Uwarunkowania i skutki akcesji Turcji do Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Marta Ulbrych. UWARUNKOWANIA I SKUTKI AKCESJI TURCJI DO UNII EUROPEJSKIEJ. Rozprawa doktorska. prof. dr hab. Irena Pietrzyk. Kraków, 2011.

(2) Pragnę złożyć serdeczne podziękowania Wszystkim, którzy przyczynili się do napisania tej pracy, w szczególności Pani prof. zw. dr hab. Irenie Pietrzyk za opiekę naukową, życzliwość i konstruktywne uwagi.

(3) Spis treści Wstęp………………………………………………………………………………......... I.. 4. 1. 2. 3. 4.. Teoretyczne podstawy procesu integracji krajów na różnym poziomie rozwoju………………………………………………………………………….. Istota procesu integracji regionalnej…………………………………………....... Modele integracji rynkowej…………………………………………………........ Polityczne koncepcje integracji………………………………………………….. Dynamika procesu integracji europejskiej po II wojnie światowej………............. 10 10 21 33 45. II. 1. 2. 3. 4.. Przemiany polityczne w Turcji w kontekście integracji…………………....... Historyczne relacje Turcji z Europą……………………………………………... Rozwój instytucjonalnych stosunków Turcji ze Wspólnotą Europejską……...…. Ewolucja negocjacji akcesyjnych……………………………………………....... Kontrowersje wokół akcesji Turcji do UE……………………………………….. 60 60 72 82 92. III. 1. 2. 3. 4.. Stan gospodarki tureckiej w perspektywie akcesji do Unii Europejskiej…... Przekształcenia strukturalne gospodarki tureckiej od połowy XX wieku….……. Uwarunkowania demograficzne i kulturowe a rozwój gospodarczy Turcji……... Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju Turcji…………………….……... Podobieństwo i zbieżność rozwoju Turcji i krajów członkowskich Unii Europejskiej………………………………………………………….………….... 110 110 130 139. Korzyści i koszty akcesji Turcji do Unii Europejskiej……………….………. Handlowe skutki włączenia Turcji do wspólnego rynku wewnętrznego………... Konsekwencje przystąpienia Turcji do UE dla przepływów siły roboczej…........ Implikacje członkostwa Turcji w aspekcie Wspólnej Polityki Rolnej…………... Finansowe oraz instytucjonalne skutki akcesji Turcji do Unii Europejskiej…….. Skutki akcesji Turcji dla budżetu UE…………………..…………………...…… Konsekwencje członkostwa Turcji dla procesu podejmowania decyzji w UE…... 178 178 197 212 228 228 234. Zakończenie…………………………………………………………………….….…… Spis map /rysunków/tabel /wykresów………………………………………………… Literatura……………………………………………………………………….…….. Aneks…………………………………………………………………………………….. 241 249 254 266. IV. 1. 2. 3. 4. 4.1 4.2. 153.

(4) Wstęp UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY I PODSTAWOWE ZAGADNIENIA BADAWCZE Współczesna Unia Europejska jawi się jako organizacja zróżnicowana pod względem rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów członkowskich, która dodatkowo stoi przed dylematem wyboru dalszego modelu integracji. Główne problemy merytoryczne debaty nad przyszłością Unii koncentrują się przede wszystkim na kwestii jej tożsamości w globalnych relacjach międzynarodowych oraz na wyborze kierunku rozwoju instytucjonalnego tak, aby sprostać wyzwaniom konkurencji światowej. Ponadto różnice występują pomiędzy zwolennikami pogłębiania zakresu współpracy integrujących się krajów a stronnikami poszerzania składu członkowskiego. W historii integracji europejskiej procesy te z powodzeniem występowały równolegle, obecnie jednak coraz częściej podnoszony jest argument o dychotomii między nimi. W kontekście rozszerzenia pojawiają się niekiedy zarzuty, że prowadzi ono do zahamowania procesu zacieśniania więzi wewnątrz ugrupowania. Problem zachowania spójności procesu integracji był już poruszany, m.in. w trakcie realizacji Unii Gospodarczo-Walutowej czy obszaru Schengen. Działania te doprowadziły do powstania różnic statusie państw członkowskich. Po raz kolejny kwestia ta odżyła w obliczu globalnego kryzysu i pojawiły się nawet koncepcje jeszcze głębszego zróżnicowania krajów członkowskich Unii. Utrwaliła się także obawa utraty zdolności do dalszego pogłębiania procesu integracyjnego w wyniku kolejnych poszerzeń. Tymczasem proces rozszerzania ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla państw kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej, ale także dla samej Unii i perspektyw jej rozwoju. Podstawową przyczyną, dla której państwa angażują się w proces integracji jest dążenie do podwyższenia efektywności gospodarowania i poziomu dobrobytu ich obywateli. Argument dotyczący możliwości poprawy stanu gospodarki i jej funkcjonowania jest niezmiernie istotny z punktu widzenia krajów aspirujących do członkostwa, które najczęściej znajdują się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż kraje członkowskie UE. Z kolei dla Unii przyjmowanie nowych członków i okres stowarzyszenia z nimi pozwala wywierać wpływ na ich demokratyczną i gospodarczą transformację. Prowadzi do wzrostu znaczenia geopolitycznego i ekonomicznego organizacji na arenie międzynarodowej. Stwarza również szansę na eliminację niekorzystnych zjawisk na rynku UE, wynikających z procesu starzenia się społeczeństwa europejskiego. 4.

(5) Podnosząc problem poszerzania Unii Europejskiej, obecnie najwięcej kontrowersji wzbudza ewentualna akcesja Turcji. Rozpoczynając w październiku 2005 roku oficjalne negocjacje z Turcją, Wspólnota dała sygnał, iż jest gotowa przyjąć to państwo w poczet swoich członków, stawiając oczywiście wymagania gwarantujące niezakłócony rozwój struktur integracyjnych. Rozpoczęty tym samym proces negocjacji wzbudza wiele wątpliwości, które można zasadniczo ująć w trzech kategoriach. Stanowią one równocześnie kluczowe pytania w kontekście tematu dysertacji. Pierwsza z nich dotyczy zdolności integracyjnej samej Unii oraz możliwości jej techniczno-instytucjonalnego funkcjonowania w perspektywie przyjęcia tak dużego kraju (zarówno pod względem obszaru, jak i ludności) i jednocześnie stosunkowo ubogiego. Druga kwestia jest związana z określeniem kulturowej, historycznej i religijnej tożsamości Turcji oraz jej związków z Europą. Wreszcie trzecia kategoria odnosi się do gospodarczego i politycznego przygotowania Turcji do akcesji. Obejmuje ona także zdolność do przyjęcia przez ten kraj zobowiązań członkowskich oraz możliwości sprostania konkurencji w ramach jednolitego rynku. Podjęcie zagadnienia akcesji Turcji do UE wydaje się zatem uzasadnione, szczególnie z uwagi na problematyczny charakter tej kandydatury oraz aktualny dyskurs dotyczący modelu integracji europejskiej. Rozważania wokół tematu rozprawy obejmują wiele wątków, które zostały poddane pogłębionej analizie mającej na celu próbę odpowiedzi na postawione pytania. CELE PRACY Główny celem dysertacji w obszarze teoretycznym jest syntetyczne podsumowanie stanu badań w zakresie integracji gospodarczej w oparciu o studia literatury przedmiotu. Złożoność i wielowymiarowość procesów integracyjnych w Europie wymaga zbadania teoretycznych podstaw tego procesu przy uwzględnieniu zarówno aspektów ekonomicznych, politycznych jak i społecznych. Zważywszy na temat rozprawy nasuwa się także pytanie o granice integracji europejskiej i bariery jej poszerzania. Celem pracy w jej części empirycznej jest natomiast prezentacja uwarunkowań tureckiej akcesji do UE oraz ocena jej potencjalnych skutków. Wielowymiarowość ekonomicznych konsekwencji integracji wymaga zastosowania urozmaiconych metod badawczych do oceny różnych aspektów tego procesu. Należy jednak zaznaczyć, że podejmując próbę analizy implikacji związanych z ewentualnym członkostwem Turcji, trudno jest precyzyjnie określić 5.

