Handlowe skutki włączenia Turcji do wspólnego rynku wewnętrznego

Rozwój handlu zagranicznego stanowi jedną z podstawowych przesłanek wzrostu gospodarczego kraju, a zarazem jest obiektywnym probierzem otwartości gospodarki oraz jej konkurencyjności. Dynamiczny wzrost otwartości tureckiej gospodarki na świat od lat 80. XX wieku miał korzystny wpływ na proces jej transformacji i unowocześnienia. W konsekwencji

303

J. Świerkocki, R. Woreta, Problemy badania skutków integracji Polski z Unią Europejską, Working Papers nr 1/97, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1997, s. 5-6.

liberalizacji przepływów handlowych wzrosła konkurencja na rynku wewnętrznym. Przyniosło to bardziej racjonalną alokację środków oraz napływ do Turcji nowych technologii przyśpieszających modernizację przemysłu i zwiększających konkurencyjność tureckich wyrobów na rynkach międzynarodowych. Wreszcie otwartość handlowa i rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską wpłynęły, w dużej mierze, na promocję Turcji na arenie międzynarodowej jako kraju stosunkowo stabilnego i bezpiecznego dla lokowania inwestycji. Wzrastająca rola Turcji jako podmiotu uczestniczącego w handlu światowym wynika przede wszystkim z faktu, że kraj ten w coraz większym stopniu wykorzystuje swoją sytuację geopolityczną (będąc ogniwem łączącym obszary śródziemnomorskie, bliskowschodnie, azjatyckie, czarnomorskie i kaukaskie). Najistotniejszymi jednak relacjami handlowymi, które miały wpływ na rozwój tureckiej wymiany zagranicznej, były uprzywilejowane stosunki z Unią Europejską³⁰⁴.

Tabela 43 Podstawowe wskaźniki tureckiego handlu zagranicznego w latach 1998-2009

Lata Eksport [mln USD] Dynamika [%] Import [mln USD] Dynamika [%] Bilans handlu zagranicznego [mln USD] Stosunek eksportu do importu Udział eksportu w PKB Udział importu w PKB 1998 26973,9 2,7 45921,4 -5,4 -18947,4 58,7 10,0 17,1 1999 26587,2 -1,4 40671,3 -11,4 -14084,0 65,4 10,7 16,4 2000 27774,9 4,5 54502,8 34,0 -26727,9 51,0 10,4 20,4 2001 31334,2 12,8 41399,1 -24,0 -10064,9 75,7 16,1 21,3 2002 36059,1 15,1 51553,8 24,5 -15494,7 69,9 15,6 22,3 2003 47252,8 21,0 69339,7 34,5 -22086,9 68,1 15,5 22,7 2004 63167,1 33,7 97539,8 40,7 -34372,6 64,8 16,2 25,0 2005 73476,4 16,3 116774,1 19,7 -43297,7 62,9 15,3 24,3 2006 85534,7 16,4 139576,2 19,5 -54041,5 61,3 16,2 26,5 2007 107271,7 25,4 170062,7 21,8 -62791,0 63,1 16,5 26,2 2008 132027,2 23,1 201963,6 18,8 -69936,4 65,4 17,9 27,5 2009 102142,5 -22,6 140928,4 -30,2 -38785,3 72,5 16,5 22,8

Źródło: Turkish Statistical Institute, Foreign Trade Statistic Yearbook 2008, Ankara 2009 oraz elektroniczna baza Turkish Statistical Institute (www.turkstat.gov.tr, dostęp: 10.08.2010).

Rola wymiany handlowej w tureckiej gospodarce systematycznie rośnie - eksport towarów w okresie ostatnich 11 lat zwiększył się z poziomu 27 mld USD w 1998 roku do 132 mld USD w 2008 roku, natomiast rozmiary importu w tym czasie wzrosły z 45 mld USD do 202 mld USD (tabela 43). Średnie tempo zmian wyniosło 14,1% w przypadku eksportu i 15,7% po stronie importu. Przyrost przywozu towarów do kraju był zatem większy i

