Modele integracji rynkowej

państwa do integracji gospodarczej leży założenie, że przynosi ona korzyści w postaci zwiększenia dobrobytu ekonomicznego i społecznego (poprzez m.in.: korzyści związane ze skalą gospodarowania, specjalizacją produkcji, rozmiarami rynku), a także pozwala osiągnąć cele pozaekonomiczne (umacnianie pozycji politycznej i obronnej, np. zapewnienie pokoju w Europie po II wojnie światowej)⁴³. Toteż interpretacje teorii integracji można zasadniczo podzielić na dwie grupy - prezentujące podejście ekonomiczne bądź polityczne. Nie ma zgody, czy integracja jest procesem politycznym czy gospodarczym i jaki jest poziom oddziaływania na siebie obu tych sfer. Praktyka pokazuje jednak, że nie można traktować tych podejść jako zupełnie autonomicznych nurtów badawczych⁴⁴.

2. Modele integracji rynkowej

Teorie ekonomiczne interpretują integrację jako formę współpracy gospodarczej mającą na celu eliminację granic ekonomicznych pomiędzy państwami oraz tworzenie płaszczyzny do scalania gospodarek narodowych. W tym kontekście definicję integracji gospodarczej można ująć jako: „proces łączenia się gospodarek narodowych, ukierunkowany na zwiększenie efektywności gospodarowania, wzmocnienie państw na arenie międzynarodowej oraz osiąganie wspólnych korzyści gospodarczych, np.: zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego, wzrost wymiany handlowej i przepływów kapitałowych, stabilizacji cen i walut krajowych”⁴⁵. Dla wyjaśnienia tych procesów wykorzystuje się przede wszystkim dorobek teorii handlu zagranicznego oraz makroekonomii gospodarki otwartej uzupełnionej o założenia geografii ekonomicznej. Według teorii handlu zniesienie barier w przepływie czynników produkcji powinno powodować przepływ kapitału z krajów bogatych do uboższych. Tam z kolei występuje nadmiar nisko opłacanej siły roboczej, która powinna przepływać w przeciwnym kierunku. Taka alokacja zasobów prowadzi do ogólnego wzrostu dobrobytu i wyrównania się poziomu rozwoju współpracujących gospodarek. Problem bezrobocia i niskich płac może jednak nie zostać rozwiązany w sytuacji, kiedy do krajów bogatszych przeprowadzą się najlepiej wykształceni obywatele. Wówczas mamy do czynienia

43 E. Kawecka-Wyrzykowska, Pojęcie i formy międzynarodowej integracji gospodarczej [w:] Integracja

europejska, pod red. J. Barcz, E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, K. Michałowskiej-Gorywody, Wolters Kluwer

Polska Sp. z o.o., Warszawa 2007, s. 24.

44 S. Miklaszewski podaje, że „poglądy ekonomiczne albo są pochodną, albo wypływają z modelowych ujęć integracji, które obejmują nie tylko sferę gospodarczą, lecz i całokształt procesów socjopolitycznych” [Uwagi o

stanie teorii integracji w literaturze zachodniej, Folia Economica Cracoviensia, vol. XXVII (1984)].

45

22 z tzw. drenażem mózgów, który zmniejsza szanse na konwergencję dochodów w obu integrujących się gospodarkach. Rozwój procesów integracyjnych zgodnie z teoriami neoklasycznymi, zakładającymi m.in.: istnienie doskonałej konkurencji, publiczny charakter wiedzy oraz stałe przychody skali, powinien prowadzić do konwergencji realnej. Nowe teorie handlu, których prekursorem jest P. Krugman, zakładają natomiast istnienie konkurencji niedoskonałej, wzrastających przychodów skali oraz semipublicznego charakteru wiedzy. Podkreślają one, że integracja ekonomiczna przyczynia się do ogólnego wzrostu dobrobytu, chociaż przez efekty aglomeryzacji przemysłu może ona spowodować nierównomierne rozłożenie rezultatów wzrostu efektywności ekonomicznej⁴⁶.

