem używanym na potrzeby opisu gramatycznego oraz dy
daktyki języka japońskiego, podczas gdy ruibetsushi 類 別 詞 jest terminem typologicznym kontrastywno-opisowym bądź też teoretyczno-opisowym 14 . Warto zaznaczyć, że termin classifier w pracach angielskojęzycznych utrwalił się pod koniec XIX wieku, a w okresie późniejszym pojawiał się w rozmaitych wariantach w pracach badaczy zajmujących się tą problematyką w różnych językach naturalnych. Posłużył także do wyodrębnienia tzw. języków klasyfi
katorowych, do których został także zaliczony język japoński (przeciwstawia
nych językom z klasami nominalnymi; tym rozróżnieniem zajmiemy się po
krótce w dalszej części opisu ), gdyż, jak się będziemy mogli przekonać, 0 klasach nominalnych, wyróżnianych kwantytatywnie, można mówić także w języku japońskim. Także w językoznawstwie polskim termin klasyfikator funkcjonuje obecnie jako termin ogólny, nazywający wszelkie zgramatykali- zowane sposoby kategoryzowania. Jest on także wykorzystywany w struktu
ralnej typologii języków.
W opisie zjawisk języka japońskiego z tradycji tej wyłamuje się zdecydo
wanie S.E. Martin (1975: 767-772), który używa pary pojęć numeral ‘liczebnik’
1 counter (dosł. „policzalnik”), natomiast połączenia obu tych elementów trak
tuje jako złożenia „liczebnikowo-policzalnikowe” (numeral-counter compo
unds) . Autor ten dzieli wszystkie jednostki, określane mianem counters, na K. Okutsu w haśle josushi 助数詞 zamieszczonym w słowniku Nihongo kyoiku jiten (1982) definiuje ten termin, przypominając na samym początku, że jest on kalką angielskiego określenia auxiliary numerals, używanego przez W.G. Astona, i podając,之e są to takie cząstki jak tsu つ，ri り，ka 日，nin 人 czy hon 本 dodawane do liczebników, czyli wyrazów nazywają
cych pojęcie liczby takich jak hito 一, futa ニ，mi ニ，ichi 一, ni ニ，san 三，aby oddać ilo
ściowy aspekt obiektów i zjawisk (jibutsu no suryoteki sokumen o hyogen suru ni 事物の数量的 側面を表現するに).
15 Por. rozdział 1.5.
jednostki miary (measures) oraz „policzalniki jednostkowe” (unit counters) , czyli to, co inni autorzy nazywają klasyfikatorami. Wyróżnia w ich obrębie trzy typy: policzalniki taksonomiczne (taxonomy-specific counters), policzalniki kształtu (shape counters) oraz policzalniki przetworzeniowe (process counters).
Pierwszy typ tak rozumianych klasyfikatorów jest wydzielany na zasadzie znaczeniowych opozycji dających się zaobserwować w potocznej kategoryzacji obiektów, a przykładami takich klasyfikatorów są dla tego autora nin 人 jako klasyfikator osobowy czy też hiki 匹 jako klasyfikator zwierzęcy. Drugi typ obejmuje klasyfikatory wyodrębniane na zasadzie kształtu lub wyglądu obiek
tów, stanowiącego podstawę ich potocznej kategoryzacji, a więc np. hon 本 jako klasyfikator przedmiotów o maksymalnym wymiarze długości. Trzeci typ
obejmuje klasyfikatory wyróżniające kategorie obiektów z perspektywy jakichś działań czy też przetworzeń, jakim są one poddawane przez człowieka, np.
nigiri 握り ‘garsc , kire 切 れ ‘skrawek’ (przetworzeniem jest tutaj uformo
wanie w dłoni bądź też odcięcie, ucięcie czegoś z większej całości).