304

Komisja Handlu Międzynarodowego, Projekt rezolucji Parlamentu Europejskiego w sprawie stosunków

dodatkowo w całym analizowanym okresie notowano ujemny bilans handlowy, który w 2008 roku sięgnął prawie 70 mld USD. Rok 2009 przyniósł załamanie dynamiki wzrostu obrotów handlowych, co można tłumaczyć pogorszeniem się koniunktury światowej, wynikającym z globalnego kryzysu. Zmiana w eksporcie wyniosła -22,6%, natomiast w odniesieniu do importu była jeszcze większa, a mianowicie -30,2%. Zmiany te skutkowały blisko dwukrotnym spadkiem deficytu handlowego. Skala obrotów w analizowanym okresie, w ich wymiarze bezwzględnym nie daje pełnego poglądu o wzroście stopnia otwartości tureckiej gospodarki na świat. W celu uzyskania lepszego obrazu tych zmian i bardziej obiektywnej ich oceny niezbędne wydaje się porównanie wielkości obrotów handlowych do PKB oraz przedstawienie zmian tych relacji na tle innych krajów. W 2009 roku udział tureckiego eksportu w PKB wyniósł 16,5%, importu zaś 22,8% (jednocześnie należy podkreślić, że wartości te spadły w stosunku do 2008 roku, kiedy odpowiednio było to 17,9% oraz 27,5%). Przy ocenie tej relacji na tle innych krajów, należy odnotować, że udział tureckiego handlu zagranicznego w PKB w 2008 roku był niższy niż analogiczny notowany w RFN (eksport/PKB: 47,2%; import/PKB: 40,9%), Polsce (odpowiednio: 39,4% oraz 42,8%) czy Rumunii (30,9; 43,5)³⁰⁵.

Tabela 44 Eksport wg działalności gospodarczej w latach 1998-2008 [%]

Lata Rolnictwo Górnictwo Przemysł Inne

1998 8,7 1,3 89,2 0,8 1999 7,7 1,4 90,1 0,8 2000 6,0 1,4 91,9 0,7 2001 6,3 1,1 92 0,6 2002 4,9 1,1 93,5 0,5 2003 4,5 1,0 93,9 0,6 2004 4,2 1,0 94,3 0,5 2005 4,7 1,1 93,7 0,5 2006 4,2 1,3 93,8 0,7 2007 3,6 1,5 94,2 0,7 2008 3,2 1,6 94,8 0,4

Źródło: Turkish Statistical Institute, Statistical Indicators 1923-2008, Ankara 2009.

305 Porównywane kraje zostały wybrane bądź ze względu na dominujący udział w tureckich obrotach handlowych, to w przypadku RFN. Pozostałe natomiast zgodnie z wynikami analizy skupień przeprowadzonej w rozdziale III, według której państwami najbardziej podobnymi do Turcji w obszarze wymiany międzynarodowej okazały się być Polska i Rumunia. Należy ponadto zwrócić uwagę, że dane zostały przytoczone za World

Economic Forum, które dla Turcji podaje wyższe wyniki udziału eksportu i importu w PKB (odpowiednio na

W 2008 roku w strukturze eksportu, według głównych gałęzi gospodarki tradycyjnie dominował przemysł z udziałem 94,8%, a następnie rolnictwo - 3,2% oraz górnictwo, na które przypadło 1,6% obrotów ogółem (tabela 44). Na uwagę zasługuje podkreślenie kontynuacji spadku udziału grupy artykułów rolnych w handlu zagranicznym Turcji. Najważniejszymi towarami eksportowanymi w 2009 roku jako procent całkowitego eksportu były: odzież i tekstylia (20%), wyroby przemysłu metalowego (15,8%), samochody (13,5%), maszyny i urządzenia (8,5%) oraz żywność i napoje (6,2%)³⁰⁶. Ostatni światowy kryzys gospodarczy dotkliwie dotknął gospodarkę turecką, a jednym z głównych obszarów naznaczonym recesją były właśnie gałęzie proeksportowe. Największy spadek eksportu w 2009 roku odnotowano w branżach motoryzacyjnej, chemicznej i produkcji maszyn. Jako najbardziej jaskrawy przykład spadku wolumenu eksportu można przytoczyć zmniejszenie popytu na samochody transportowe produkowane w Turcji o 50% w grudniu 2008 roku, w porównaniu z grudniem roku poprzedniego³⁰⁷. Powyższy trend utrzymywał się w zasadzie przez prawie całą pierwszą połowę 2009 roku.