Dążenie do poprawy efektywności gospodarowania jest najistotniejszym celem integracji w długim okresie. Decydują o tym głównie czynniki strukturalne, techniczno-technologiczne i koniunkturalne⁴⁷. Pierwsze z nich mają na celu wykorzystanie względnych różnic wyposażenia krajów w czynniki produkcji. Drugie obejmują zróżnicowanie w poziomie wiedzy oraz technicznego uzbrojenia pracy, a znajdują odzwierciedlenie w wydajności poszczególnych czynników wytwórczych. Podejmowane są wspólne, międzynarodowe przedsięwzięcia naukowo-badawcze, co pozwala na podniesienie progu nakładów na prace rozwojowo-wdrożeniowe, przekroczenie których przez pojedyncze państwa jest często niemożliwe. I wreszcie trzecia grupa czynników, tj. przesłanki koniunkturalne, które dzięki rozwiniętej międzynarodowej współpracy mogą kompensować zmiany podaży i popytu w kraju.

Podstawową przesłanką integracji gospodarczej jest liberalizacja i intensyfikacja wymiany handlowej w ramach zainteresowanej grupy państw. Ograniczenia narzucone rynkowi wewnętrznemu o niewielkich rozmiarach, mało zróżnicowanych zasobach i trudnościach w korzystaniu ze skali produkcji mogą być przezwyciężone przez prowadzenie handlu zagranicznego. Wzrost obrotów pomiędzy członkami danego ugrupowania przekłada się na szybszą dynamikę wzrostu PKB (rysunek 1). Możliwe jest to dzięki wystąpieniu wspomnianych już przewag komparatywnych, korzyści skali, a także akumulacji kapitału, transferu technologii oraz wzrostowi konkurencji i obniżce cen.

Przewaga komparatywna wynika ze względnych różnic kosztów wytwarzania dóbr będących przedmiotem wymiany. Kierunek specjalizacji produkcji jest determinowany przez

46 D. Hűbner, Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, referat na konferencji nt. Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, Warszawa 25 –26 marca 2004.

47

23 niższy koszt alternatywny a nie bezwzględny poziom nakładów, jakie w poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych towarów.

Korzyści skali (inaczej rosnące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy długookresowe koszty przeciętne spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Jedna z przyczyn ich występowania wiąże się ze specjalizacją i handlem zagranicznym, które umożliwiają poszerzanie grupy odbiorców⁴⁸.

Rysunek 1 Skutki liberalizacji handlu dla gospodarki

Liberalizacja handlu

Wzrost obrotów handlowych

Niższe ceny Przewaga

komparatywna

Korzyści skali Akumulacja

kapitału Transfer technologii i innowacji Wzrost konkurencji Stabilność makroekonomiczna Szybsza dynamika wzrostu PKB

Źródło: Oxford Economic Forecasting, Trade Liberalization and CAP Reform in the EU, October 2005.

Bodźce płynące z wymiany zagranicznej skłaniają do zwiększenia rozmiarów produkcji, dodatkowych inwestycji oraz wzrostu stopy oszczędności, co z kolei zapewnia przyspieszenie akumulacji kapitału.

Presja międzynarodowej konkurencji jest skutecznym narzędziem mobilizującym producentów do kształtowania kosztów na niskim poziomie, efektywnego wykorzystania siły roboczej, poprawy jakości produkcji oraz utrzymywania wysokiej stopy inwestycji.

Międzynarodowy przepływ kapitału, a także technologii, wiedzy i innowacji, zwiększa produktywność czynników wytwórczych oraz przyczynia się do podniesienia poziomu produkcji i dochodów.

48 Przeciwieństwem korzyści skali jest dyzekonomia skali, gdy zwiększenie skali działania firmy powoduje wzrost kosztów jednostkowych produkcji, najczęściej na skutek złej komunikacji w dużych, zbiurokratyzowanych organizacjach.

24 Liberalizacja handlu pozwala nie tylko zwiększyć dostęp krajowych producentów do rynków zagranicznych, ale często prowadzi również do obniżki cen produktów poprzez tańszy import. Ponadto bardziej efektywne wykorzystanie przez producentów przewagi komparatywnej oraz efektu ekonomii skali przekłada się także na redukcję ceny wytworzonych przez nich towarów.

Integracja gospodarcza stymulując koniunkturę sprzyja zatem podnoszeniu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego współpracujących państw. Należy jednak podkreślić, że może ją także zbiorowo osłabiać. Liberalizacja stosunków z zagranicą jest koniecznym, lecz niewystarczającym warunkiem wzrostu produkcji, eksportu i dochodu narodowego. To, czy dojdzie do poprawy sytuacji ekonomicznej w dużym stopniu zależy także od innych towarzyszących posunięć gospodarczych zorientowanych na wzrost oszczędności i wydajności pracy.