Inny amerykański badacz języka japońskiego R.A. Miller (1967: 335-339) włącza liczebniki do szerszej klasy rzeczowników ilościowych (quantity nouns), które, jego zdaniem, odznaczają się usytuowaniem w szyku jako charaktery
styczna odmiana nieciągłej frazy przysłówkowej. W obrębie rzeczowników ilościowych wydziela on liczebniki proste (numerals) oraz liczebniki złożone (numbers), które składają się z liczebników prostych połączonych z policzalni- kami (counters)16. Liczebniki proste obejmują, według tego autora, dwa zbiory:
prymarny (czyli sinojapoński) oraz sekundarny (czyli rodzimy japoński). Poli
czalniki natomiast obejmują dwie podklasy: policzalniki jednostek (unit coun
ters), takie jak en 円 w ichien 一円 ‘jeden je n ’, jikan 時間 w ichijikan 一時間 ‘jedna godzina’, oraz policzalniki klas (class counters), np. ken 軒 w ikken 一 軒 ‘jeden budynek’ czy mai 牧 w ichimai 一 枚 ‘jeden arkusz, jeden listek’.
W obrębie typologicznych charakterystyk klasyfikatorów wyróżnia się pro
pozycja wysunięta przez J. Lyonsa (1977, tłum. pol. 1989: 77-85), który od
różnia determinatory (mieszczą się tu tzw. przedimki określone i nieokreślone), kwantyfikatory (jako językowe reprezentacje operatorów logicznych) oraz kla
syfikatory, które traktuje jako związane z liczebnikami wykładniki zbiorów obiektów definiowanych gatunkowo na podstawie ich własności. Rozumiane w ten sposób - jako prymarnie przyliczebnikowe - klasyfikatory bywają roz
szerzane na zaimki wskazujące i, dodajmy, pytajne, co autor ilustruje m.in.
przykładami z języka chińskiego17: yiben shu 一 本 書 ‘jedna książka’, sanben
16 Pojęciu temu, w zaproponowanej przez nas w dalszej części ksią之ki interpretacji, odpo
wiada pojęcie liczebników kategoryzatorowych (w rozumieniu morfologicznym) i liczebników generycznych (w rozumieniu semantycznym).
17 Przez pomyłkę autor przypisuje klasyfikatorowi ben 本，wyznaczającemu klasę WOLUMIN, funkcję innego klasyfikatora, a mianowicie zhang 張，odsyłającego do klasy przedmiotów
pła-shu 三 本 書 ‘trzy książki’, zhebeił1 shu 這 本 書 ‘ta książka’, a co możemy uzupełnić również o frazę pytajną j i ben shu 幾 本 書 ‘ile książek?’. J. Lyons łączy tego typu użycia z funkcją nadrzędnych rzeczowników precyzujących w analogiczny sposób nazywane zbiory obiektów w połączeniach dwurze- czownikowych, takich jak we frazach pięćdziesiąt sztuk bydła, trzy arkusze papieru lub ta bryła żelaza, w których rzeczowniki sztuka, arkusz i bryła od
powiadają pod względem funkcji chińskim klasyfikatorom, pełniąc funkcję indywidualizującą i wyliczającą. Dalej autor twierdzi, że główna różnica mię
dzy językami bezklasyfikatorowymi (takimi jak języki indoeuropejskie) a ję zykami klasyfikatorowymi (typu chińskiego) polega na tym, że w językach pierwszego typu występuje gramatyczna opozycja między rzeczownikami po
liczalnymi a niepoliczalnymi, przy czym w rzeczownikach policzalnych gra- matykalizacja polega na inkorporowaniu do nich semantycznego składnika jednostka, w językach klasyfikatorowych natomiast większość rzeczowników przypomina bezrodzajnikowe użycia tych leksemów (np. I like salmon ‘ Lubię łososia’), a więc odnoszące się do całej klasy przedmiotów (I like herrings
‘Lubię śledzie’) lub do substancji (Ilike meat ‘Lubię mięso’).