Tabela 45 Import według klasyfikacji głównych kategorii ekonomicznych w latach 1998-2008 [%]

Lata Inwestycje Konsumpcja Surowce Pozostałe

1998 23,2 10,9 65,1 0,8 1999 21,5 11,9 66,0 0,6 2000 20,9 12,7 66,1 0,3 2001 16,8 9,2 73,2 0,8 2002 16,3 9,5 73,0 1,2 2003 16,3 11,3 71,7 0,7 2004 17,8 12,4 69,3 0,5 2005 17,4 12,0 70,1 0,5 2006 16,7 11,5 71,4 0,4 2007 15,9 11,0 72,7 0,4 2008 13,9 10,6 75,1 0,4

Źródło: Turkish Statistical Institute, Statistical Indicators 1923-2008, op. cit.

Analizując tabelę 45 można dostrzec, że w tureckim imporcie dominującą pozycję zajmują surowce. Ich udział w 2008 roku stanowił 75,1% całkowitego przywozu z zagranicy, następnie dobra inwestycyjne (13,9%) oraz konsumpcyjne (10,6%). Wartość importu dóbr konsumpcyjnych pozostawała od 1998 roku na podobnym poziomie, inwestycyjnych spadła w tym okresie o blisko 10 punków procentowych, natomiast przywóz surowców cechował się

306 Turkish Statistical Institute, Foreign Trade By Economic Activities, (www. turkstat.gov.tr. dostęp: 25.07.2010).

307

największą tendencją wzrostową (o 10%). Do najważniejszych towarów importowanych do Turcji w 2009 roku należały artykuły chemiczne (15%), ropa i gaz (11,6%), produkty metalowe (9,4%), maszyny i urządzenia (8,9%) oraz samochody (7,6%)³⁰⁸. Porównując strukturę importu w 2009 roku do roku poprzedniego, można odnotować spadek wartości zakupu produktów mineralnych, chociaż należy podkreślić, że ich duży udział w imporcie w 2008 roku był spowodowany głównie rekordowymi cenami ropy w pierwszej połowie tego roku. Na uwagę zasługuje także dalszy spadek dynamiki przywozu w branży motoryzacyjnej i transportowej (zob. aneks V).

Tabela 46 Główni partnerzy handlowi Turcji w 2008 roku

Eksport Import

kraj udział ^{Stopa koncentracji}

(CRm)* ^{kraj udział}

Stopa koncentracji (CRm)*

RFN 9,8 9,8 Rosja 15,5 15,5

Wielka Brytania 6,2 16,0 RFN 9,3 24,8

Zjedn. Emiraty Arabs. 6,0 22,0 Chiny 7,8 32,5

Włochy 5,9 28,0 Włochy 5,9 38,0 Francja 5,0 33,0 USA 5,5 43,9 Rosja 4,9 37,9 Francja 4,5 48,4 USA 3,3 41,1 Iran 4,1 52,4 Hiszpania 3,1 44,2 Ukraina 3,0 55,5 Rumunia 3,0 47,2 Szwajcaria 2,8 58,2

Irak 3,0 50,2 Wielka Brytania 2,6 60,9

Holandia 2,4 52,6 Hiszpania 2,3 63,1

Szwajcaria 2,2 54,7 Korea Południowa 2,0 65,1

Grecja 1,8 56,6 Japonia 2,0 67,1

Arabia Saudyjska 1,7 58,2 Rumunia 1,8 68,9

Ukraina 1,7 59,9 Arabia Saudyjska 1,6 70,5

Bułgaria 1,6 61,5 Algieria 1,6 72,2 Belgia 1,6 63,1 Belgia 1,6 73,7 Iran 1,5 64,7 Holandia 1,5 75,2 Izrael 1,5 66,1 Indie 1,2 76,5 Azerbejdżan 1,3 67,4 Kazachstan 1,2 77,6 Algieria 1,2 68,6 Polska 1,0 78,6 Polska 1,2 69,8 Szwecja 0,9 79,5 Chiny 1,1 70,9 Bułgaria 0,9 80,4 Egipt 1,1 72,0 Tajwan 0,8 81,3 RPA 0,9 72,9 Austria 0,8 82,0

Źródło: Turkish Statistical Institute, Foreign Trade Statistic Yearbook 2008, Ankara 2009.

308 Turkish Statistical Institute, Foreign Trade Statistic Yearbook 2008, op. cit. , gdzie P_i – udziałposzczególnych krajów.