(6) efekty realizacji poszczególnych etapów integracji. Wynika to z samej specyfiki problematyki rozszerzenia Unii Europejskiej, która stanowi złożone zagadnienie badawcze obejmujące praktycznie wszystkie sfery życia gospodarczego krajów członkowskich oraz wiele dziedzin prawa i polityki. Ponadto nakładanie się transformacji i okresu stowarzyszenia Turcji także utrudnia klarowne rozdzielenie efektów obu procesów. Dorobek badaczy powstały przy okazji wcześniejszych rozszerzeń Unii ma również ograniczoną przydatność ze względu na niepowtarzalność realiów integracyjnych oraz rozmiary gospodarki tureckiej. Z tych też powodów w dysertacji uwagę skupiono na omówieniu zmian politycznych, społecznych i gospodarczych w Turcji na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Podjęto także próbę zbadania, czy dotychczasowy okres stowarzyszenia i podjęte w związku z nim reformy wpłynęły na poprawę sytuacji społecznej i ekonomicznej w Turcji. W tym celu przeprowadzono analizę stanu gospodarki tureckiej i jej zbieżności względem gospodarek dotychczasowych krajów członkowskich UE oraz nakreślono perspektywę dalszego rozwoju gospodarczego. Wykorzystując modele ekonometryczne i metody taksonomiczne oraz dostępne dane statystyczne przeprowadzono została symulację potencjalnych korzyści i kosztów akcesji Turcji do UE. Efekty zostały oszacowane zarówno dla samej Turcji, jak i UE w zakresie wymiany zagranicznej, migracji, rolnictwa, budżetu i zmian w unijnym procesie decyzyjnym. HIPOTEZY BADAWCZE Uwzględniając przyjęte cele, w rozprawie sformułowano główną hipotezę badawczą: perspektywa akcesji Turcji do UE stanowi kluczowy czynnik nadrabiania dystansu ekonomicznego Turcji w stosunku do krajów członkowskich UE. Uzupełnienie hipotezy głównej stanowią trzy cząstkowe hipotezy badawcze. 1. Integracja Turcji z Unią Europejską stwarza szansę modernizacji kraju, w tym przede wszystkim poprzez: likwidację wciąż istniejących pozataryfowych barier handlowych oraz wzrost wzajemnych obrotów handlowych; poprawę efektywności gospodarowania w obliczu wzmożonej presji konkurencyjnej oraz unowocześnienie struktury zatrudnienia. Zgodnie z klasycznymi teoriami handlu, zniesienie barier w przepływie czynników produkcji powinno powodować przepływ kapitału z krajów bogatych do uboższych. Te z kolei dysponują nadmiarem nisko opłacanej siły roboczej, która powinna przemieszczać się w. 6.

(7) przeciwnym kierunku. Taka realokacja zasobów prowadzi do wyrównywania się poziomu rozwoju. 2. Finansowa pomoc unijna dla Turcji zaktywizuje rozwój w poszczególnych regionach kraju, przyczyniając się do nadrabiania ich opóźnienia w stosunku do regionów państw członkowskich UE. 3. Proces dostosowania Turcji do standardów unijnych stanowi przesłankę dla demokratyzacji systemu politycznego w tym kraju, stwarzając równocześnie możliwość większego oddziaływania UE na sytuację wewnętrzną Turcji. METODY BADAWCZE W celu zweryfikowania postawionych w ramach rozprawy doktorskiej hipotez badawczych przeprowadzono wszechstronną kwerendę krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz opracowań zamieszczonych na stronach internetowych ośrodków badawczych, organizacji międzynarodowych i instytutów statystycznych. Punktem wyjścia do dalszych rozważań stała się teoretyczna analiza przemian zachodzących w Unii Europejskiej, które polegały na równoległych, choć przebiegających z różnym natężeniem, procesach pogłębiania integracji oraz poszerzania UE. Do. weryfikacji. sformułowanych. hipotez. badawczych. wykorzystano. analizę. statystyczną oraz metody taksonomiczno-ekonometryczne. Ocenę stanu tureckiej gospodarki w kontekście akcesji oparto m.in. na analizie postępów Turcji we wdrażaniu Strategii Lizbońskiej. W tym celu posłużono się wskaźnikami strukturalnymi przyjętymi przez Komisję. Europejską.. Przeprowadzono. także. statystyczną. analizę. dysproporcji. ekonomicznych w układzie regionalnym Turcji. Należy jednak zwrócić uwagę na trudności związane ze zdobyciem kompletnych i aktualnych danych w tym zakresie. Badając dystans społeczno-ekonomiczny, jaki dzieli Turcję od krajów członkowskich UE, wykorzystano analizę skupień oraz model konwergencji bazujący na teorii wzrostu gospodarczego. W pierwszym przypadku ocenie podlegały wszystkie kraje członkowskie UE oraz Turcja. Cechy użyte w badaniu zostały natomiast podzielone na 5 grup tematycznych, do których należały: ogólny stan gospodarki, wymiana zagraniczna, rynek pracy i przedsiębiorczość, edukacja i innowacje oraz infrastruktura. Określając zbieżność Turcji i krajów członkowskich przyjęto, że dystans w stosunku do krajów UE15 jest znaczący i. 7.

(8) szybko nie ulegnie redukcji. Dlatego konwergencję badano w układzie Turcja-nowe kraje członkowskie Unii (bez Cypru i Malty). Z kolei analizując przepływy handlowe pomiędzy Unią Europejską a Turcją, za podstawę przyjęto zmodyfikowany model grawitacji N. Aitkena. Następnie w oparciu o model regresji podjęto także próbę przeprowadzenia testu mającego na celu wykrycie ewentualnego efektu kreacji i przesunięcia tureckiego handlu zagranicznego na skutek poszerzenia UE w 2004 roku. W celu zbilansowania korzyści i strat związanych z turecką emigracją przeprowadzono ekstrapolowanie trendów migracyjnych. Do modelowania udziału imigrantów tureckiego pochodzenia w wybranych krajach Unii przyjęto model ekonometryczny, który pozwala na prognozowanie udziału tureckich imigrantów w krajach Unii w najbliższych latach. Oceniając konsekwencje członkostwa Turcji dla procesu podejmowania decyzji w UE, podjęto próbę symulacji równowagi w systemie głosowania podwójną większością. W tym celu porównano procedurę podejmowania decyzji w Radzie przy obecnym składzie członkowskim z sytuacją po ewentualnym poszerzeniu Unii o Chorwację i Turcję. Indeksy pomiaru względnej siły głosu zostały oparte o wskaźniki Banzhafa oraz Shapleya&Shubika. Wykorzystane dane empiryczne pochodziły przede wszystkim z: •baz danych Eurostat, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Banku Światowego, Tureckiego Instytutu Statystycznego oraz Tureckiej Organizacji Planowania; •raportów: The IMD World Competitiveness Yearbook, The WEF Global Competitiveness Report, The UNDP Human Development Report. Do obliczeń w niniejszej rozprawie doktorskiej wykorzystano programy Statistica 8,0 i MsExcel. STRUKTURA PRACY Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy jest próbą usystematyzowania. teoretycznych mechanizmów i modeli integracji - zarówno z punktu widzenia ekonomicznego, jak i politycznego. Połączenie krajów o różnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wspólnymi regułami jednolitego rynku rodzi istotne pytania o postępy integracji w poszczególnych dziedzinach i ewolucję wzajemnych stosunków ekonomicznych między dotychczasowymi i potencjalnymi członkami Unii Europejskiej.. 8.

(9) W ramach rozdziału drugiego zaprezentowano dwustronne relacje między krajami zachodnioeuropejskimi a Turcją, począwszy od połowy XIX wieku. W tym okresie rozpoczęto proces modernizacji Imperium Osmańskiego, co było związane z działalnością ruchu reformatorskiego zwanego tanzimatem. Kolejnymi istotnymi przedsięwzięciami, które miały na celu europeizację kraju były: utworzenie Republiki Tureckiej w 1923 roku pod przywództwem. Atatűrka,. a następnie podpisanie Układu. Stowarzyszeniowego. ze. Wspólnotami Europejskimi w 1964 roku i wreszcie rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z UE w 2005 roku. W ostatniej części tego rozdziału skupiono się na przebiegu tych negocjacji i towarzyszącym im kontrowersjom. Rozdział trzeci podejmuje analizę gospodarczych i demograficznych uwarunkowań akcesji tureckiej. W zakresie społeczno-ekonomicznego rozwoju Turcji wykorzystano mierniki opracowane przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UNDP, natomiast konkurencyjność Turcji została oceniona na podstawie raportów Szwajcarskiego Instytutu Zarządzania IMD oraz Światowego Forum Ekonomicznego WEF. Zbadano także podobieństwo i zbieżność rozwoju Turcji z krajami członkowskimi Unii Europejskiej w oparciu o metody taksonomiczne i ekonometryczne. W rozdziale czwartym skoncentrowano się na estymacji potencjalnych skutków włączenia Turcji do wspólnego rynku wewnętrznego w zakresie wymiany handlowej, przepływów ludności, polityki rolnej oraz finansowych i instytucjonalnych efektów akcesji Turcji do Unii Europejskiej. Ze względu na problemy z wyznaczeniem konkretnej daty akcesji Turcji oraz niepewność odnośnie kierunku ewolucji reformy Wspólnej Polityki Rolnej i systemu finansowania UE niemożliwe stało się jednak precyzyjne określenie wymiernych skutków akcesji. Całość dysertacji finalizuje zakończenie zawierające podsumowanie wyników analizy empirycznej wraz z odniesieniem się do hipotez badawczych. Integralną częścią pracy jest także aneks statystyczny zamieszczony na końcu.. 9.