Integracja przybiera różnorodne formy, które charakteryzują się odmiennym zaawansowaniem współpracy i intensywnością powiązań między rynkami. Zdaniem W. Mollego, integracja gospodarcza sprowadza się do „stopniowej eliminacji granic ekonomicznych pomiędzy krajami”⁴⁹. Składa się z trzech etapów - w pierwszym zostaje przeprowadzona liberalizacja obrotu towarowego, w drugim następuje zniesienie przeszkód w zakresie przepływu czynników produkcji, tj. surowców, kapitału, siły roboczej i technologii. Celem zaś trzeciego etapu jest koordynacja polityki ekonomicznej pomiędzy partnerami, obejmująca poszczególne sektory gospodarcze, ale również takie aspekty gospodarowania, jak np. system kursów walutowych. B. Balassa wyróżnia pięć stadiów/szczebli/etapów integracji: strefę wolnego handlu, unię celną, wspólny rynek, unię gospodarczą oraz integrację całkowitą⁵⁰. Klasyfikacja ta została przeprowadzona w oparciu o stopień ułatwień w dostępie do rynku krajów kooperujących. Większość teoretyków przedmiotu prezentuje

49 Podkreśla on ponadto, że integracja ekonomiczna nie jest celem samym w sobie, ale służy wyższym celom o charakterze zarówno ekonomicznym, jak i politycznym. Wyróżnia on następujące podstawowe przesłanki międzynarodowej integracji [W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Gdańsk 1995, s. 8]:

1) Dobrobyt ekonomiczny, który jest uzyskiwany dzięki specjalizacji produkcji i współpracy gospodarczej. 2) Pokój, na skutek tego, że kraje stają się wzajemnie od siebie zależne, co zmniejsza ryzyko wybuchu konfliktu zbrojnego między nimi.

3) Demokracja, bowiem funkcjonowanie parlamentarnej formy demokracji jest warunkiem udziału w ugrupowaniu integracyjnym.

4) Prawa człowieka, przestrzeganie których także stanowi warunek wstępny akcesji do danej organizacji. 50

Unia gospodarcza, w tym ujęciu, oznacza funkcjonowanie wspólnego obszaru celnego (unia celna), swobodę przepływu czynników produkcji (wspólny rynek), a ponadto koordynację polityk ekonomicznych. Całkowita integracja gospodarcza zakłada natomiast unifikację polityki fiskalnej, pieniężnej, socjalnej i antycyklicznej. Wymaga powstania instytucji ponadnarodowych, które odpowiadałyby za prowadzenie wspólnych polityk [B. Balassa, The Theory of Economic…, op. cit].

25 podobny schemat ewolucji procesu integracji gospodarczej. Polska literatura najczęściej modyfikuje nieco klasyfikację Balassy, wyróżniając sześć kolejno coraz bardziej zaawansowanych etapów integracji⁵¹: Należą do nich: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia walutowa, unia ekonomiczna oraz unia polityczna (rysunek 2).

Rysunek 2 Etapy rozwoju regionalnej integracji ekonomicznej

Brak ceł wewnętrznych STREFA WONEGO HANDLU

+ wspólna zewnętrzna taryfa celna i wspólna polityka handlowa

UNIA CELNA

+ swobodny przepływ czynników wytwórczych ^{WSPÓLNY RYNEK}

+ wspólna waluta i bank centralny ^{UNIA WALUTOWA}

+ koordynacja polityki ekonomicznej UNIA EKONOMICZNA

+ unifikacja polityki wewnętrznej i zagranicznej

UNIA POLITYCZNA

Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Balassa, The Theory of Economic…, op. cit. oraz P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998.

Strefa wolnego handlu to preferencyjne porozumienie handlowe, w którym kraje uczestniczące znoszą cła i ograniczenia ilościowe, ale zachowują autonomię w kształtowaniu stawek celnych w stosunku do krajów trzecich.

Unia celna polega natomiast na eliminacji ceł i innych ograniczeń w handlu pomiędzy współpracującymi krajami oraz ustanowieniu jednolitej taryfy celnej względem państw trzecich, czyli utworzeniu wspólnego terytorium celnego. Można tu zatem mówić zarówno o preferencyjnym, jak i dyskryminacyjnym działaniu cła w unii celnej, ponieważ preferowany jest import z krajów należących do ugrupowania, natomiast dyskryminowany jest import z krajów trzecich.