Konstrukcje klasyfikujące J. Lyons dzieli na dwa typy: jakościowy, w któ
rym klasa jest wyznaczona na podstawie jakiegoś atrybutu obiektów, oraz ilo
ściowy, w którym klasa odnosi się do liczby obiektów rozumianej jako ich miara, porcja itd. Zgodnie z tym ujęciem, w językach, które gramatykalizują opozycję pomiędzy rzeczownikami jednostkowymi a substancjalnymi, jest respektowana ścisła granica składniowa między połączeniami typu trzej ludzie i trzy kieliszki wódki, której to granicy brak w językach klasyfikatorowych, gdyż tam wszystkie frazy „liczące” składają się nie tylko z liczebnika i rze
czownika, ale także z klasyfikatora, którym, w przywołanym tutaj ujęciu J. Lyonsa, może być także jednostka miary. Co więcej, niektóre klasyfikatory uznaje autor za jednostki dwufunkcyjne, jednocześnie jakościowe i ilościowe, co, jego zdaniem, można zaobserwować w przykładzie: Poproszę o trzy kostki, służącym jako odpowiedź na pytanie: Ile cukru życzy pan sobie do herbaty?
Jakościowym klasyfikatorem jest kostka, dlatego że jest ona bryłą o pewnym kształcie, niezupełnie określonym, ale wyraz kostka służy także do wyrażania znaczenia porcji i z tego względu może być traktowany jako klasyfikator
ilo-, . 1 9 ściowy .
skich, które mo之na zło之yć na pół, zwinąć (np. kartki, mapy, pościele) lub które mają szeroką, płaską powierzchnię (np. stoły, łó之ka, kanapy).
Poza zaimkiem zhe 這 w mówionej odmianie języka jest używany jego wariant zhei (por.
A. Rygaloff 1973: 82).
19 W tym miejscu nale之y zauważyć,之e sugerowana tu dwufunkcyjność w istocie mo之e być całkiem przypadkową neutralizacją opozycji w języku angielskim, natomiast w językach klasyfi
katorowych tego typu sytuacja z reguły nie zachodzi, gdy之 przynajmniej język japoński - ale zdaje się,之e nie tylko on - obserwacji tej wyraźnie nie potwierdza. Dzieje się tak dlatego,之e do liczenia porcji przedmiotów używa się tutaj często klasyfikatorów zupełnie odrębnych, nawet
Klasyfikatory jakościowe J. Lyons traktuje jako przejaw indywidualizacji bytów i łączenia ich w klasy, gdyż przypominają one funkcje najszerszych znaczeniowo rzeczowników pospolitych, takich jak osoba, ptak, ryba, roślina, które w języku angielskim bywają łączone z przedimkiem określonym lub zaimkiem wskazującym, tworząc deskrypcje określone, i z tego względu przy
pominają determinatory, które w językach naturalnych stają się nie tylko określnikami, ale także mogą być ośrodkami konstrukcji składniowych. Odby
wa się to w sytuacji zaimkowego czy też raczej „zastępnikowego” użycia kla
syfikatorów w funkcji deiktycznej bądź anaforycznej. Na taką właśnie funkcję zaimkowego użycia tzw. klasyfikatorów w języku japońskim postaramy się zwrócić uwagę w dalszej części naszego opisu (por. rozdział 6.7. oraz 6.8.).
Wypada zgodzić się ze stwierdzeniem J. Lyonsa o zauważalnej uniwersal
ności zasad klasyfikacji generycznej w językach naturalnych (J. Lyons 1977, tłum. pol. 1989: 85) i o tym, że języki różnią się między sobą sposobami gra- matykalizacji bądź leksykalizacji różnic wynikających z różnorodności kryte
riów podziału oraz z kulturowej i antropologicznej odmienności doświadczeń, odzwierciedlonej w potocznym zasobie wiedzy jako podłożu procesów kate- goryzacyjnych. Z tego właśnie powodu konieczne będzie podjęcie w niniej
szym opisie także próby typologicznego usytuowania japońskiej kategoryzacji kwantytatywnej na tle innych języków naturalnych.