(10) Rozdział I Teoretyczne podstawy procesu integracji krajów na różnym poziomie rozwoju Integracja gospodarcza w ramach Unii Europejskiej ma charakter dynamiczny, co oznacza systematyczny proces pogłębiania wzajemnych powiązań oraz rozszerzania się ugrupowania, czyli włączania kolejnych państw w jego skład. Pogłębianie integracji następuje przez pojawianie się nowych więzi instytucjonalnych i strukturalnych oraz nasilanie tych już istniejących. Proces ten jest równolegle realizowany poprzez tzw. negatywną integrację, czyli eliminację przeszkód, co zwykle jest utożsamiane z polityką deregulacji, liberalizacji oraz pozytywną integrację, czyli tworzenie równych warunków dla funkcjonowania integrujących się systemów gospodarczych, co z kolei przejawia się w polityce harmonizacji i koordynacji. Poszerzanie wiąże się natomiast z przyłączaniem nowych gospodarek dotychczas narodowych, ale w coraz większym stopniu zliberalizowanych i otwartych, które już na etapie negocjacji akcesyjnych podlegają zarówno integracji pozytywnej, jak i negatywnej.. 1. Istota procesu integracji regionalnej Integracja gospodarcza jest charakterystycznym zjawiskiem naszych czasów1, będącym konsekwencją wzrostu znaczenia wymiany międzynarodowej oraz istniejącego podziału świata na bloki polityczno-gospodarcze, wewnątrz których współpraca handlowa odbywa się na odmiennych zasadach niż z pozostałymi partnerami2. Taka forma międzynarodowej współpracy gospodarczej jest sposobem na stworzenie całkowicie nowej, bardziej konkurencyjnej w skali globalnej jakości. Integrujące się państwa podejmują działania 1. Termin integracja pochodzi z języka łacińskiego, od słowa integratio- proces scalania. Z punktu widzenia etymologii oznacza zatem łączenie się określonych elementów w jakościowo i ilościowo nową strukturę. Samo słowo integracja, w rozumieniu łączenia części w pewną całość, pojawiło się po raz pierwszy w druku w 1620 roku. Mianem integracji można ponadto określić wiele zjawisk, np. rozpatrując integrację regionów gospodarki narodowej (narodowa, wewnątrzkrajowa), łączenie państw w większe całości (międzynarodowa integracja regionalna) lub proces integracji światowej (uniwersalnej, globalnej). Integracja, która stanowi przedmiot zainteresowania, rozumiana jest jako proces scalania odrębnych gospodarek narodowych w jeden zharmonizowany organizm gospodarczy. Idea taka pojawiła już dawno temu. Według niektórych teoretyków przedmiotu zamysł integracji wywodzi się już z czasów starożytnych. A. Marszałek upatruje źródeł rozwoju idei integracji w starożytnej Grecji, gdzie łączono państwa-miasta w tzw. amfiktionie wzmocnione symmachiami, czyli sojuszami wojskowymi. Amfiktionie były związkami utworzonymi wokół świątyń wspólnego bóstwa i opierały się na zasadzie suwerenności członków [A. Marszałek (red.), Integracja europejska, PWE, Warszawa 2004, s. 25-27]. 2 F. Machlup, Integracja gospodarcza-narodziny i rozwój idei, PWN, Warszawa 1986, s. 7.. 10.

(11) zmierzające do wspólnego rozwiązywania problemów ekonomicznych poprzez stwarzanie jednolitego obszaru gospodarczego w drodze znoszenia barier w przepływie towarów, usług, kapitału i siły roboczej. Pojęcie międzynarodowej integracji ekonomicznej pojawiło się zasadniczo w latach 30. XX wieku3. Literatura przedmiotu nie wypracowała jednak, jak dotąd, jednej powszechnie używanej definicji integracji. Po II wojnie światowej, w obliczu powstających organizacji integracyjnych w Europie Zachodniej4, pojawił się wyraźny podział w teorii na dwa nurty. Pierwszy z nich był silnie związany z neoklasyczną szkołą ekonomii - kontynuując myśl wolnorynkową. W drugim zaś wyraźnie nawiązywano do poglądów Keynesa - postulując regulację mechanizmu rynkowego. Współcześnie możemy mówić o innym kierunku, który jest próbą syntezy tych dwóch tradycyjnych nurtów w celu stworzenia koncepcji, która by łączyła sprawdzone przez praktykę postulaty teorii neoliberalnej oraz tzw. regionalnej integracji. Przyjmuje się, że w neoliberalizmie podstawowym warunkiem integracji jest sprawne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Kwestionuje się zasadność tworzenia zamkniętych ugrupowań regionalnych, podkreślając, że są one jedynie etapem przejściowym na drodze do zintegrowania gospodarki światowej. Regionaliści postulują natomiast koordynację, a z czasem ujednolicenie polityki ekonomicznej w ramach pewnego organizmu a nie w skali gospodarki globalnej. Integracja, zgodnie z podejściem neoliberalnym, to proces likwidacji barier w obrocie międzynarodowym towarów, pracy, kapitału i usług w celu stworzenia warunków do niezakłóconego funkcjonowania mechanizmu wolnego rynku. Proces integracji ma charakter ciągły, a scalanie elementów kształtujących integrację następuje stopniowo i z różnym natężeniem. Regionalna integracja gospodarcza jest natomiast skoordynowana z zachowaniami państw członkowskich na sferze społeczno- politycznej. Dla jej realizacji niezbędne jest współwystępowanie mechanizmu rynkowego oraz organów. 3. E. Kawecka-Wyrzykowska, Historia i rozwój idei integracji europejskiej, Warszawa 2002, s. 3 (http://www.ukie.gov.pl). 4 Zasadniczo wyróżnia się trzy fale w rozwoju zinstytucjonalizowanych form międzynarodowej integracji gospodarczej w okresie powojennym [I. Pietrzyk, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej [w:] Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynków pod red. S. Miklaszewskiego, E. Molendowskiego, Difin, Warszawa 2009, s. 35]: a. od lat 50. XX wieku - wówczas powstają ugrupowania w Europie, a następnie w Afryce i Ameryce Łacińskiej; b. od połowy lat 80. XX wieku wraz z zintensyfikowaniem działań na rzecz pogłębienia integracji europejskiej (Jednolity Akt Europejski) oraz umową o wolnym handlu między Kanadą a USA (poszerzoną później o Meksyk); c. lata 90. XX wieku wzrost liczby regionalnych porozumień handlowych (od chwili powstania WTO w 1995 roku do 2003 roku dokonano 130 notyfikacji umów regionalnych).. 11.

(12) centralnych, narodowych lub międzynarodowych, które wzajemnie się uzupełniają i warunkują. Pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej doczekało się wielu analiz, jednak w doktrynie, jak zostało już podkreślone, brak jednomyślności także co do sposobu jej realizacji. Można wyodrębnić cztery podstawowe kryteria warunkujące podejścia definicyjne, które w pewnym zakresie uzupełniają i systematyzują powyższy podział5: • mechanizmu integracji; • metod integracji; • horyzontu integracji; • poziomu rozwoju partnerów i korzyści z integracji. Według kryterium mechanizmu wyróżnia się integrację realizowaną w warunkach wolnej konkurencji i wymiany oraz w sytuacji konkurencji niedoskonałej. Pierwsze ujęcie jest oparte na klasycznej doktrynie wolnego handlu, a zjawisko integracji utożsamiane jest z liberalizacją przepływów czynników produkcji. Jednym z przedstawicieli tej koncepcji jest W. Röpke, według którego „integracja to stan rzeczy, który umożliwia stosunki handlowe między różnymi gospodarkami narodowymi równie swobodne i równie korzystne, jak te które istnieją wewnątrz gospodarki narodowej”6. Podobną definicję podaje R. Aron, mówiąc o integracji jako o stanie, w którym dwa różne organizmy gospodarcze można uznać za w wysokim stopniu zintegrowane, kiedy transakcje pomiędzy jednostkami z innych gospodarek, przypominają dokładnie transakcje między dwiema jednostkami w tej samej gospodarce7. Bez wątpienia znoszenie barier handlowych może prowadzić do integracji gospodarczej, ale nie dzieje się tak jednak zawsze. Szczególnie w krajach o niskim poziomie rozwoju gospodarczego liberalizacja handlu może okazać się warunkiem niewystarczającym do intensyfikacji procesu integracji8. Współpraca w grupie krajów rozwijających się przebiega mniej dynamicznie, napotyka bowiem na liczne przeszkody, takie jak brak odpowiednich struktur gospodarczych czy stabilności politycznej9. 5. J. Misala, Zarys teoretycznych podstaw międzynarodowej integracji gospodarczej [w:] Proces integracji gospodarczej Polski z krajami członkowskimi Unii Europejskiej w świetle teorii pod red. J. Misali, Politechnika Radomska, Radom 2001, s. 21-23. 6 Z. Kamecki, Pojęcie i typy integracji gospodarczej, „Ekonomista” nr 1, 1967, s. 93-94. 7 R. Aron, Problems of European Integration, „Lioyds Bank Review”, April 1953, cyt. za: J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych w strefach wolnego handlu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 22. 8 J. Borowiec, K. Wilk, Integracja europejska, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2005, s. 13. 9 Przykładem może być działalność Stowarzyszenia Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (LAFTA), w przypadku której eliminacja barier handlowych napotkała na utrudnienia w postaci różnic w poziomie rozwoju. 12.