Wspólny rynek przejmuje zasady unii celnej i dodatkowo wprowadza swobodny przepływ towarów, kapitału i osób oraz swobodę świadczenia usług. Państwa należące do wspólnego rynku ustalają także spójne regulacje dotyczące napływu osób, kapitału i usług z państw trzecich. Klasycznym przykładem tego typu rozwiązania jest obecnie jednolity rynek Unii Europejskiej⁵².

51 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 517-520. 52 Analizując skutki powstania strefy wolnego handlu i unii celnej, uwzględniono jedynie przepływ dóbr pomiędzy krajami, przy założeniu niemobliności czynników produkcji. Wprowadzenie swobodnego przepływu czynników produkcji jest podstawowym założeniem wspólnego rynku, w ramach którego zostaje

26 Unia walutowa charakteryzuje się tym, że państwa w niej uczestniczące ustanawiają wspólną jednostkę walutową, będącą oficjalnym środkiem płatniczym tych krajów. Powoływany jest organ ponadnarodowy w postaci banku centralnego, którego zadaniem jest emisja nowego środka płatniczego, kontrola nad jego kursem w stosunku do walut państw trzecich i wypełnianie wszystkich innych obowiązków związanych z działalnością banku centralnego.

Unia ekonomiczna, poza strefą wolnego handlu, unią celną, wspólnym rynkiem i unią walutową, obejmuje także koordynację poszczególnych dziedzin gospodarki. Powstaje na skutek wprowadzenia wspólnej polityki ekonomicznej (monetarnej, fiskalnej, przemysłowej, energetycznej, rolnej itd.) dla wszystkich integrujących się krajów, co sprzyja wyrównaniu warunków konkurencji w stosunku do podmiotów gospodarczych działających w ramach ugrupowania integracyjnego. Współcześnie, nawet w przypadku najbardziej zaawansowanego organizmu, jakim jest Unia Europejska mamy do czynienia jedynie z koordynacją tzw. polityk odcinkowych.

Unia polityczna jest najwyższą formą integracji, która sprowadza się do unifikacji zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej krajów wchodzących w skład ugrupowania integracyjnego.

Integracja systemów ekonomicznych zbudowana w oparciu o zasady wolnego rynku rozpoczyna się zatem w chwili, gdy wzajemny dostęp towarów, usług, pracy i kapitału do rynków państw uczestniczących w tym procesie staje się łatwiejszy niż dostęp do rynków państw pozostających poza ugrupowaniem. Każda umowa międzynarodowa, która prowadzi do redukcji barier dla wielostronnej wymiany handlowej, powoduje przekształcenie zarówno struktury handlu zagranicznego, jak i struktury produkcji dóbr i usług. Rozwój procesów integracyjnych skutkuje powstaniem kilku zależności, wśród których można wyróżnić grupę efektów statycznych i dynamicznych (rysunek 3).

Pierwsze z nich w 1950 roku sklasyfikował J. Viner, podkreślając dyskryminacyjny element pomiędzy członkami unii celnej a państwami trzecimi. Jego teorię rozwinął J. Meade a następnie H. Johnson, który wyróżnił trzy rodzaje efektów unii celnej, czyli kreację handlu, przesunięcie handlu i ekspansję handlu⁵³. Usunięcie barier handlowych umożliwia

przeprowadzona optymalna alokacja pracy, usług i kapitału w państwach członkowskich. Implikacją wprowadzenia wspólnego rynku, w myśl teorii Heckschera-Ohlina i twierdzenia Samuelsona, jest tendencja do wyrównywania się cen czynników produkcji pomiędzy krajami.

53 A Czarczyńska, K. Śledziewska, Teoria europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 31.

27 powiększenie wolumenu wzajemnych obrotów pomiędzy umawiającymi się stronami. Jest to tzw. efekt kreacji handlu, który może przybierać postać efektu kreacji zastępującej lub efektu kreacji rozszerzającej. W pierwszym przypadku dotychczasowa produkcja krajowa zostaje zastąpiona przez import, co ma miejsce w sytuacji wprowadzenia na rynek towarów, które do tej pory nie były na nim dostępne.