Najważniejsze rynki zbytu jako procent całkowitego eksportu przedstawia tabela 46, zgodnie z którą w 2008 roku 9,8% tureckiego eksportu było wysyłane do Republiki Federalnej Niemiec, 6,2% do Wielkiej Brytanii, 6% do Zjednoczonych Emiratów Arabskich, 5,9% do Włoch, 5% do Francji oraz 4,9% do Rosji. Tym samym stopa koncentracji (CR6) dla tych sześciu wymienionych krajów wyniosła blisko 38%. W strukturze importu, według kierunków geograficznych, dominowały: Rosja (15,5%), Niemcy (9,3%), Chiny (7,8%), Włochy (5,9%), USA (5,5%), Francja (4,5%) i Iran (4,1%), które zapewniły 52,4% zagranicznych dostaw Turcji.

Wykres 18 Wielkość eksportu Turcji w latach 1996-2009

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Turkish Statistical Institute

(www.turkstat.gov.tr, dostęp: 25.07.2010).

Wykres 19 Wielkość importu Turcji w latach 1996-2009

Zestawienie w tabeli 46 zwraca uwagę, że wśród głównych partnerów handlowych Turcji znalazły się kraje, takie jak: Rosja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Chiny, Stany Zjednoczone i Iran. Natomiast relacja obrotów handlowych pomiędzy Turcją i członkami Unii Europejskiej w stosunku do wymiany ogółem ulega zmniejszeniu (wykres 18 i 19 przedstawiające udział handlu Turcji z Unią Europejską na tle obrotów ogółem w latach 1996-2009). Pomimo tego Unia wciąż pozostaje głównym partnerem handlowym Turcji, ponadto w pierwszych dwóch kwartałach 2010 roku zauważono tendencję wzrostową we wzajemnych obrotach handlowych.

W 1996 roku, kiedy w życie weszły postanowienia unii celnej między Turcją a krajami Unii Europejskiej, dostarczyła ona na rynek wspólnotowy towary o łącznej wartości 12,57 mld USD, co w ogólnej wartości jej eksportu wynoszącej 23,22 mld USD stanowiło 54,13%. W kolejnym roku było to 13,4 mld USD, ale największe zmiany w wysokości 34,2%, odnotowano w 2003 roku, kiedy wartość eksportu wzrosła z 20,4 mld USD do 27,4 mld USD. Wśród czynników sprzyjających owemu wzrostowi należy wymienić przede wszystkim 54% dewaluację tureckiej liry, co pomogło ożywić eksport. Podobnie było w 2004 roku, wówczas nastąpił wzrost o 33,6% w porównaniu do roku poprzedniego. W kolejnych latach utrzymywała się tendencja wzrostowa. W 2008 roku wielkość eksportu Turcji do UE wynosiła 63,39 mld USD, a zatem w okresie 12 lat Turcja blisko pięciokrotnie zwiększyła wartość sprzedaży swoich towarów na jednolitym rynku europejskim. Statystyki pokazują jednak, że udział wywozu towarów tureckich do Unii w eksporcie ogółem znacząco spadł w ostatnich dwóch latach, ponieważ w okresie 1996-2007 wynosił on średnio ponad 55%, natomiast w 2009 roku jedynie 46%.

W analizowanym okresie nastąpiły także znaczące zmiany po stronie tureckiego importu towarów z Unii, wolumen którego zwiększył się z 24,32 mld USD w 1996 do 74,8 mld USD w 2008 roku. Z jednej strony nastąpił zatem ponad trzykrotny wzrost, przy czym największe zmiany odnotowano w 2003 i 2004 roku, kiedy import wzrastał w tempie 37% rocznie. Z drugiej zaś najniższą wartość importu, na poziomie 19,82 mld USD, odnotowano w 2001 roku, co było spowodowane kryzysem finansowym w Turcji. Od tego czasu strumień napływu towarów unijnych na rynek turecki wzrastał, chociaż przywóz europejskich towarów do Turcji w 2008 roku wzrósł jedynie o 9%, natomiast z innych krajów o 25%. Odbiło się to negatywnie na udziale importu z UE w ogólnej wartości tureckiego przywozu towarów, który od 2005 roku wykazywał tendencję spadkową. Jego wartość wyniosła odpowiednio w 2005 roku - 45,7%; 2006 roku - 43,1%; 2007 roku - 40,8%; a 2008 roku - 37,3% całkowitego

tureckiego importu. Trend ten został przełamany w 2009 roku, kiedy ów udział wzrósł do 40,5%.