(13) W przypadku drugiego podejścia zakłada się występowanie mechanizmu rynkowego sterowanego odgórnie. Wśród zwolenników koordynacyjnej roli rządów narodowych wymienić należy m.in.: J. Tinbergena oraz B. Balassę. Pierwszy z nich wprowadził do teorii dwa pojęcia: integracji negatywnej i pozytywnej10. Podejście negatywne obejmuje te zmiany, które prowadzą do zniesienia dyskryminacji poprzez liberalizację, pozytywne natomiast polega na modyfikacji istniejących instrumentów i instytucji na poziomie krajowym oraz tworzeniu nowych podmiotów ponadnarodowych. Działanie takie ma na celu efektywniejsze funkcjonowanie rynku i osiągnięcie szerszych celów politycznych. Z integracją, według autora, mamy do czynienia tylko w sytuacji, kiedy kraje członkowskie przekazują instytucjom ponadnarodowym swoje uprawnienia w dziedzinie polityki gospodarczej. Z powyższym wyróżnieniem na integrację pozytywną i negatywną koresponduje podział według kryterium metod, zgodnie z którym można mówić o metodzie funkcjonalnej (inaczej neoliberalizmie, uniwersalizmie, globalizmie) i instytucjonalnej (regionalnej, autorytatywnej). Według pierwszej metody, podobnie jak w przypadku integracji negatywnej, proces scalania gospodarek należy pozostawić mechanizmowi rynkowemu - wychodząc z założenia, że ekonomiczna integracja między partnerami występuje wtedy, kiedy wolna konkurencja przeważa na wszystkich ich rynkach towarów i czynników produkcji. Podstawowym zadaniem instytucji integrujących jest działanie w celu liberalizacji protekcyjnych środków polityki handlowej, które hamują wolną wymianę. W konsekwencji następuje stworzenie szerszego rynku, w którym prawa popytu i podaży mogą efektywnie działać bez ograniczeń ze strony interwencji administracyjnej. Metoda instytucjonalna postuluje natomiast przekazanie części kompetencji i funkcji ekonomicznych wspólnym instytucjom integracyjnym (jak w przypadku integracji pozytywnej). Zakłada bowiem, że koordynacja, a nawet unifikacja i centralizacja pewnych dziedzin polityki ekonomicznej jest niezbędna dla rozwoju integracji11. Zwolennicy tej metody uznali liberalizację wymiany jedynie za warunek wstępny integracji. Wolny handel, według nich, nie zapewnia racjonalnego rozmieszczenia czynników produkcji w skali międzynarodowej. Uważają oni, że integracja może być osiągana tylko poprzez środki administracyjne - obejmujące początkowo koordynację, a później unifikację polityki członków (Argentyna, Brazylia, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj, Kolumbia, Ekwador, Wenezuela, Boliwia) oraz konfliktów wewnętrznych i sporów politycznych. 10 J. Tinbergen, International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam-Brussel 1954, s. 57. 11 J. Misala, Zarys teoretycznych podstaw…, op. cit., s. 23.. 13.

(14) ekonomicznej. W tym sensie postępująca integracja ma dokonywać się przez stałe działanie administracyjne. Metoda instytucjonalna zmierza do utworzenia unii ekonomicznej, w której funkcje polityki ekonomicznej zostają przekazane na rzecz organu ponadnarodowego. Trzecie kryterium nawiązuje do horyzontu czasowego integracji. W celu zrozumienia idei tego podziału należy przytoczyć definicję B. Balassy, który traktuje integrację zarówno jako proces, jak i pewien stan rzeczy (state affair)12. Integracja gospodarcza rozumiana jako proces obejmuje przedsięwzięcia zmierzające do zniesienia dyskryminacji między jednostkami gospodarczymi należącymi do różnych państw. Traktowana zaś jako stan w określonym punkcie czasu oznacza układ docelowy, w którym brak jest barier dyskryminujących partnerów pochodzących z innych krajów. W tym kontekście integrację należy rozumieć raczej jako proces prowadzący do znoszenia ograniczeń ekonomicznych pomiędzy zainteresowanymi krajami. Dzięki uruchomieniu odpowiednich instrumentów służących koordynacji działań w wyznaczonym celu można osiągnąć zamierzony efekt, czyli ów stan, w którym kraje mogą funkcjonować jako jeden organizm. Oznaczałoby to zamknięcie procesu integracji. Biorąc jednak pod uwagę doświadczenia w tym zakresie, należy zauważyć, że ukończenie pewnego etapu integracji zachęca do dalszych działań. Wynika to przede wszystkim z faktu, że integracja dotyczy „stale funkcjonujących” gospodarek narodowych, które rozwijają się i podlegają ciągłym przemianom. W tym miejscu warto przytoczyć słowa E. Taylora, który wyjaśnia, że w rozważaniach teoretycznoekonomicznych „[...] ujęcie dynamiczne jest bliższe rzeczywistości niż statyczne. Słusznie się mówi nieraz, że rzeczywistość jest dynamiczna” 13. Czwarte, ostatnie kryterium dotyczące poziomu rozwoju partnerów wyróżnia integrację równych i nierównych partnerów oraz integrację, z której korzyści dzielone są w równych częściach lub też nie14. Dominuje przy tym pogląd, że funkcjonowanie ugrupowania integracyjnego powinno być podporządkowane kryterium równych szans, przywilejów i korzyści. Według G. Myrdala integracja gospodarcza to realizacja ideału równości szans w stosunkach między narodami różnych krajów. Integracja w tym ujęciu to nie tylko procesy ekonomiczne, ale także społeczne, psychologiczne, polityczne i prawne. Dopiero zmiany we wszystkich wspomnianych dziedzinach umożliwiają spełnienie warunku równości szans15. Z. 12. B. Balassa, The Theory of Economic Integration, George Allen & Unwin Ltd, London 1961, s. 3. S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej. Teoretyczne aspekty korzyści z międzynarodowej regionalnej integracji gospodarczej, SGH, Warszawa 2000. 14 J. Misala, Zarys teoretycznych podstaw…, op. cit., s. 22. 15 G. Myrdal, An International Economy. Problems and Prospects, Harper and Bros, New York 1956, s. 10-13. 13. 14.

