Wejście w życie z dniem 1 01 2011 r hamulca zadłużeniowego spowoduje ograniczenie możliwości prowadzenia polityki budżetowej w dotychczasowym kształcie, a to oznacza implikacje dla wzrostu gospodarczego można oczekiwać, że wywoła on następujące skutki:
będzie zmuszać rząd federalny oraz kraje związkowe, w sytuacji kiedy dochody
•
budżetowe nie będą wzrastały, do likwidacji wydatków publicznych, szczególnie tych, które są przeznaczone na świadczenia socjalne;
w fazie pogorszenia koniunktury ograniczone będą możliwości podejmowania
• działań antycyklicznych;
będzie powodować pośrednio spadek popytu wewnętrznego poprzez zmniej‑
•
szenie inwestycji publicznych, co wpłynie niekorzystnie na inwestycje prywatne mimo przewidywanego spadku oprocentowania kapitału, oczekiwanego wraz z poprawą sytuacji stanu finansów publicznych
Wcześniej przypomniano doświadczenia dotyczące konsolidacji budżetu z okresu rządów koalicji Spd/zieloni prowadzonej za pomocą podobnej, ale nie tak radykalnej metody, którą obecnie wybrał rząd ówczesny program oszczędności zawiódł, ponieważ zwiększające się bezrobocie spowodowało wzrost wydatków na ubezpieczenia społeczne ponadto kombinacja dużych ulg podatkowych dla przedsiębiorstw i stagnacji gospodarczej wywołała relatywnie słaby wzrost wpływów
budżetowych dochody budżetu ciągle kształtowały się poniżej tych zapisanych w ustawach budżetowych
p Bofinger wyraził opinię8, że minister finansów w rządzie koalicji Spd/zieloni przegrał z paradoksem oszczędzania Chodzi mianowicie o to, że w skali gospodar‑
stwa domowego czy pojedynczej gminy stosunkowo łatwo jest realizować program oszczędności nie dotyczy to jednak całej gospodarki Wydatki budżetu federalnego w niemczech wynoszą około 13 % pkB Jeśli rząd ogranicza wydatki, ma to nega‑
tywny wpływ na wpływy budżetowe Oszczędności państwa powodują bowiem spadek popytu wewnętrznego, wzrost bezrobocia, deficyty w kasach ubezpieczeń społecznych i spadek wpływów podatkowych konsolidacja budżetu oparta jedynie na ograniczaniu podatków nie powiodła się, właściwą metodą byłoby skupienie się na osiągnięciu ożywienia gospodarczego w niemczech poprzez zwiększenie popytu droga wyjścia z zadłużenia państwa prowadzi nie przez oszczędzanie, ale przez wyższy wzrost gospodarczy
Jak już wspomniano, wraz ze zrównoważonymi budżetami osiągniętymi kosztem inwestycji w kapitał ludzki i infrastrukturę stwarza się zagrożenia dla przyszłości państwa Jest to stanowisko niezgodne z obecnymi założeniami doktrynalnymi niemieckiej polityki gospodarczej, której teoretyczną podstawę stanowi ekonomia podaży, przeciwstawiająca się popytowym ujęciom keynesizmu należy ona do neo‑
liberalnego nurtu w teorii ekonomii ten punkt widzenia, obok środowiska przed‑
siębiorców i ich organizacji oraz części środowisk naukowych, reprezentuje przede wszystkim rada ekspertów rządu rfn9 zwolennicy tej opcji polityki gospodarczej dostrzegają źródła trudności gospodarczych w ograniczeniach po stronie podaży, tj utrudnieniach jej wzrostu Aby zwiększyć podaż, trzeba skłaniać przedsiębiorców do wzrostu produkcji i inwestycji temu celowi służą przede wszystkim: deregulacja rynków towarowych i czynników produkcji, uproszczenie systemu podatkowego, obniżki opodatkowania przedsiębiorstw, zmniejszenie wydatków z budżetu państwa, ograniczenia wydatków socjalnych i prywatyzacja usług publicznych
tymczasem z najnowszych prac niemieckiego instytutu Badań gospodarczych wynika, że słabością gospodarki niemieckiej jest zbyt niska stopa inwestycji – należy ona do najniższych na świecie10 Od 1999 r narastała luka inwestycyjna, która wynosiła rocznie około 3 % pkB Oznacza to, że poziom inwestowania powinien
8 p Bofinger, Wir sind besser als wir glauben, rowohlt taschenbuch verlag, reibeck bei hamburg 2006, s 144–153
9 Sachverständigenrat für Begutachtung der wirtschaftlichen entwicklung, przygotowujący dla rządu coroczny raport o sytuacji gospodarczej niemiec
10 Die grosse Schwäche Deutschlands sind die fehlenden Investitionen: Sieben Fragen an Marcel Fratz‑
zostać w dużym stopniu zwiększony Jest to potrzebne szczególnie w infrastrukturze, energetyce i systemie edukacji luka inwestycyjna, która powstała w 1999 r wskutek niskiego poziomu inwestowania, jest szacowana na około bilion euro W ostatniej dekadzie niemieckie oszczędności inwestowano głównie za granicą, co wiązało się z dużym ryzykiem i według niemieckiego instytutu Badań gospodarczych przynosiło straty11
przyjęcie hamulca budżetowego świadczy o tym, że zadłużenie państwa jest i będzie oceniane jako największe zło równoznaczne z marnotrawstwem natomiast zdaniem krytyków wprowadzenie tego narzędzia nie uwzględnia makroekonomicz‑