Saldo wymiany handlowej między Turcją a Unią Europejską, podobnie jak w przypadku całej wymiany zagranicznej Turcji, cechuje notoryczny deficyt. Największe ujemne saldo w badanym okresie odnotowano w pierwszych latach funkcjonowania unii celnej, ponieważ dynamika importu towarów z Unii do Turcji rosła relatywnie szybciej niż tureckiego eksport na rynki unijne. W pierwszym roku obowiązywania unii saldo to wynosiło 11,7 mld USD, w roku kolejnym jeszcze bardziej się pogłębiło - osiągając wynik 12,7 mld USD. W ostatnich latach utrzymywało się na podobnym poziomie około 11 mld, natomiast w 2009 roku spadło do 9,6 mld USD.

Turcja jest ważnym partnerem handlowym Unii Europejskiej, ponieważ zajmuje siódme miejsce w całkowitych obrotach zagranicznych Unii (za USA, Chinami, Rosją, Szwajcarią, Norwegią i Japonią³⁰⁹). Jej udział w 2009 roku, pomimo dużego spadku wartości wymiany (21,5% w przypadku importu i 19,1% po stronie eksportu), utrzymał się na podobnym jak w latach poprzednich 3,5% poziomie (tabela 47).

Tabela 47 Handel Unii Europejskiej z Turcją w latach 2005-2009

Wyróżnienie Import [%] Eksport [%]

rok Udział w łącznej kwocie Roczna zmiana Udział w łącznej kwocie Roczna zmiana

2005 3,1 10,2 4,2 11,2

2006 3,1 15,6 4,3 12,1

2007 3,3 12,6 4,2 5,3

2008 2,9 -2,1 4,1 2,8

2009 3,0 -21,5 4,0 -19,1

Źródło: European Commission, Turkey, EU bilateral trade and trade with the Word, 2010.

Wykresy 20 i 21 przedstawiają towarową strukturę handlu Unii Europejskiej z Turcją w 2009 roku według nomenklatury SITC (Standard International Trade Classification). W unijnym eksporcie dominowały przede wszystkim maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (42,4% całkowitego eksportu UE do Turcji), chemikalia i produkty pokrewne (18,4%) oraz wyroby przemysłowe (23,1%). Przedmiotowa struktura importu jest podobna, ponieważ również dominują maszyny i sprzęt transportowy (38,2%) oraz produkty przemysłowe (45,1%). Na uwagę zasługuje 7,3% udział żywności i zwierząt w całkowitym imporcie UE z Turcji.

309 Udział głównych sześciu partnerów handlowych w obrotach Unii Europejskiej ogółem wynosi: USA - 15,9; Chiny - 12,9%; Rosja - 7,9%; Szwajcaria - 7,1%; Norwegia - 4,6%; Japonia - 4,0%.

Wykres 20 Eksport Unii Europejskiej do Turcji w 2009 roku, wg SITC

Źródło: European Commission, Turkey, EU bilateral trade and trade with the Word, 2010 (http://ec.europa.eu/trade/statistics, dostęp: 20.08.2010).

Wykres 21 Import Unii Europejskiej z Turcji w 2009 r., wg SITC

Produkty rolno-spożywcze odgrywają istotną rolę w tureckim eksporcie do Unii (największą owoce i warzywa, natomiast zdecydowanie mniejszą miód, cukier i słodycze, a także zboża i produkty zbożowe. Turcja jest ponadto ósmym dostawcą artykułów rolnych na rynek Wspólnoty, drugim odzieży i tekstyliów, czwartym sprzętu transportowego oraz żelaza i stali.

Turcja jako szybko rozwijająca się gospodarka, która jest w coraz większym stopniu zintegrowana z gospodarką międzynarodową, staje się coraz bardziej atrakcyjna dla inwestorów zagranicznych. W latach 1954-2010 powstało w Turcji blisko 26 tys. przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, najchętniej były one lokowane w Stambule (13,8 tys.), Antalyi (3,1 tys.), Ankarze (1,7 tys.) oraz Izmirze (1,5 tys.) Wartość inwestycji systematycznie wzrasta od 2000 roku (wówczas 19,2 mld USD). Po rekordowym wyniku w 2007 roku, w którym zainwestowano w Turcji 22 mld USD, doszło jednak do załamania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do poziomu 18,3 mld USD w 2008 roku oraz 8,4 mld USD w 2009 roku³¹⁰. W tym obszarze także Turcja nie uniknęła konsekwencji kryzysu światowego i zaburzeń na światowych rynkach finansowych. Dodatkowo proces tureckich reform gospodarczych nieco spowolnił w tych trudnych warunkach ekonomicznych, zwłaszcza w pierwszej połowie 2009 roku. Wymienione czynniki odbiły w 2009 roku 46% spadkiem napływu bezpośrednich inwestycji do Turcji w stosunku do roku poprzedniego.