(15) kolei zdaniem A. Marchala integracja odpowiada idei solidarności, a „zespół zintegrowany ma miejsce wtedy, kiedy więzi solidarności istniejące pomiędzy jego elementami są takie, że pełna swoboda handlu nie szkodzi nikomu i jest korzystna dla wszystkich”16. Zakłada on zatem istnienie pewnej proporcjonalności korzyści, kiedy z rozwoju jednych korzystają inni i żadna strona tego procesu nie może dominować nad drugą. Powyższe definicje podkreślają znaczenie polityki ekonomicznej i społecznej, które odpowiednio prowadzone służą integracji gospodarczej traktowanej jako proces dynamiczny. Wątpliwość budzi jednak pogląd, który mówi o takim stanie, w którym wszystkie uczestniczące w procesie kraje mają równe możliwości. W praktyce postulat ten nie zawsze udaje się bowiem realizować. Należy w tym miejscu sprecyzować pojęcie „równości” bądź „nierówności”, które może być rozumiane w aspekcie ekonomicznym (poziom rozwoju gospodarczego) bądź prawnym (kształtowanie norm prawnych obowiązujących poszczególne zintegrowane gospodarki). P. Streeten uważa na przykład, że integracja nie powinna być definiowana poprzez jej środki (tj. wolny handel, jednolity rynek, wymienialność walut), lecz za pomocą celów, do których zmierza, tj. równości, wolności, dobrobytu. Zintegrowane społeczeństwo występuje wtedy, kiedy wszyscy członkowie tego społeczeństwa są traktowani jednakowo. Integracja ekonomiczna oznacza zatem równość ekonomiczną w rozumieniu jednakowych szans, tak jak integracja polityczna oznacza te same prawa polityczne17. Współcześnie. integrację. gospodarczą. najczęściej. definiuje. się. jako. proces. gospodarczego scalania, czyli proces łączenia w jedną całość oddzielnych dotąd elementów18. Powstające w ten sposób organizmy nie stanowią prostej sumy potencjałów gospodarczych ich. państw. narodowych,. ale. nową,. wewnętrznie. spójną. strukturę. ekonomiczną.. Charakterystyczne jest to, że możliwości tej nowo powstałej organizacji przewyższają sumę możliwości samodzielnych gospodarek. W podobny sposób przedstawia to M. Byé. Według niego „integrować to nie znaczy dodawać. W trakcie integracji poszczególne jednostki ekonomiczne, przedsiębiorstwa, gałęzie produkcji, regiony gospodarcze dostosowują się wzajemnie do siebie, lecz aby w procesie integracji w ogóle doszło do tych zmian i dostosowań strukturalnych, wzajemny obrót gospodarczy danej grupy krajów musi być duży. 16. A Marschal, L’Europe solidaire, Cujas, Paris 1964, s. 189. P. Streeten, Economic Integration. Aspects and Problems, A.W. Sythoff, Leyden 1964, cyt. za: J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych…, op. cit., s. 25. 18 E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2001, s. 9. 17. 15.

(16) w stosunku do wielkości ich globalnej produkcji”19. Zwraca on także uwagę na warunek konieczny, czyli stopień powiązań gospodarczych zainteresowanej grupy państw. Z. Kamecki podkreśla, że określona grupa krajów tworząc wewnętrznie spójny organizm ekonomiczny, który nie jest wyobcowany z gospodarki światowej, przeciwstawia się jednocześnie krajom trzecim, funkcjonującym poza ugrupowaniem20. Zwraca on tym samym uwagę na fakt, że o ile procesowi integracji przyświeca idea liberalizacji wzajemnych obrotów, to odnosi się to tylko do powiązań wewnątrz ugrupowania. Cechą wyróżniającą jest właśnie stosowanie polityki protekcyjnej w handlu z krajami trzecimi. W tym miejscu warto przeanalizować jeszcze jeden aspekt, a mianowicie zależność pomiędzy procesami integracji a globalizacją. Współczesna gospodarka światowa rozwija się bowiem pod wpływem dwóch tendencji: z jednej strony są to procesy sprzyjające globalizacji, a z drugiej - prowadzące do międzynarodowej integracji gospodarczej państw. Oba procesy wykazują wiele podobieństw, np. zarówno globalizacja, jak i integracja są wynikiem internacjonalizacji, czyli intensyfikacji związków między państwami. Ponadto oba mogą dokonywać się poprzez liberalizację przepływów czynników produkcji. Najważniejszą cechą globalizacji jest poszerzanie i pogłębianie współzależności między krajami, regionami, ich społeczeństwami i podmiotami gospodarczymi, prowadzących do jakościowo nowych powiązań na różnych poziomach (firm, rynków i gospodarek), czyli do postępującej integracji gospodarki światowej21. Głównym narzędziem i nośnikiem jest postęp naukowo-techniczny, który umożliwia błyskawiczną komunikację i przemieszczanie się w przestrzeni22. Równoległy rozwój i koegzystencja integracji regionalnej i globalnej dowodzi, że procesy te wzajemnie się wzmacniają - można mówić o występowaniu sprzężenia zwrotnego między nimi23. Zjawisko globalizacji można definiować jako postępujący proces integracji w skali międzynarodowej. Zależność tę można także odwrócić, tzn. integrację traktować jako formę przejściową między gospodarowaniem w skali jednego państwa a gospodarowaniem w skali globalnej. Integracja regionalna stanowi zatem bodziec do pogłębienia globalizacji, ale równocześnie globalizacja implikuje procesy integracji gospodarczej. Lester C. Thurow pisze: „dokonanie przejścia od gospodarek narodowych do gospodarki ogólnoświatowej w jednym gigantycznym skoku jest oczywiście niemożliwe. W rezultacie pojawiają się regionalne bloki 19. M. Byé, Localisation de l’investissement et Communauté Economique Européenne, “Revue Economique” nr 2, 1958, cyt. za: J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych…, op. cit., s. 24 20 Z. Kamecki, Pojęcie i typy integracji…, op. cit., s. 93. 21 I. Pietrzyk, Globalizacja i regionalizacja…, op. cit., s. 22. 22 E. Polak, Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne, Difin, Warszawa 2009, s. 23. 23 P. Bożyk, J. Misala, Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003, s. 246.. 16.

(17) handlowe jako stopnie pośrednie w ewolucyjnym procesie wiodącym ku prawdziwie globalnej gospodarce”24. Szczególnie dla państw słabszych ekonomicznie integracja może stać się wewnętrznym aspektem globalizacji poprzez fakt, że kraj włącza się w gospodarkę światową dzięki udziałowi w ugrupowaniu integracyjnym. W tym kontekście ugrupowanie integracyjne spełnia w stosunku do gospodarek narodowych rolę etapu przejściowego, podczas którego wyrównywane są różnice w poziomie rozwoju. Takie spojrzenie na integrację może być akceptowane jedynie w jakiejś perspektywie czasowej. Izolowanie się w obawie przed niemożnością sprostania konkurencji międzynarodowej prowadzi z czasem do ugruntowania zacofanych struktur gospodarczych. Zgodnie z koncepcją tzw. nowego regionalizmu25, współczesne ugrupowania integracyjne, aby sprostać wymogom globalizacji powinny otwierać się, przynajmniej częściowo, na konkurencję z zewnątrz. Takie działanie prowadzi do przyspieszenia postępu technologicznego, wzrostu efektywności produkcji oraz poprawy jej jakości (w odróżnieniu od sytuacji, kiedy ugrupowanie byłoby całkowicie zamknięte w stosunku do otoczenia). Efektem „otwierania się” ugrupowań integracyjnych jest m.in. rozszerzanie ich składu członkowskiego. Jedynie dynamiczna i otwarta orientacja daje szansę na pokonywanie progów rozwojowych, w przeciwieństwie do protekcjonizmu i izolacjonizmu. Polityka krajów członkowskich tworzących ugrupowanie ma na celu ściślejszą współpracę, co jest uzasadnione, oraz unifikację ich gospodarek. Sprowadza się to do liberalizacji. wewnętrznej. i. odpowiednio. stosowanych. elementów. protekcjonizmu. zewnętrznego. Wielu autorów zastanawia się nad legalnością protekcjonistycznego przeciwstawiania się krajom trzecim w obliczu zobowiązań na forum WTO26. Współpraca w ramach zamkniętego ugrupowania integracyjnego może być odczytywana jako dążenie do segmentacji rynku światowego27, co w konsekwencji prowadzi do dezintegracji gospodarki światowej. Analizując ten problem, S. Ładyka, doszedł do wniosku, że reguły GATT nie zabraniają tworzenia organizacji regionalnych, zakładają one jednak, że nie będzie stosowana taka polityka, która zwiększałaby dyskryminację ponad poziom, jaki istniał przed powołaniem ugrupowania integracyjnego28. Ponadto w literaturze przedmiotu można znaleźć nowe argumenty przemawiające na korzyść regionalizmu, który daje większe możliwości 24. L. C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 162. P. Bożyk, J. Misala, Integracja ekonomiczna…, op. cit., s. 250. 26 Międzynarodowy system handlowy GATT/WTO usankcjonował legalność regionalnych porozumień handlowych, które stanowią derogację spod działania klauzuli najwyższego uprzywilejowania (art. XXIV GATT i V GATS). 27 S. Miklaszewski, Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki światowej [w:] Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze u progu XXI w., pod red. S. Miklaszewskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 23. 28 S. Ładyka, Z teorii integracji …, op. cit., s. 24. 25. 17.