Rysunek 3 Efekty rozwoju procesu integracyjnego

Efekty statyczne Efekty dynamiczne Efekt kreacji handlu Efekt ekspansji handlu Efekt przesunięcia handlu Efekty alokacyjne -alokacja zasobów zgodnie z zasadą ich obfitości -poprawa efektywności zasobów -korzyści skali -ograniczenie zniekształceń rynkowych -inne Efekty akumulacyjne -akumulacja zasobów Efekty lokalizacyjne wzrostu gospodarczego i dobrobytu -przestrzenna polaryzacja działalności gospodarczej Efekty dla wzrostu gospodarczego i dobrobytu Efekty dla podziału dochodów poprzez wpływ na terms of trade

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Bożyk, J. Misala, Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003. Kreacja zastępująca jest niekorzystna dla producentów już obecnych na rynku, ponieważ prowadzi ona do przejęcia części lub całości rynku przez dostawców zagranicznych. Oczywiście zjawisko to może przynieść również korzyści w postaci

28 oszczędności dla budżetów gospodarstw domowych, np. w przypadku przywozu środków spożywczych lub w postaci obniżki kosztów produkcji w sytuacji importu środków wytwarzania. Kreacja rozszerzająca oznacza natomiast uzupełnienie oferty towarowej na danym rynku o nowe pozycje⁵⁴.

Eliminacja przeszkód w handlu czyni też możliwym powiększenie przez strony umowy wzajemnych obrotów drogą rezygnacji z dotychczasowych dostaw z krajów trzecich. Jeżeli nie wywołuje to wzrostu wolumenu importu umawiających się krajów, a jedynie zmienia strukturę geograficzną ich obrotów zagranicznych, występuje wówczas efekt przesunięcia handlu.

W przypadku, kiedy efekt kreacji handlu jest silniejszy od efektu przesunięcia, wówczas mamy do czynienia z ekspansją handlu. Wyraża się ona wzrostem wolumenu handlu

światowego na skutek zwiększonego popytu, spadku cen i pojawienia się nowych strumieni

handlu wewnątrz unii i poza nią. Gdy zaś efekt przesunięcia jest silniejszy od efektu kreacji, wówczas następuje ograniczenie handlu, czyli redukcja rozmiarów handlu światowego.

Reasumując analizę statycznych skutków unii celnej należy podkreślić, że likwidacja narodowych taryf celnych i innych ograniczeń w obrocie towarowym wewnątrz unii oraz ustalenie wspólnych reguł handlowych w stosunku do krajów trzecich przynosi różne skutki, zależne od kilku czynników⁵⁵:

• wyjściowego poziomu taryf celnych krajów członkowskich unii (wyższy wyjściowy poziom ceł powoduje na ogół silniejszy efekt kreacji);

• struktury specjalizacji produkcji i wymiany krajów tworzących ugrupowanie (komplementarność wewnątrzgałęziowa sprzyja wystąpieniu silniejszego efektu kreacji); • wielkości i liczby krajów wchodzących w skład unii (większa liczba państw stwarza prawdopodobieństwo pojawienia się w ramach obszaru zintegrowanego najbardziej konkurencyjnych i efektywnych dostawców, co może wywołać silniejszy efekt kreacji od efektu przesunięcia);

54

Mechanizmowi kreacji handlu towarzyszą dwa inne efekty oddziałujące bezpośrednio na zwiększenie handlu poprzez wzrost wolumenu importu. Jednym z nich jest efekt produkcyjny (kreacja zastępująca), który polega na zastępowaniu produkcji krajowej jednego z członków ugrupowania przez tańszą produkcję innego państwa. Eliminacja przeszkód w handlu ułatwia produktom konkurencyjnym cenowo lub jakościowo dostęp do rynków zagranicznych. Prowadzi to z czasem do poprawy alokacji zasobów i specjalizacji produkcji na całym zintegrowanym obszarze. Drugi efekt – konsumpcyjny - oznacza wzrost konsumpcji w wyniku spadku cen krajowych do poziomu cen unii celnej. Konsumpcja wzrasta, bo zwiększają się dochody realne konsumentów [P. Asheghian, International Economics, West Publishing Company, Minneapolis /St. Paul 1995, s. 169].

