Historyczne relacje Turcji z Europą

Turcja od ponad wieku podejmuje szereg działań mających na celu uznanie jej przez Zachód za państwo europejskie. Warto jednak zauważyć, że już Imperium Osmańskie w wyniku podbojów Bałkanów i Europy Środkowej oraz Anatolii stało się stroną europejskich układów politycznych i gospodarczych. Jednak pomimo tego, że posiadało ono imponujące rozmiary terytorialne, to przegrywało wyścig cywilizacyjny z Europą Zachodnią, a poza tym, od końca XVIII wieku, ponosiło coraz więcej klęsk na polu bitwy. Taki stan rzeczy utwierdził elity tureckie w przekonaniu o potrzebie zerwania z tradycją i konieczności wprowadzenia reform. Ministrowie sułtańscy uważali nawet, że aby móc rywalizować z „niewiernymi” trzeba się do nich upodobnić¹²⁷. Początków procesu modernizacji należy szukać w ruchu reformatorskim zwanym tanzimatem, czyli reorganizacją (dosł. podporządkowanie). Idea tanzimatu narodziła się w połowie XIX wieku z inicjatywy europejskich doradców sułtana Mahmuda II¹²⁸, czyli Ali

126 Ibidem, s. 60. 127

Wiesław Chełminiak, Trumna, która rządzi Turcją, „Nowe Państwo” nr 3, 2007.

128 Mahmud II (1785-1839) – sułtan z dynastii osmańskiej, który panował w latach 1808-1839. Objął tron po detronizacji brata, konserwatywnego sułtana Mustafy IV (panował w latach 1807-1808), kontynuował dzieło reformy państwa zapoczątkowane przez Selima III (poprzednik Mustafy IV, panował w latach 1789-1807, usunięty

Paszy, Midhata Paşy, Fuata Paşy oraz wielkiego wezyra Raszida Paşy¹²⁹. Doszli oni do wniosku,

że religijne i wojskowe instytucje nie spełniają stawianych im wymagań. Konieczne stało się

ujednolicenie funkcjonowania większości instytucji. Wszystkie prowincje Imperium powinny być zarządzane w podobny sposób. Zmierzano do regularnego poboru podatków, przewidziano powszechny pobór do wojska, zmianę systemu nauczania, chciano ponadto zapewnić ochronę

życia, godności i własności obywatelom. Przed zgromadzeniem notabli i zaproszonych

zagranicznych ambasadorów 3 listopada 1839 roku sułtan Abdülmecit I ogłosił w ogrodach pałacowych Gülhane pismo monarsze (Hatt-i Sharif), tzw. Manifest z Gülhane. Dokument zapowiadał wprowadzenie równości wszystkich poddanych sułtańskich - bez względu na rasę i wiarę. W manifeście czytamy: „uwzględniając położenie geograficzne prowincji osmańskich,

żyzność ziem, umiejętność i zdolność mieszkańców, jest naszym przekonaniem, że znajdując

właściwe środki w ciągu kilku lat można z bożą pomocą osiągnąć zamierzony rezultat. Ufni w pomoc Najwyższego i pośrednictwo Proroka, uważamy za słuszne wysiłki, by poprzez nowe instytucje wnieść w prowincje imperium dobroczynne skutki dobrej administracji. Regulacje dotyczyć muszą zwłaszcza trzech dziedzin, a mianowicie:

1)Gwarancji zapewnienia naszym poddanym bezpieczeństwa życia, honoru i majątku. 2)Regulacji systemu poboru podatków.

3)Regulacji poboru do armii i czasu trwania służby” ¹³⁰.