(18) współpracy niż negocjacje w ramach WTO, a równocześnie stanowi wsparcie dla systemu wielostronnego29. Regionalna integracja gospodarcza przejawia się zarówno w formie inicjatyw instytucjonalnych (tzw. integracji regionalnej de iure, czyli regionalizmu), jak i jako spontaniczne pogłębianie powiązań ekonomicznych między sąsiadującymi ze sobą krajami (tzw. integracja regionalna de facto, czyli regionalizacja)30. Pierwsza z tych form prowadzi do powstawania regionalnych porozumień handlowych, które często - w kontekście globalizacji są postrzegane jako rozwiązanie second best31. Oznacza to, że stanowią one kontynuację globalizacji w ograniczonym terytorialnie zakresie. Integracja gospodarcza w tym kontekście staje się często metodą poprawy sytuacji gospodarek, których konkurencyjność na rynku światowym jest niska Z kolei zjawisko integracji regionalnej de facto, podobnie jak i globalizacji, jest efektem dynamiki rynkowej, czyli głównie rezultatem działalności firm a nie władz publicznych32. Równolegle występowanie tych procesów jest wynikiem powstania nowych form organizacji produkcji, związanych z segmentacją procesu produkcyjnego33. Zasadniczą przesłanką globalizacji jest więc dążenie przedsiębiorstw do maksymalizacji zysku, a mechanizmem regulującym alokację zasobów w gospodarce i pobudzającym ludzką aktywność jest konkurencja34. Integrujące się państwa mają na celu głównie wzrost efektywności gospodarowania poprzez racjonalny podział pracy. Integracja może być także postrzegana jako element łączący daną gospodarkę z krajami przodującymi ekonomicznie i konkurencyjnymi w skali międzynarodowej35. Integracja regionalna, w tym ujęciu, jest próbą odpowiedzi krajów małych i średnich na wyzwania ze strony gospodarek silniejszych ekonomicznie. Rozszerzenie międzynarodowej wymiany i dążenie do specjalizacji tworzy możliwość. podniesienia. efektywności. produkcji. i. przyspieszenia. tempa. rozwoju. gospodarczego.. 29. E. Kawecka-Wyrzykowska, Historia i rozwój…, op. cit. I. Pietrzyk, Globalizacja i regionalizacja…, op. cit., s. 31. 31 J. Misala, Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania, SGH, Warszawa 2005, s. 450. 32 Już w latach 1950-1970 zauważono, że zgodnie ze strategią rozwoju regionalnego wiele państw dokonuje przemieszczeń przedsiębiorstw z centrum na peryferie kraju. Podawano dwie główne przyczyny tej zmiany lokalizacji: społeczną (zatrudnienie i rozwój) oraz drugą, określaną jako praktyczną (dekoncentrację). Współcześnie także można mówić o przesunięciach na linii centrum–peryferia, przy czym peryferia z perspektywy Unii Europejskiej stanowią inne państwa, najczęściej nowi członkowie UE [E. Małuszyńska, Delokalizacja przedsiębiorstw, „Wspólnoty Europejskie” nr 3(172), 2006]. 33 I. Pietrzyk, Globalizacja i regionalizacja…, op. cit., s. 32. 34 E. Polak, Globalizacja a zróżnicowanie…, op. cit., s. 23. 35 E. Jantoń-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza, PWN, Poznań 1998, s. 10. 30. 18.

(19) U podstaw globalizacji oraz integracji leży liberalizm gospodarczy. Różnie natomiast jest definiowana funkcja państwa i pozostałych podmiotów stosunków międzynarodowych, tj. organizacji międzynarodowych oraz korporacji transnarodowych. Współczesne teorie stosunków międzynarodowych wyjaśniają powiązania i zależności pomiędzy wyżej wymienionymi podmiotami gospodarki światowej36. Jedną z nich jest realizm polityczny odwołujący się do Hobbesa, Machiavellego, a obecnie reprezentowany przez realizm strukturalny K. Waltza. U jego podstaw leży założenie, że głównym podmiotem stosunków międzynarodowych jest państwo racjonalne i unitarne. Nie występuje zatem potrzeba funkcjonowania instytucji ponadnarodowych, a korporacje transnarodowe, pod względem wagi i znaczenia, nie dościgną nigdy państwa. Założenia te okazały się jednak niewystarczające do wyjaśnienia procesów zachodzących we współczesnej gospodarce światowej. Z czasem poglądy realistów ewoluowały i tak zjawisko globalizacji tłumaczą oni przez pryzmat interesu głównego państwa w systemie (tj. Stanów Zjednoczonych). Integracja stała się natomiast metodą tworzenia mechanizmów współzależności i transferu władzy dla państw małych, które w konsekwencji uniezależniają się od gospodarek dużych. Z kolei liberalny instytucjonalizm, reprezentowany przez R. Keohane i J. Nye’a, dopuszcza istnienie innych, obok państwa, uczestników gospodarki światowej. Dla realistów głównym celem było przetrwanie i bezpieczeństwo, natomiast u liberałów najcenniejsze są dobrobyt i porządek społeczny. Może to być osiągnięte poprzez współdziałanie wszystkich podmiotów stosunków międzynarodowych, funkcjonujących w oparciu o normy i prawo międzynarodowe37. A. Wendt, w nurcie społecznego konstruktywizmu, koncentruje się na procesach kształtowania się tożsamości i interesów uczestników stosunków międzynarodowych. O ile w ujęciu dwóch poprzednich teorii tożsamość była pojęciem egzogenicznym, o tyle tutaj tożsamość i interesy państwa kształtują się zależnie od okresu historycznego i są dane wewnętrznie. Konstruktywizm najpełniej wyjaśnia procesy integracji, badając dlaczego współczesne państwo rezygnuje z części swojej niezależności oraz suwerenności na rzecz. 36. J. Czaputowicz, Problemy globalizacji a integracja europejska, „Polska w Europie” nr 2(40), 2002, s. 116118. 37 Ibidem.. 19.

(20) instytucji ponadnarodowych. Następuje wzmacnianie więzi lojalnościowych wobec władz lokalnych i instytucji ponadnarodowych, na znaczeniu tracą zaś struktury państwowe38. Niemniej jednak państwo narodowe jest wciąż najważniejszym podmiotem stosunków międzynarodowych i podstawową jednostką polityczną, co w szczególności ujawnia się w sytuacjach kryzysowych39. Współczesny świat i postępująca internacjonalizacja niektórych dziedzin życia stawiają przed instytucją państwa narodowego nowe wyzwania. Globalny przepływ towarów, informacji i wzorców kulturowych oraz wzrastająca liczba i znaczenie niepaństwowych. uczestników. stosunków. międzynarodowych,. a. także. regulacji. prawnomiędzynarodowych pozbawiły państwo całkowitej autonomii w realizacji swoich potrzeb i interesów. Prawdą jest, że rola państwa jest obecnie bardziej ograniczona niż kiedyś – z jednej strony przez globalne siły ekonomiczne, z drugiej zaś oddolnie przez ludzi (mniejszości, grupy etniczne). Nie oznacza to jednak zmierzchu suwerenności państwa narodowego i powstania świata bez granic40. Takie prognozy według P. Streetena są przedwczesne. Uważa on nawet, że szybko postępująca globalizacja jest niejako złudzeniem, wynikającym z krótkiej perspektywy czasowej, obejmującej ostatnie 30-40 lat41. Jest ona skutkiem otwarcia się gospodarek po okresie wyjątkowego izolacjonizmu związanego z wielkim kryzysem i II wojną światową. Inni dodają, że błędne przekonanie o nieodwracalności procesu globalizacji gospodarczej wynika z jej postrzegania jako skutku rewolucji technicznej w transporcie i komunikacji. W rzeczywistości jest ona jednak wynikiem łącznego działania dwóch czynników: wspomnianych już zmian technologicznych oraz zmian politycznych wynikających z decyzji państw o rezygnacji z kontroli przepływów finansowych i handlowych42. Regionalna integracja gospodarcza może być traktowana jako próba adaptacji państwa do nowej sytuacji globalnej w celu rozszerzenia możliwości działania. U podstaw dążenia. 38. A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 211. 39 Teoretyczne zalety integracji rynków i jej otwartości gospodarczej stają się wadami w sytuacji kryzysów, które nakładają na państwa koszty ekspansji rynków międzynarodowych. Kryzysy skracają również horyzont czasowy, w którym są realizowane korzyści z globalizacji, sprawiając, że pojawiają się przypadki państw, które poniosły koszty globalizacji gospodarczej, a nie odczuły jej korzyści [A. Surdej, Współzależność gospodarcza a autonomia polityki gospodarczej państw [w:] Platon na Wall Street. Konserwatywne refleksje o kryzysie ekonomicznym, pod red. J. Kloczkowskiego, J. Price’a, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2010]. 40 Rzecznicy zaniku suwerenności państwa odrodzili się na początku lat 90. XX wieku, głosząc, jak Kenichi Ohmae, koniec geografii oraz powstanie świata bez granic, w którym podstawową i ostateczną instancją będzie rynek. 41 P. Streeten, Integration, Interdependence and Globalization, “Finance and Development. A Quarterly Magazine of the IMF”, Volume 38 No 2, 2001. 42 A. Surdej, Współzależność gospodarcza…, op. cit., s. 372.. 20.