nych zależności w gospodarce zadłużenie oznacza bowiem zwiększenie majątku narodowego i poprawę jakości kapitału ludzkiego, które są ważnymi czynnikami wzrostu gospodarczego krytycy argumentują także, że jeśli chce się zlikwidować zadłużenie państwa, należy podnieść opodatkowanie najbogatszych obywateli, a nie jak dotychczas stosować dla nich obniżki istnieją szacunki, które wskazują, że gdyby w latach 2000–2010 nie było obniżek podatków, zadłużenie krajów związ‑
kowych wzrosłoby o 62 mld euro, a nie o 221 mld euro, zaś długi rządu federalnego zwiększyły się nie o 375 mld euro, a tylko o 239 mld euro12
przyjęcie hamulca zadłużeniowego jest jeszcze jednym dowodem na to, że nastą‑
pił powrót do przedkryzysowej polityki gospodarczej opartej na doktrynie neo‑
liberalnej, mimo iż wydawało się, że ostatni kryzys spowoduje zmianę tej dok‑
tryny Jak pisała g Schwan, „obecny kryzys gospodarczy ma jedną dobrą stronę:
wprawdzie nie przełamał on ideologicznego panowania liberalizmu rynkowego ze wszystkimi jego nieudowodnionymi założeniami, postawił go jednak pod znakiem zapytania po ponad 20 latach dominacji jednostronnie uzasadnianej ekonomii podaży obecnie słyszy się głosy o konieczności znalezienia alternatywy dla tej dok‑
tryny”13 Szybki powrót do przedkryzysowej polityki gospodarczej jest widoczny w ponownym forsowaniu eksportu, nieprzywiązywaniu należytej wagi do wzro‑
stu popytu wewnętrznego w działaniach dotyczących finansów publicznych oraz kolejnych obniżkach podatków W najbliższych latach planowana jest ich kolejna obniżka W umowie koalicyjnej Cdu/fdp uzgodniono bowiem, że od początku 2014 r nastąpią obniżki podatków niższe podatki to jedna z głównych obietnic wyborczych fdp Obniżki miałyby objąć najmniej i średnio zarabiających podat‑
11 S Bach et al , Deutschland muss mehr in seine Zukunft investieren, „diW Wochenbericht”, nr 26/2013
12 Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik, Memorandum 2011, Strategien gegen Schuldenbremse, Exportwahn und Eurochaos, papyrossa verlag, koe ln 2011, s 11
13 Przedmowa, w: Kurswechsel für Deutschland, Die Lehren aus der Krise, red B huber, Campus verlag, frankfurt/new york 2010
ników ich koszty szacowane są w granicach 6–9 mld rocznie zwolennicy tego rozwiązania uważają, że pozwoli ono na wyższe wpływy podatkowe wynikające z silniejszego wzrostu gospodarczego W 2010 r wzrost pkB wyniósł 3,6 %, czyli był najwyższy w całej dekadzie, w 2011 r – 2,6 %, w 2012 r – 0,7 %, a w 2013 r jest szacowany tylko na 0,4 % znaczne osłabienie koniunktury stawia pod znakiem zapytania osiągnięcie dochodów założonych w budżecie państwa podkreśla się także, że niewielka nadwyżka w budżecie państwa w 2012 r była wynikiem działania takich sprzyjających czynników jak: bardzo niskie koszty oprocentowania kredytu na pokrycie długu, znaczne zmniejszenie stopy bezrobocia (co oznacza zmniejszenie wydatków budżetowych) oraz zwiększenie zatrudnienia objętego ubezpieczeniem społecznym działanie tych czynników w następnych latach jest mało prawdopo‑
dobne, a zatem utrzymanie deficytu budżetowego w założonej wysokości nastręczy trudności14 podobną opinię podziela J Stiglitz, który stwierdził, że oszczędności powodują tylko pogorszenie sytuacji gospodarczej; osłabiają popyt, zwiększają bezrobocie, ograniczają nakłady na cele socjalne i prowadzą do recesji”15
Wydaje się, że szczególnie w średnim okresie istnieje w tej dziedzinie ryzyko, które jest związane z finansowaniem najbardziej zadłużonych krajów strefy euro oraz ze wzrostem obciążeń budżetu wynikającym z niekorzystnych zmian demo‑
graficznych Sprostanie tym wyzwaniom zależy przede wszystkim od zwiększenia tempa wzrostu pkB w następnych latach Jest to możliwe między innymi przez zwiększenie wydatków, które służą przyśpieszeniu wzrostu gospodarczego należy zauważyć, że lata 2010–2011, gdy utrzymywała się dobra koniunktura, nie zostały pod tym względem dobrze wykorzystane świadczą o tym obietnice wyborcze przed wrześniowymi wyborami 2013 r rząd zapowiedział wtedy wprowadzenie wyższych dodatków rodzinnych, podniesienie emerytur dla kobiet, większe ulgi podatkowe dla rodzin, co w sumie pochłonie około 30 mld euro16
Sprawa kolejnej obniżki podatków budziła i nadal budzi kontrowersje Jej prze‑
ciwnicy na pierwszym miejscu stawiają zrównoważenie budżetu i obniżenie wyso‑
kiego długu publicznego Co więcej, jak argumentują, obniżki uniemożliwia fakt, że to na niemczech spoczywa główny ciężar ratowania grecji przed bankructwem mimo tego w połowie 2011 r rząd podjął decyzję, że kolejna obniżka podatków zostanie wprowadzona od 2014 r Wydaje się, że zamierzenie to może nie zostać zrealizowane, gdyż w wyniku wyborów 22 09 2013 r nastąpi zmiana koalicji rządzącej
14 O holtemoeller, Die Konsolidierung des deutschen Staatshaushaltes steht auf wackeligen Fuessen,
„Wirtschaft im Wandel”, nr 1/2013
15 interview des manager magazins mit Joseph Stiglitz, Eingang am Rand des Abgrunds, „manager magazin online”, 21 08 2013 r