Wykres 22 Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Turcji, w latach 2000-2009

Źródło: Central Bank of the Republic of Turkey (http://www. tcmb.gov.tr/, dostęp: 12.09.2010).

310 Prime Ministry, Undersecretariat of Treasury, International Direct Investment. Information Bulletin, November 2010, s. 10.

Unia Europejska jest od lat największym źródłem bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Turcji. W minionej dekadzie inwestycje z krajów UE na rynku tureckim stanowiły średnio 75,7% całkowitej kwoty, z tym, że największy udział odnotowano w latach 2000-2002 (wykres 22). Spośród krajów Unii głównymi inwestorami na tureckim rynku są: Holandia (29,6%), Niemcy (11,8%), Francja (10,8%), Wielka Brytania (8,8%) oraz Luksemburg (7,3%) i Belgia (6,4%)³¹¹. Znaczenie i udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w PKB Turcji jest jednak stosunkowo niewielki i dlatego istnieje w tym zakresie potrzeba poprawy klimatu inwestycyjnego³¹².

Unia celna między Unią Europejską a Turcją stanowiła istotny krok na drodze do zacieśnienia wzajemnych relacji oraz integracji tureckiej gospodarki ze światowym systemem handlu³¹³. Chociaż została ona ustanowiona w 1996 roku, to nie ma jeszcze w pełni rozwiniętej formy, ponieważ nie obejmuje nieprzetworzonych produktów rolnych. Biorąc pod uwagę negocjacje akcesyjne, można ją pogłębić o zakres produktów rolnych i obszary takie jak usługi i zamówienia publiczne. Znaczną część tureckiego sukcesu w zakresie zwiększenia poziomu wymiany handlowej oraz inwestycji można tłumaczyć właśnie realizacją postanowień unii celnej oraz rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych. Procesy liberalizacyjne sprzyjały także unowocześnieniu struktury tureckiej gospodarki.

Oceniając handlowe efekty integracji oraz formułując prognozy na przyszłość należy podkreślić, że jest to zadanie trudne i ryzykowne. Największym problemem jest wyizolowanie wpływu regionalnej integracji gospodarczej z licznej grupy czynników determinujących przepływy handlowe, wśród których podstawową rolę odgrywa wzrost gospodarczy. Liczni badacze tego tematu proponują odmienne rozwiązania. Przykładowo N. Aitken³¹⁴ analizując przepływy pomiędzy krajami EWG a EFTA w latach 1951-1967

311 Central Bank of the Republic of Turkey (http://www. tcmb.gov.tr/, dostęp: 12.09.2010).

312 Problem podrabianych produktów oraz brak egzekwowania praw własności intelektualnej stanowią kwestie problematyczne powiązane z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Turcji. Parlament Europejski wezwał Turcję w 2009 roku do unikania dyskryminacyjnych praktyk wobec przedsiębiorstw zagranicznych, polegających na zapewnieniu tureckim oferentom 15% przewagi cenowej przy udzielaniu zamówień publicznych. Zachęca ponadto Turcję do przystąpienia do porozumienia w sprawie zamówień publicznych WTO, bo chociaż jest ona jej członkiem od 1995 roku, to nie jest stroną porozumienia w sprawie zamówień publicznych.

313 Turcja jest także jednym z sygnatariuszy procesu barcelońskiego, w ramach którego jest tworzona eurośródziemnomorska strefa wolnego handlu (Euromed) pomiędzy krajami UE a jej partnerami śródziemnomorskimi. Pomimo znaczenia Turcji w regionie śródziemnomorskim, handel Turcji z pozostałymi krajami Euromedu pozostaje raczej na niewielkim poziomie stanowiącym jedynie 4% eksportu i 7% importu tureckiego.