(21) państwa do integracji gospodarczej leży założenie, że przynosi ona korzyści w postaci zwiększenia dobrobytu ekonomicznego i społecznego (poprzez m.in.: korzyści związane ze skalą gospodarowania, specjalizacją produkcji, rozmiarami rynku), a także pozwala osiągnąć cele pozaekonomiczne (umacnianie pozycji politycznej i obronnej, np. zapewnienie pokoju w Europie po II wojnie światowej)43. Toteż interpretacje teorii integracji można zasadniczo podzielić na dwie grupy - prezentujące podejście ekonomiczne bądź polityczne. Nie ma zgody, czy integracja jest procesem politycznym czy gospodarczym i jaki jest poziom oddziaływania na siebie obu tych sfer. Praktyka pokazuje jednak, że nie można traktować tych podejść jako zupełnie autonomicznych nurtów badawczych44.. 2. Modele integracji rynkowej Teorie ekonomiczne interpretują integrację jako formę współpracy gospodarczej mającą na celu eliminację granic ekonomicznych pomiędzy państwami oraz tworzenie płaszczyzny do scalania gospodarek narodowych. W tym kontekście definicję integracji gospodarczej można ująć jako: „proces łączenia się gospodarek narodowych, ukierunkowany na zwiększenie efektywności gospodarowania, wzmocnienie państw na arenie międzynarodowej oraz osiąganie wspólnych korzyści gospodarczych, np.: zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego, wzrost wymiany handlowej i przepływów kapitałowych, stabilizacji cen i walut krajowych”45. Dla wyjaśnienia tych procesów wykorzystuje się przede wszystkim dorobek teorii handlu zagranicznego oraz makroekonomii gospodarki otwartej uzupełnionej o założenia geografii ekonomicznej. Według teorii handlu zniesienie barier w przepływie czynników produkcji powinno powodować przepływ kapitału z krajów bogatych do uboższych. Tam z kolei występuje nadmiar nisko opłacanej siły roboczej, która powinna przepływać w przeciwnym kierunku. Taka alokacja zasobów prowadzi do ogólnego wzrostu dobrobytu i wyrównania się poziomu rozwoju współpracujących gospodarek. Problem bezrobocia i niskich płac może jednak nie zostać rozwiązany w sytuacji, kiedy do krajów bogatszych przeprowadzą się najlepiej wykształceni obywatele. Wówczas mamy do czynienia. 43. E. Kawecka-Wyrzykowska, Pojęcie i formy międzynarodowej integracji gospodarczej [w:] Integracja europejska, pod red. J. Barcz, E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, K. Michałowskiej-Gorywody, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2007, s. 24. 44 S. Miklaszewski podaje, że „poglądy ekonomiczne albo są pochodną, albo wypływają z modelowych ujęć integracji, które obejmują nie tylko sferę gospodarczą, lecz i całokształt procesów socjopolitycznych” [Uwagi o stanie teorii integracji w literaturze zachodniej, Folia Economica Cracoviensia, vol. XXVII (1984)]. 45 W. Głuch: Unia Europejska. Słownik Encyklopedyczny, Wrocław, Wydawnictwo Europa 2003.. 21.

(22) z tzw. drenażem mózgów, który zmniejsza szanse na konwergencję dochodów w obu integrujących się gospodarkach. Rozwój procesów integracyjnych zgodnie z teoriami neoklasycznymi, zakładającymi m.in.: istnienie doskonałej konkurencji, publiczny charakter wiedzy oraz stałe przychody skali, powinien prowadzić do konwergencji realnej. Nowe teorie handlu, których prekursorem jest P. Krugman, zakładają natomiast istnienie konkurencji niedoskonałej, wzrastających przychodów skali oraz semipublicznego charakteru wiedzy. Podkreślają one, że integracja ekonomiczna przyczynia się do ogólnego wzrostu dobrobytu, chociaż przez efekty aglomeryzacji przemysłu może ona spowodować nierównomierne rozłożenie rezultatów wzrostu efektywności ekonomicznej46. Dążenie do poprawy efektywności gospodarowania jest najistotniejszym celem integracji w długim okresie. Decydują o tym głównie czynniki strukturalne, technicznotechnologiczne i koniunkturalne47. Pierwsze z nich mają na celu wykorzystanie względnych różnic wyposażenia krajów w czynniki produkcji. Drugie obejmują zróżnicowanie w poziomie wiedzy oraz technicznego uzbrojenia pracy, a znajdują odzwierciedlenie w wydajności. poszczególnych. czynników. wytwórczych.. Podejmowane. są. wspólne,. międzynarodowe przedsięwzięcia naukowo-badawcze, co pozwala na podniesienie progu nakładów na prace rozwojowo-wdrożeniowe, przekroczenie których przez pojedyncze państwa jest często niemożliwe. I wreszcie trzecia grupa czynników, tj. przesłanki koniunkturalne, które dzięki rozwiniętej międzynarodowej współpracy mogą kompensować zmiany podaży i popytu w kraju. Podstawową przesłanką integracji gospodarczej jest liberalizacja i intensyfikacja wymiany handlowej w ramach zainteresowanej grupy państw. Ograniczenia narzucone rynkowi wewnętrznemu o niewielkich rozmiarach, mało zróżnicowanych zasobach i trudnościach w korzystaniu ze skali produkcji mogą być przezwyciężone przez prowadzenie handlu zagranicznego. Wzrost obrotów pomiędzy członkami danego ugrupowania przekłada się na szybszą dynamikę wzrostu PKB (rysunek 1). Możliwe jest to dzięki wystąpieniu wspomnianych już przewag komparatywnych, korzyści skali, a także akumulacji kapitału, transferu technologii oraz wzrostowi konkurencji i obniżce cen. Przewaga komparatywna wynika ze względnych różnic kosztów wytwarzania dóbr będących przedmiotem wymiany. Kierunek specjalizacji produkcji jest determinowany przez. 46. D. Hűbner, Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, referat na konferencji nt. Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, Warszawa 25 –26 marca 2004. 47 J. Misala, Zarys teoretycznych podstaw…, op. cit., s. 23-25.. 22.

(23) niższy koszt alternatywny a nie bezwzględny poziom nakładów, jakie w poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych towarów. Korzyści skali (inaczej rosnące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy długookresowe koszty przeciętne spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Jedna z przyczyn ich występowania wiąże się ze specjalizacją i handlem zagranicznym, które umożliwiają poszerzanie grupy odbiorców48. Rysunek 1 Skutki liberalizacji handlu dla gospodarki Liberalizacja handlu. Wzrost obrotów handlowych. Niższe ceny. Przewaga komparatywna. Korzyści skali. Akumulacja kapitału. Transfer technologii i innowacji. Wzrost konkurencji. Stabilność makroekonomiczna Szybsza dynamika wzrostu PKB Źródło: Oxford Economic Forecasting, Trade Liberalization and CAP Reform in the EU, October 2005.. Bodźce płynące z wymiany zagranicznej skłaniają do zwiększenia rozmiarów produkcji, dodatkowych inwestycji oraz wzrostu stopy oszczędności, co z kolei zapewnia przyspieszenie akumulacji kapitału. Presja międzynarodowej konkurencji jest skutecznym narzędziem mobilizującym producentów do kształtowania kosztów na niskim poziomie, efektywnego wykorzystania siły roboczej, poprawy jakości produkcji oraz utrzymywania wysokiej stopy inwestycji. Międzynarodowy przepływ kapitału, a także technologii, wiedzy i innowacji, zwiększa produktywność czynników wytwórczych oraz przyczynia się do podniesienia poziomu produkcji i dochodów.. 48. Przeciwieństwem korzyści skali jest dyzekonomia skali, gdy zwiększenie skali działania firmy powoduje wzrost kosztów jednostkowych produkcji, najczęściej na skutek złej komunikacji w dużych, zbiurokratyzowanych organizacjach.. 23.