Manifest przewidywał także walkę z korupcją i arbitralnym sądownictwem, poszanowanie własności i objęcie wspomnianymi wyżej uprawnieniami wszystkich poddanych, bez względu na wyznawaną religię. Treść pisma wniosła rewolucyjne rozwiązania, w szczególności zaś we fragmencie, który mówił o zrównaniu w prawach sułtańskich poddanych różnych religii. Zapis ten miał na celu pozyskanie przychylności krajów europejskich i chrześcijańskich mieszkańców w wyniku rewolty janczarów i antyreformatorów w 1807 roku). W 1826 roku zlikwidował formację nieprzychylnych idei modernizacji kraju janczarów (dosł. nowe wojsko, korpus piechoty osmańskiej złożony ze „sturczonych” chłopów pochodzących z przymusowej branki wśród chrześcijańskiej ludności poddanej sułtanowi). Wydarzenie to przeszło do historii jako Vakaq-yi Hayriye, czyli „szczęśliwe wydarzenie”. Następnie sułtan zniósł stworzony jeszcze w średniowieczu system timarów (lenn wojskowych) i związaną z nim spahis (rycerstwo feudalne). Zlikwidował cła wewnętrzne i wprowadził wolność działalności gospodarczej. Sułtan zorganizował ponadto administrację centralną opierając się na modelu europejskim. Rozpoczął też reformę prawa tureckiego na wzór europejskich kodeksów oraz zainicjował powstanie pierwszych szkół świeckich.

129 Paşa oznacza tytuł wysokich rangą wojskowych, który został oficjalnie zniesiony w 1934roku (zachowany jedynie dla założyciela republiki Mustafy Kemala Paszy). Wezyr jest natomiast tytułem będącym odpowiednikiem ministra, przynależny wysokiemu rangą doradcy politycznemu i religijnemu sułtana, z kolei wielki wezyr to odpowiednik stanowiska premiera.

130 Angielskie tłumaczenie manifestu opublikowane przez E. Hertsleta, The map of Europe by Treaty, London 1875-1891, t. II, s. 1002-1005.

Turcji. Był jednak sprzeczny z szariatem¹³¹, który choć nakazywał muzułmanom poszanowanie „ludzi księgi”, jak nazywano żydów i chrześcijan, to traktował ich jednak jako poddanych drugiej kategorii, zobowiązanych do płacenia specjalnych podatków.

Czas ogłoszenia manifestu został właściwie wybrany -wówczas, gdy granice państwa zaczęły się kurczyć, a wewnętrzna stabilność poczęła ustępować anarchii. Był to okres, kiedy nie minął jeszcze szok spowodowany buntem greckich poddanych¹³² oraz secesją najbogatszej arabskiej prowincji, czyli Egiptu¹³³. Sytuacja, w której osmański sułtan nie był w stanie bronić się sam przed zbuntowanym egipskim paszą, a czynił to z pomocą wojsk rosyjskich, dopełniła poczucia upokorzenia muzułmańskich mieszkańców Imperium. Byli oni tym samym bardziej podatni na wprowadzenie reform, nawet tak radykalnych, jak wspomniane wyżej. Konsekwencją Manifestu z Gülhane było wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu administracji, finansów i wojska poprzez przyjęcie wzorowanych na europejskich kodeksów: karnego, cywilnego, handlowego i administracyjnego¹³⁴.

W 1853 roku Turcja stanęła w obliczu wojny z Rosją (wojna krymska), przyczyną której było odrzucenie przez Turcję żądania Rosji uznania cara za opiekuna prawosławnych mieszkańców Imperium. Ostatecznie 4 października 1853 roku Turcja wypowiedziała wojnę Rosji, która uprzednio zajęła księstwa naddunajskie. Po stronie Turcji opowiedziała się Francja i Wielka Brytania, które były zaniepokojone wzrostem wpływów rosyjskich w rejonie bliskowschodnim. Militarne niepowodzenia Turcji skłoniły wojska brytyjsko-francuskie do interwencji. Kulminacyjnym punktem działań militarnych było zdobycie przez wojska aliantów Sewastopola w 1855 roku. Wojna zakończyła się klęską Rosji i podpisaniem traktatu pokojowego na konferencji w Paryżu 25 lutego 1856 roku, na mocy którego uznano Turcję za państwo europejskie. Zgodnie z postanowieniami traktatu integralność terytorialna Turcji była niezbędna dla stabilności Europy, toteż miała być zabezpieczona przez mocarstwa zachodnie. Rosja

131 Słuszna ścieżka (arab.) oznacza jednolite przepisy prawa dotyczące zarówno życia religijnego, jak i świeckiego. Dzieli się na ibadat (sprawy wiary) i muamalat (stosunki międzyludzkie). Przepisy obejmują zasady tworzenia prawa, rytuały religijne oraz kanony codziennego zachowania.