314 N. Aitken, The Effects of the EEC and EFTA on European Trade: a Temporal Cross-section Analysis, “American Economic Review”, vol. 63, 1973.

wykorzystuje model grawitacji³¹⁵. Jest to równanie regresji, w którym eksport kraju i do kraju j jest objaśniany z wykorzystaniem następujących zmiennych: PNB (Y) i liczby ludności (N) obu krajów, odległości geograficznej między głównymi centrami gospodarczymi kraju i i j oraz zmiennymi sztucznymi (zero-jedynkowymi) obrazującymi zacieśnioną współpracę handlową (między sąsiadami: zmienna A przyjmuje wartość 1, w przypadku kiedy państwa sąsiadują ze sobą oraz między członkami ugrupowania integracyjnego: zmienna P, której wartość wynosi 1 w sytuacji, kiedy kraje przystępują do ugrupowania integracyjnego)³¹⁶. Badania Aitkena są uznawane za postęp w pomiarze efektów regionalnej integracji gospodarczej. Szczególnie istotny wkład tego autora polega na uwzględnieniu strony podażowej gospodarki poprzez włączenie do modelu produktu narodowego brutto zarówno kraju eksportującego jak i importującego³¹⁷.

Analiza empiryczna zakładała estymację modelu grawitacji służącego do opisania przepływów eksportu Turcji do krajów UE przy pomocy wybranych zmiennych makroekonomicznych. Jest to aproksymacja równania Aitkena z uwzględnieniem wartości konsumpcji w Turcji i krajach Unii. Wśród podstawowych uwarunkowań makroekonomicznych rzutujących na możliwości dyskontowania efektów akcesji w obszarze handlu zagranicznego, za najistotniejsze można bowiem uznać: dynamikę wzrostu PKB i zmian popytu wewnętrznego oraz zmiany kursu walutowego, które ze względu na brak dostępności danych i ich złożoność zostaną pominięte. Pomimo wątpliwości dotyczących ujęcia w modelu odległości geograficznej, zdecydowano o jej pozostawieniu. Przyjęto bowiem, że chociaż znaczenie dystansu i związanych z nim kosztów transportu znacząco

315 Teoria grawitacji została przeniesiona z fizyki do nauk społecznych, a idea jej zastosowania do opisu zachowań społecznych pojawiła się po raz pierwszy w połowie XIX w. Amerykański ekonomista H. C. Carey stwierdził wówczas, że zjawiskami fizycznymi i społecznymi rządzą podobne prawa, ponieważ im większa liczba ludzi na danym obszarze, tym większa powstaje siła przyciągania. Grawitacja, podobnie jak w całym pozostałym materialnym świecie, jest wprost proporcjonalna do masy i odwrotnie proporcjonalna do odległości [cyt. za: H. C. Carey, Principles of Social Science, Philadelphia 1871].

316 Inne modele grawitacyjne (Tinbergen 1962, Poyhonen 1963, Pulliainen 1963, Linnemann 1966) klasyfikują następujące zmienne określające wielkość strumieni handlowych pomiędzy daną parą krajów [cyt. za: M. Czernielewska, Metody ilościowe w badaniu regionalnej integracji gospodarczej na przykładzie Unii

Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003, s. 73]:

- czynniki determinujące potencjalną podaż eksportową (E^P): PNB (Y) i liczba ludności (N); - czynniki determinujące potencjalny popyt na import (M^P): PNB (Y) i liczba ludności (N);

- czynniki determinujące niechęć dwóch krajów do prowadzenia wymiany handlowej (R): bariery naturalne (czas i koszt transportu oraz trudności pozaekonomiczne, do których zaliczono: dystans kulturowy, nieznajomość rynku i języka) oraz bariery sztuczne (narzędzia polityki handlowej). Pierwsza grupa czynników jest zdefiniowana za pomocą odległości geograficznej pomiędzy krajami (D). W przypadku drugiej zakłada się natomiast, że wysokość ograniczeń sztucznych w wymianie towarowej pomiędzy każdą grupą jest taka sama (wówczas czynnik ten może zostać pominięty), wyjątek stanowią porozumienia handlowe, w ramach których stosowane są preferencje (zmienna P określająca uczestnictwo w ugrupowaniach integracyjnych).