55 A. Zielińska-Głębocka, Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 218-220.

29 • bliskości geograficznej, która przełoży się na obniżkę kosztów transportu i ułatwi ekspansję handlu;

• elastyczności podaży krajów tworzących unię (silniejsza reakcja na zmiany cen przyczyni się do poprawy efektywności alokacyjnej).

Kwestia wpływu unii celnej i wymienionych efektów handlowych na ogólny dobrobyt integrujących się krajów przedstawia się niejednoznacznie. Badania dowodzą, że efekty towarzyszące unii celnej będą na ogół największe, jeżeli utworzy ją wiele krajów, zostaną ustalone wysokie cła wobec krajów trzecich oraz, gdy oferty produkcyjne partnerów nie są bardzo do siebie zbliżone, a różnice w kosztach wytwarzania są duże. Uzyskanie korzyści przez unię jako całość nie musi zatem oznaczać, że wszystkie kraje członkowskie odniosą korzyści. Aby straty te minimalizować, potrzebna jest redystrybucja dochodów na korzyść partnerów słabszych, która ułatwi powiększenie dochodów netto na całym obszarze⁵⁶.

Poza wymienionymi powyżej statycznymi efektami integracji, należy również zwrócić uwagę na skutki dynamiczne. Odnoszą się one do przemian w sferze produkcji i występują w postaci efektu alokacyjnego, akumulacyjnego i lokalizacyjnego. Ich istota sprowadza się w dłuższym okresie, do pobudzenia tempa wzrostu gospodarczego oraz efektywniejszego podziału dochodów.

Efekt alokacyjny polega na modyfikacji rozmieszczenia zasobów wytwórczych pomiędzy sektorami, co pociąga za sobą zmianę potencjału produkcyjnego przedsiębiorstw i struktury wytwarzania PKB. Przepływ zasobów pomiędzy sektorami wynika głównie ze zmian w strukturze cen spowodowanych otwarciem granic. Brak przeszkód w handlu i zerowy poziom kosztów transportu (założenia teoretyczne) powoduje ujednolicenie się cen towarów w poszczególnych krajach i liberalizację handlu. Przyczynia się także do upodobnienia się cen różnych towarów w skali ponadnarodowej, czyli ma zastosowanie prawo jednej ceny. Skutkiem tego jest przeprowadzenie dostosowań w przedsiębiorstwach, na rynku pracy i w polityce regionalnej, co umożliwia korzystny wzrost ogólnej efektywności ekonomicznej dla krajów uczestniczących w procesie integracyjnym.

Efekt akumulacyjny (wzrostu) przejawia się we wzroście wydatków inwestycyjnych na skutek liberalizacji handlu i nasilania się konkurencji. W warunkach zwiększonej wzajemnej rywalizacji produktów rynkowych występuje tendencja do znacznych oszczędności i

56 A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWE, Warszawa 2000, s. 275-277.

30 inwestycji. W perspektywie skutkuje to wzrostem dynamiki produkcji oraz może doprowadzić do szybkiego wzrostu wydajności gospodarczej.

Efekt lokalizacyjny polega natomiast na powstaniu nowego geograficznego rozmieszczenia produkcji - zarówno wewnątrz danego kraju, jak i w skali międzynarodowej. Następstwa tego efektu są różne dla poszczególnych obszarów geograficznych⁵⁷.

Procesy międzynarodowej integracji wymagają spełnienia kilku warunków. Podstawowym czynnikiem rozwoju jest bliskość geograficzna zainteresowanych państw. Chodzi tutaj o maksymalne skrócenie czasu przepływu towarów i usług oraz czynników produkcji między krajami, a także minimalizowanie kosztów tego przepływu. Równie ważnym aspektem jest istnienie odpowiedniej infrastruktury, głównie o charakterze technicznym. Stworzenie bowiem jednolitego organizmu gospodarczego jest trudne bez rozwiniętej sieci wzajemnych połączeń transportowych i telekomunikacyjnych. Spełnienie tego warunku jest znacznie ułatwione w przypadku integracji regionalnej, zwłaszcza krajów sąsiadujących. Państwa takie, z reguły, prowadzą ze sobą wymianę handlową, współpracę w sferze produkcji oraz inne formy kooperacji. Nie bez znaczenia jest również w tym przypadku wspomniany powyżej czynnik bliskiego położenia geograficznego i wynikające z tego faktu korzyści. Warunkiem, który w dużym stopniu może przyczynić się do zainicjowania lub