132 W 1821 roku wybuchło powstanie w Grecji. Ingerencja europejskich mocarstw w ten konflikt zakończyła się powstaniem niepodległego państwa greckiego w 1829 roku na mocy pokoju podpisanego w Adrianopolu.

133 W 1832 roku pasza Egiptu, formalny wasal sułtana, Muhammad Ali, wkroczył do Syrii i Azji Mniejszej. W bitwie pod Konyą pokonał wojska sułtańskie. W 1833 roku, na żądanie Wielkiej Brytanii, Austrii i Francji, Mahmud II zawarł pokój z Mohammedem Alim. Pasza egipski otrzymał w dożywotnie władanie Cylicę, Syrię, Jordanię i Palestynę. W 1839 roku Mahmud II bezskutecznie usiłował odzyskać utracone ziemie. Zmarł w trakcie walk. 134 D. Kołodziejczyk, Turcja. Historia państw świata w XX wieku, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000, s. 17.

natomiast została zobowiązana do zwrócenia Turcji zajętego podczas działań wojennych miasta Kars, ponadto została ogłoszona neutralność i demilitaryzacja Morza Czarnego.

Wynik wojny krymskiej był niewątpliwym sukcesem Turcji a na fali wywołanego wówczas entuzjazmu społecznego reformy tanzimatu odnosiły kolejne sukcesy. Pod koniec wojny, w lutym 1856 roku uzupełniono edykt Hatt-i Sharif kolejnym pismem monarszym - Hatt-i Hümayun, w którym potwierdzono i rozszerzono zasady ogłoszone szesnaście lat wcześniej. Ponadto zagwarantowano ludności chrześcijańskiej możliwość nauki w cywilnych i wojskowych szkołach rządowych.

W latach 60. XIX wieku rozwijał się ruch młodoosmański¹³⁵, który skupił przedstawicieli młodego, wykształconego pokolenia Turków. Kwestionowali oni sposób przeprowadzenia reform w państwie przez twórców tanzimatu, zarzucając im bezmyślne kopiowanie zachodnich wzorców instytucjonalnych z pominięciem tradycji i opinii społeczeństwa. Program Młodych Osmanów przewidywał wprowadzenie konstytucji i systemu parlamentarnego. Imperium Osmańskie miało stać się nowoczesnym, zliberalizowanym państwem, gdzie znaleźliby miejsce obywatele różnych religii i narodowości¹³⁶. Działalność młodoosmańców doprowadziła do uchwalenia pierwszej osmańskiej konstytucji, przygotowanej pod kierunkiem Midhata Paşy (stąd nazywanej także konstytucją midhatowską). Konstytucja została ogłoszona 23 grudnia 1876 roku i zgodnie z jej postanowieniami władza wykonawcza należała do sułtana, natomiast ustawodawcza do dwuizbowego parlamentu. Posłowie wybierani byli zarówno przez sułtana (Ayan Meclisi), jak i przez obywateli (Mebusan Meclisi). Konstytucja przyznawała także podstawowe prawa obywatelom, które jednak mogły być dowolnie ograniczane odrębnymi ustawami¹³⁷.

Czas ogłoszenia konstytucji nie był przypadkowy. Zakładano bowiem, że to doniosłe wydarzenie pomoże zapobiec interwencji zbrojnej. Tak jednak się nie stało, ponieważ w latach 1877-1878 wybuchł kolejny konflikt turecko-rosyjski. Na kongresie berlińskim, zwołanym po jego zakończeniu, ustalono nowy porządek na południu Europy, odbierając Turcji część jej posiadłości na Bałkanach. Sułtan Abdülhamid II pod pretekstem nieprawidłowego składu

135 Ruch Młodych Osmanów (Yeni Osmanlilar) został zapoczątkowany przez Mustafa Fazil Paszę i był wzorowany na organizacjach, takich jak Młode Niemcy czy Młode Włochy. Jednym z czołowych działaczy był Polak - Władysław Plater.