317

zmalały, to wciąż stanowią istotną barierę w handlu międzynarodowym³¹⁸. Ostateczna postać modelu przyjęła następującą formułę:

ij ij ij j i ij j i j i ij u S UE C C D N N Y Y X + + + + + + + + + + + = log log log log log log log log log 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

β

β

β

β

β

β

β

β

β

β

(4.1) gdzie:

Xij – wartość eksportu z Turcji do krajów UE,

Yi – PKB Turcji,

Yj – PKB kraju należącego do UE,

Ni – liczba ludności w Turcji,

Nj – liczba ludności w kraju należącym do UE,

Dij – odległość geograficzna pomiędzy Ankarą i stolicami poszczególnych krajów należących do UE,

Ci – wartość konsumpcji w Turcji,

Cj – wartość konsumpcji w kraju należącym UE,

UEij – członkostwo w UE w latach 1996-2003 (zmienna zero-jedynkowa),

Sij – sąsiedztwo Turcji i krajów UE (zmienna zero-jedynkowa),

Uij – składnik losowy.

Badaniem objęto 27 krajów Unii Europejskiej i Turcję w latach 1996-2009. Roczne wartości eksportu pochodzą z raportu Tureckiego Instytutu Statystycznego, Foreign Trade Statistics Yearbook 2008, a pozostałe przyjęte zmienne z elektronicznej bazy danych Banku

Światowego, natomiast odległości pomiędzy stolicami zostały wyznaczone z wykorzystaniem

programu Google Earth 6. Przeprowadzając estymację modelu (4.1) posłużono się danymi panelowymi obejmującymi wybrane wielkości ekonomiczne gospodarki Turcji oraz krajów Unii Europejskiej (zestawienie danych zostało zamieszczone w aneksie VI). Dane panelowe różnią się od prób przekrojowo-czasowych tym, że w ich przypadku do dyspozycji jest szereg tych samych prób przekrojowych w kolejnych okresach czasu. Podstawową zaletą danych panelowych jest większa ilość informacji, jakie one zawierają na temat obserwowanych zjawisk. Zastosowanie panelu umożliwia dokładniejszą ocenę parametrów podmiotów i obserwowanie przemian jednostek w czasie. Szacowanie parametrów przeprowadzono klasyczną metodą najmniejszych kwadratów. Wynik testu Walda nie dał podstaw do odrzucenia hipotezy głoszącej, iż właściwym sposobem estymacji modelu jest właśnie ta metoda.

318 Szacuje się, że średnio koszty transportu wynoszą 4% wartości wymienianych dóbr, a ich istnienie sprawia, że wzrost odległości o 1% zmniejsza wielkość handlu o 0,7-1%, [A. Surdej, Współzależność gospodarcza…, op. cit., s. 382).

W tabelach 48 i 49 podano wyniki estymacji modelu (4.1) dla danych z lat 1996-2003 oraz z lat 2004-2008. Model (4.1) szacowany dla danych z lat 1996-2003 jest dopasowany do danych empirycznych w stopniu zadowalającym, o czym świadczy wartość współczynnika determinacji równa 0,8314262. Oznacza to, iż około 83,14262% zmienności wartości eksportu Turcji zostało wyjaśnione zmiennością zmiennych objaśniających. Wynik testu F=103,57 jest statystycznie istotny na poziomie 0,05 (co oznacza iż parametry modelu są statystycznie istotne).

Tabela 48 Wyniki estymacji modelu (4.1) dla danych z lat 1996-2003

Parametr modelu Ocena parametru Błąd standardowy t(189) poziom p β0 -60,1782 12,80751 -4,69866 0,000005 β1 0,6687 2,30553 0,29006 0,772089 β2 -0,8244 0,78938 -1,04439 0,297640 β3 7,4997 1,88817 3,97193 0,000101 β4 -0,1242 0,13350 -0,93001 0,353550 β5 -0,6671 0,20556 -3,24541 0,001387 β6 -0,7639 2,37158 -0,32210 0,747733 β7 1,8387 0,82234 2,23594 0,026525 β8 -0,1167 0,12395 -0,94143 0,347686 β9 0,2668 0,12180 2,19052 0,029710

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w aneksie VI.

Poniżej przedstawiono interpretację parametrów modelu (4.1) szacowanego dla danych za lata 1996-2003, przy założeniu stałości pozostałych zmiennych (ceteris paribus):

• roczny wzrost PKB w Turcji w latach 1996-2003 o 1% powoduje wzrost wartości eksportu

W dokumencie Uwarunkowania i skutki akcesji Turcji do Unii Europejskiej (Stron 179-197)