136

W świadomości mieszkańców Imperium Osmańskiego pojęcie narodu było rozumiane jako przynależność do określonej grupy wyznaniowej a nie etnicznej. Dopiero Młodosmańcy, a później Młodoturcy rozbudzili świadomość „bycia Osmanami”.

etnicznego posłów rozwiązał parlament oraz zawiesił konstytucję. Midhat Paşa został wydalony z kraju, podobny los spotkał także innych działaczy ruchu młodoosmańskiego. Powrócono do osmańskiej tradycji, w której osobę sułtana otaczano nieomal boską czcią a najważniejszym po sułtanie dostojnikiem w państwie stał się marszałek dworu (mabeyn müsiri). Tym samym idea młodoosmańska utworzenia państwa opartego na wierze w zasady demokratyczne i konstytucję a nie przynależność do określonej grupy wyznaniowej legły w gruzach. Tymczasem Abdülhamid II sprawował władzę w sposób absolutny, wykorzystując ideologię panislamizmu, która zakładała zjednoczenie i solidarność wszystkich wyznawców islamu. Na wielonarodowościowych obszarach imperium rozwinęły się ruchy nacjonalistyczne, które wymierzone były przeciwko uciskowi narodowemu stosowanemu przez władze Turcji. Wśród nich można wyróżnić dwa wyraźnie zarysowane nurty, z których jeden prowadził walkę o wyzwolenie narodowe oraz wprowadzenie konstytucji i reform demokratycznych, drugi zaś głosił hasła rewolucji. Polityka Abdülhamida II miała na celu stworzenie kraju bardziej jednolitego pod względem religijnym. Zamierzenia te zostały częściowo osiągnięte dzięki napływającej z Serbii, Grecji czy Rosji ludności muzułmańskiej.

Okres panowania Abdülhamida II to niewątpliwie czas modernizacji kraju, w tym przede wszystkim budowa kolei, linii telegraficznych i dróg. W 1888 roku uruchomiono Orient Express, który łączył Stambuł z Paryżem, a w 1893 roku oddano połączenie kolejowe Stambuł-Ankara. Dzięki wsparciu kapitału niemieckiego ruszyła także realizacja budowy kolei bagdadzkiej oraz została oddana kolej hidżaska do Medyny w 1900 roku. Idea odgórnej modernizacji kraju napotkała jednak na problemy ekonomiczne, wynikające z zadłużenia zagranicznego, i tak z upływem czasu większość tureckich inwestycji była kontrolowana przez zachodnich wierzycieli. Społeczność międzynarodowa była ponadto nieprzychylna osobie sułtana, który po pogromach Ormian w latach 1894-1898 stracił ostatnich sprzymierzeńców¹³⁸. Okoliczności te pozwoliły zwolennikom reform ustrojowych utworzyć w 1889 roku tajne stowarzyszenie, którego członkami byli głównie wychowankowie szkół wyższych Stambułu. Wielu z nich na skutek prześladowań działało za granicą, powszechnie byli oni określani jako Młodoturcy (Jöntürkler).

138 Idee wyzwolenia narodowego, wprowadzenia konstytucji i reform demokratycznych występowały równolegle z hasłami walki z obszarnikami, którymi zazwyczaj byli muzułmańscy bejowie. W Imperium Osmańskim bunty ujarzmionych narodów były na porządku dziennym, w 1875 roku miały miejsce krwawe powstania w Bośni i Hercegowinie, a rok później w Bułgarii. Narodowe cele powstania w Bośni i Hercegowinie oraz w Bułgarii przeplatały się z celami ekonomicznymi, a także stanowiły formę walki z uciskiem religijnym. W latach 1894-1896 wybuchło powstanie Ormian. Wojska tureckie tłumiąc powstanie wymordowały około 60 tysięcy osób.

W połowie lat 90. XIX wieku inteligencja na emigracji utworzyła opozycyjną organizację, którą nazwano Komitet Jedności i Postępu (Ittihad ve Terakki Cemiyeti), z siedzibą w Paryżu. Był to nowoczesny, ale równocześnie nacjonalistyczny ruch polityczny dążący do obalenia monarchii osmańskiej i przeprowadzenia reorganizacji państwa. W 1902 roku Młodoturcy zwołali w Paryżu zjazd tureckich liberałów, podczas którego doszło do poważnej różnicy zdań wśród emigracji młodotureckiej i w efekcie nastąpił rozłam oraz powstała nowa organizacja pod nazwą Liga Decentralizacji i Wolnej Inicjatywy. Na jej czele stanął siostrzeniec Abdülhamida II - książę Sabaheddin, a główny postulat nowo powstałego ugrupowania nawoływał do przeprowadzenia decentralizacji państwa. Duże znaczenie dla aktywizacji ruchu narodowowyzwoleńczego w Turcji miała także rewolucja rosyjska z 1905 roku, której pokłosiem było powstanie dwa lata później Osmańskiego Stowarzyszenia Wolności (Osmanli Hürriyet Cemiyeti) w Salonikach¹³⁹. W 1907 roku z inicjatywy Komitetu Jedności i Postępu odbył się w Paryżu zjazd wszystkich ugrupowań walczących z tyranią sułtana, podczas którego proklamowano hasła zbrojnego powstania i detronizacji sułtana w sytuacji, jeżeli bierny opór wobec władzy i niepłacenie podatków nie doprowadziły do przywrócenia konstytucji¹⁴⁰.

W reakcji na wybuch rewolucji, który nastąpił 23 lipca 1908 roku, sułtan przywrócił konstytucję, a następnie ogłosił amnestię dla więźniów i zesłańców politycznych, rozwiązanie tajnej policji oraz zniesienie obowiązku uzyskiwania zezwoleń na wyjazdy zagraniczne. W ten sposób, przy niewielkiej liczbie ofiar, Młodoturcy przejęli władzę, nadając jej ramy konstytucyjne. Główną siłą rewolucji młodotureckiej stało się wojsko. W październiku i listopadzie 1908 roku odbyły się w Turcji 2-stopniowe wybory, w których mogli wziąć udział jedynie mężczyźni powyżej 25 roku życia, płacący podatki. Niemniej jednak wydarzenia te wprowadziły także zmiany w publicznym statusie kobiet, które czynnie uczestniczyły w przewrocie¹⁴¹.

Część społeczeństwa nie była jednak zadowolona z przeprowadzonych zmian i domagała się odwołania konstytucji i przywrócenia szariatu. Mimo to, Młodoturcy z pomocą rewolucyjnych oddziałów macedońskich doprowadzili do detronizacji sułtana Abdűlhamida, a tron objął jego brat Mehmed V. W tym czasie młodoturecki parlament kontynuował rewolucję

139 Saloniki jako miasto portowe, w którym dynamicznie rozwijał się przemysł, miało kosmopolityczny charakter, a mieszkańcy trudniej poddawali się kontroli władzy sułtańskiej i byli bardziej podatni na hasła rewolucyjne.

140 Ibidem, s. 310-316.

141 W konsekwencji w 1911 roku powstało pierwsze żeńskie liceum w Stambule, a w okresie I wojny światowej kobiety uzyskały także możliwość podjęcia studiów na Uniwersytecie Stambulskim.

wprowadzając poprawki do konstytucji z 1876 roku, które w rezultacie osłabiły zakres władzy sułtana i wielkiego wezyra na korzyść parlamentu. Sułtan musiał odtąd przysięgać przed Zgromadzeniem na wierność narodowi oraz konstytucji, a umowy międzynarodowe zawierane przez niego musiały być aprobowane przez parlament.

Początkowo Młodoturcy zapowiadali równe traktowanie wszystkich mieszkańców Imperium, jednak po przejęciu władzy zaczęli prowadzić silnie nacjonalistyczną politykę. Tradycyjne przywileje, jakimi cieszyły się dotychczas mniejszości niemuzułmańskie i nietureckie, były stopniowo ograniczane. Pierwszym poważnym krokiem na drodze do przymusowej asymilacji mniejszości było wprowadzenie zakazu działalności organizacji politycznych o charakterze etnicznym.

W tym samym czasie państwa bałkańskie zawiązały antyturecki sojusz, który został zapoczątkowany zawarciem 13 marca 1912 roku układu między Bułgarią i Serbią, zmierzającego do odebrania Turcji Macedonii. Do sojuszu przystąpiła także Grecja w maju 1912 roku, a dwa miesiące później Czarnogóra, która 9 października 1912 roku wypowiedziała Imperium Osmańskiemu wojnę, wykorzystując jako pretekst odrzucenie przez nie postulatów przyznania szerokiej autonomii prowincjom bałkańskim. Okres 1912-1913 określany jest jako epoka wojen bałkańskich, które zakończyły się porażką Turcji i w efekcie utraciła ona resztę posiadłości na Bałkanach (z wyjątkiem wschodniej Tracji). Pomimo klęski, społeczeństwo zapamiętało ostatnie triumfalne wydarzenie, jakim było odzyskanie z rąk bułgarskich Edirne. Pozwoliło to Młodoturkom na zagarnięcie pełni władzy w kraju, która nieformalnie była sprawowana przez triumwirat w składzie: minister spraw wewnętrznych Mehmet Taalat, minister wojny Enwer Paşa oraz minister marynarki Dżemal Paşa. Tureckim elitom udało się także zrealizować planowane od dawna reformy, które objęły powszechne i bezpłatne szkolnictwo na poziomie podstawowym, modernizację szkół średnich oraz reformę administracji i finansów publicznych.

W czasie rządów młodotureckiego triumwiratu wzrosły w Turcji wpływy niemieckie, a podczas I wojny światowej brała ona udział w walkach po stronie państw centralnych. Podstawą wspólnej antybrytyjskiej i antyrosyjskiej polityki Turcji stała się doktryna panturkizmu, której założenia pozwoliły ministrowi Taalatowi zainicjować w 1915 roku zorganizowaną kampanię przesiedleń, deportacji i aresztowań Ormian zamieszkujących Imperium Osmańskie. Czystki zostały przeprowadzone pod pretekstem nielojalności tej mniejszości narodowej podczas I wojny

Dnia 10 października 1920 roku został podpisany w Sevres traktat pokojowy między przegraną Turcją a państwami Ententy, w myśl którego Turcja została pozbawiona większości swojego terytorium (pozostawiono jej jedynie wewnętrzną część Anatolii). Traktat ograniczał także jej suwerenność, m.in. poprzez redukcję sił zbrojnych i kontrolę nad gospodarką oraz przewidywał utworzenie Kurdystanu i Wielkiej Armenii. Niekorzystne warunki pokoju wywołały w Turcji powszechny sprzeciw i w efekcie turecki ruch nacjonalistyczny zyskał masowe poparcie. Rozgoryczone społeczeństwo tureckie włączyło się intensywnie w rozpoczętą już w 1919 roku wojnę o niepodległość Turcji (tzw. wojna wyzwoleńcza - kurtuluş savaşi), która była prowadzona pod dowództwem Mustafa Kemala Paşy. W kwietniu 1920 roku Wielkie Zgromadzenie Narodowe w Ankarze powołało rząd z Kemalem Paşą na czele, który sprawował władzę nad wolnymi od okupacji terenami Anatolii. W 1921 roku wojsko tureckie odparło ofensywę Greków, którzy uprzednio zaatakowali Ankarę. To zdecydowane zwycięstwo pozwoliło Kemalowi przystąpić do natarcia i w efekcie pozwoliło na odbicie Izmiru i wypędzenie z niego Greków. Tym samym wojna grecko-turecka została zakończona, a niekorzystne dla Turcji postanowienia traktatu z Sevres, który ostatecznie zlikwidował Imperium Osmańskie, zrewidowano w 1923 roku na konferencji lozańskiej. W myśl jej postanowień Turcja zyskała gwarancje integralności terytorialnej, ustalono nowy przebieg granic tureckich w Europie i Azji w kształcie zbliżonym do współczesnego (por. mapa 1). Turcja i Grecja miały dokonać wymiany repatriantów na spornych obszarach Jonii, Anatolii, Tracji Zachodniej oraz Macedonii.

Tymczasem w kraju Zgromadzenie Narodowe uchwałą z 1 listopada 1922 roku zniosło sułtanat, a rok później - 29 października - parlament proklamował Republikę Turecką. Pierwszym prezydentem został wybrany Mustafa Kemal Paşa i pozostał nim do śmierci w 1938 roku. Podzielał on opinię młodotureckiego działacza A. Cavdeta mówiącą o tym, że jedyną istniejącą cywilizacją jest cywilizacja europejska i dlatego był zwolennikiem przeprowadzenia reform na wzór europejski w celu modernizacji i demokratyzacji kraju. U podstaw kemalizmu¹⁴², jak określano doktrynę, na której początkowo oparł swoje rządy, leżało przesłanie tanzimatu o reorganizacji kraju. Założenia politycznej koncepcji Kemala Paşy skupiły się na sześciu symbolach (tzw. sześć strzał kemalizmu - Alti Ok), które zostały ogłoszone w 1931 roku na

142 Z działalnością Mustafy Kemala Atatürka związane są dwie tureckie koncepcje polityczne: kemalizm i atatürkizm, przy czym pierwsza z nich reprezentuje postępowy, rewolucyjny i reformistyczny charakter wczesnego ustroju republikańskiego, druga natomiast jest odpowiednikiem ustroju autorytarnego lat 30. i 40. XX wieku.

zjeździe rządzącej Republikańskiej Partii Ludowej, a w 1937 roku zapisane w konstytucji. Należały do nich¹⁴³: 1. Republikanizm (cumhuriyetçilik). 2. Nacjonalizm (milliyetçilik). 3. Populizm (halkçilik). 4. Etatyzm (devletçilik). 5. Laicyzm (laiklik). 6. Rewolucjonizm (inkilapçilik).

Jedynym możliwym ustrojem państwowym, według założeń kemalizmu, była republika, co znalazło swój wyraz w zniesieniu kalifatu i ustanowieniu Republiki Tureckiej. Równolegle z zerwaniem z tradycją osmańską zostały podjęte działania mające na celu kształtowanie tureckiej

świadomości narodowej.

Idea nacjonalizmu, rozumiana poprzez przynależność do wspólnoty muzułmańskiej -ummy, miała jednoczyć naród i wzmacniać jego tożsamość. W rzeczywistości jednak sprowadzała się często do przymusowej asymilacji mniejszości zgodnie z zasadą: „uważamy za swoich tych wszystkich naszych obywateli, żyjących wśród nas oraz należących politycznie i społecznie do narodu tureckiego, wśród których zaszczepione zostały idee i uczucia takie jak kurdyjskość, czerkieskość, a nawet lazizm czy pomakizm. Uważamy za nasz najszczerszy obowiązek wyplenić te fałszywe koncepcje, będące pozostałością absolutystycznego reżimu i długotrwałego ucisku. Nauka dzisiejsza nie dopuszcza istnienia odrębnego narodu złożonego z kilkuset tysięcy jednostek [...]¹⁴⁴”. Celem była bowiem budowa świeckiego, ale równocześnie homogenicznego narodowo społeczeństwa.

Populizm oznaczał sprawowanie władzy blisko obywateli oraz relacje między państwem a obywatelami oparte na wzajemnych prawach i obowiązkach¹⁴⁵. Zasada ta pozwalała uzasadnić rządy jednej partii, która przecież wywodziła się z ludu.

Etatyzm sprowadzał się do interwencjonizmu państwowego w sferę gospodarki - na drodze nacjonalizacji kluczowych gałęzi przemysłu oraz pomocy dla prywatnej inicjatywy.