(24) Liberalizacja handlu pozwala nie tylko zwiększyć dostęp krajowych producentów do rynków zagranicznych, ale często prowadzi również do obniżki cen produktów poprzez tańszy import. Ponadto bardziej efektywne wykorzystanie przez producentów przewagi komparatywnej oraz efektu ekonomii skali przekłada się także na redukcję ceny wytworzonych przez nich towarów. Integracja gospodarcza stymulując koniunkturę sprzyja zatem podnoszeniu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego współpracujących państw. Należy jednak podkreślić, że może ją także zbiorowo osłabiać. Liberalizacja stosunków z zagranicą jest koniecznym, lecz niewystarczającym warunkiem wzrostu produkcji, eksportu i dochodu narodowego. To, czy dojdzie do poprawy sytuacji ekonomicznej w dużym stopniu zależy także od innych towarzyszących posunięć gospodarczych zorientowanych na wzrost oszczędności i wydajności pracy. Integracja przybiera różnorodne formy, które charakteryzują się odmiennym zaawansowaniem współpracy i intensywnością powiązań między rynkami. Zdaniem W. Mollego, integracja gospodarcza sprowadza się do „stopniowej eliminacji granic ekonomicznych pomiędzy krajami”49. Składa się z trzech etapów - w pierwszym zostaje przeprowadzona liberalizacja obrotu towarowego, w drugim następuje zniesienie przeszkód w zakresie przepływu czynników produkcji, tj. surowców, kapitału, siły roboczej i technologii. Celem zaś trzeciego etapu jest koordynacja polityki ekonomicznej pomiędzy partnerami, obejmująca poszczególne sektory gospodarcze, ale również takie aspekty gospodarowania, jak np. system kursów walutowych. B. Balassa wyróżnia pięć stadiów/szczebli/etapów integracji: strefę wolnego handlu, unię celną, wspólny rynek, unię gospodarczą oraz integrację całkowitą50. Klasyfikacja ta została przeprowadzona w oparciu o stopień ułatwień w dostępie do rynku krajów kooperujących. Większość teoretyków przedmiotu prezentuje 49. Podkreśla on ponadto, że integracja ekonomiczna nie jest celem samym w sobie, ale służy wyższym celom o charakterze zarówno ekonomicznym, jak i politycznym. Wyróżnia on następujące podstawowe przesłanki międzynarodowej integracji [W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Gdańsk 1995, s. 8]: 1) Dobrobyt ekonomiczny, który jest uzyskiwany dzięki specjalizacji produkcji i współpracy gospodarczej. 2) Pokój, na skutek tego, że kraje stają się wzajemnie od siebie zależne, co zmniejsza ryzyko wybuchu konfliktu zbrojnego między nimi. 3) Demokracja, bowiem funkcjonowanie parlamentarnej formy demokracji jest warunkiem udziału w ugrupowaniu integracyjnym. 4) Prawa człowieka, przestrzeganie których także stanowi warunek wstępny akcesji do danej organizacji. 50 Unia gospodarcza, w tym ujęciu, oznacza funkcjonowanie wspólnego obszaru celnego (unia celna), swobodę przepływu czynników produkcji (wspólny rynek), a ponadto koordynację polityk ekonomicznych. Całkowita integracja gospodarcza zakłada natomiast unifikację polityki fiskalnej, pieniężnej, socjalnej i antycyklicznej. Wymaga powstania instytucji ponadnarodowych, które odpowiadałyby za prowadzenie wspólnych polityk [B. Balassa, The Theory of Economic…, op. cit].. 24.

(25) podobny schemat ewolucji procesu integracji gospodarczej. Polska literatura najczęściej modyfikuje nieco klasyfikację Balassy, wyróżniając sześć kolejno coraz bardziej zaawansowanych etapów integracji51: Należą do nich: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia walutowa, unia ekonomiczna oraz unia polityczna (rysunek 2). Rysunek 2 Etapy rozwoju regionalnej integracji ekonomicznej Brak ceł wewnętrznych. STREFA WONEGO HANDLU. + wspólna zewnętrzna taryfa celna i wspólna polityka handlowa. UNIA CELNA. + swobodny przepływ czynników wytwórczych. WSPÓLNY RYNEK. + wspólna waluta i bank centralny. UNIA WALUTOWA. + koordynacja polityki ekonomicznej. UNIA EKONOMICZNA. + unifikacja polityki wewnętrznej i zagranicznej. UNIA POLITYCZNA. Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Balassa, The Theory of Economic…, op. cit. oraz P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998.. Strefa wolnego handlu to preferencyjne porozumienie handlowe, w którym kraje uczestniczące znoszą cła i ograniczenia ilościowe, ale zachowują autonomię w kształtowaniu stawek celnych w stosunku do krajów trzecich. Unia celna polega natomiast na eliminacji ceł i innych ograniczeń w handlu pomiędzy współpracującymi krajami oraz ustanowieniu jednolitej taryfy celnej względem państw trzecich, czyli utworzeniu wspólnego terytorium celnego. Można tu zatem mówić zarówno o preferencyjnym, jak i dyskryminacyjnym działaniu cła w unii celnej, ponieważ preferowany jest import z krajów należących do ugrupowania, natomiast dyskryminowany jest import z krajów trzecich. Wspólny rynek przejmuje zasady unii celnej i dodatkowo wprowadza swobodny przepływ towarów, kapitału i osób oraz swobodę świadczenia usług. Państwa należące do wspólnego rynku ustalają także spójne regulacje dotyczące napływu osób, kapitału i usług z państw trzecich. Klasycznym przykładem tego typu rozwiązania jest obecnie jednolity rynek Unii Europejskiej52. 51. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 517-520. Analizując skutki powstania strefy wolnego handlu i unii celnej, uwzględniono jedynie przepływ dóbr pomiędzy krajami, przy założeniu niemobliności czynników produkcji. Wprowadzenie swobodnego przepływu czynników produkcji jest podstawowym założeniem wspólnego rynku, w ramach którego zostaje 52. 25.

(26) Unia walutowa charakteryzuje się tym, że państwa w niej uczestniczące ustanawiają wspólną jednostkę walutową, będącą oficjalnym środkiem płatniczym tych krajów. Powoływany jest organ ponadnarodowy w postaci banku centralnego, którego zadaniem jest emisja nowego środka płatniczego, kontrola nad jego kursem w stosunku do walut państw trzecich i wypełnianie wszystkich innych obowiązków związanych z działalnością banku centralnego. Unia ekonomiczna, poza strefą wolnego handlu, unią celną, wspólnym rynkiem i unią walutową, obejmuje także koordynację poszczególnych dziedzin gospodarki. Powstaje na skutek wprowadzenia wspólnej polityki ekonomicznej (monetarnej, fiskalnej, przemysłowej, energetycznej, rolnej itd.) dla wszystkich integrujących się krajów, co sprzyja wyrównaniu warunków konkurencji w stosunku do podmiotów gospodarczych działających w ramach ugrupowania integracyjnego. Współcześnie, nawet w przypadku najbardziej zaawansowanego organizmu, jakim jest Unia Europejska mamy do czynienia jedynie z koordynacją tzw. polityk odcinkowych. Unia polityczna jest najwyższą formą integracji, która sprowadza się do unifikacji zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej krajów wchodzących w skład ugrupowania integracyjnego. Integracja systemów ekonomicznych zbudowana w oparciu o zasady wolnego rynku rozpoczyna się zatem w chwili, gdy wzajemny dostęp towarów, usług, pracy i kapitału do rynków państw uczestniczących w tym procesie staje się łatwiejszy niż dostęp do rynków państw pozostających poza ugrupowaniem. Każda umowa międzynarodowa, która prowadzi do redukcji barier dla wielostronnej wymiany handlowej, powoduje przekształcenie zarówno struktury handlu zagranicznego, jak i struktury produkcji dóbr i usług. Rozwój procesów integracyjnych skutkuje powstaniem kilku zależności, wśród których można wyróżnić grupę efektów statycznych i dynamicznych (rysunek 3). Pierwsze z nich w 1950 roku sklasyfikował J. Viner, podkreślając dyskryminacyjny element pomiędzy członkami unii celnej a państwami trzecimi. Jego teorię rozwinął J. Meade a następnie H. Johnson, który wyróżnił trzy rodzaje efektów unii celnej, czyli kreację handlu, przesunięcie handlu i ekspansję handlu53. Usunięcie barier handlowych umożliwia. przeprowadzona optymalna alokacja pracy, usług i kapitału w państwach członkowskich. Implikacją wprowadzenia wspólnego rynku, w myśl teorii Heckschera-Ohlina i twierdzenia Samuelsona, jest tendencja do wyrównywania się cen czynników produkcji pomiędzy krajami. 53 A Czarczyńska, K. Śledziewska, Teoria europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 31.. 26.

(27) powiększenie wolumenu wzajemnych obrotów pomiędzy umawiającymi się stronami. Jest to tzw. efekt kreacji handlu, który może przybierać postać efektu kreacji zastępującej lub efektu kreacji rozszerzającej. W pierwszym przypadku dotychczasowa produkcja krajowa zostaje zastąpiona przez import, co ma miejsce w sytuacji wprowadzenia na rynek towarów, które do tej pory nie były na nim dostępne. Rysunek 3 Efekty rozwoju procesu integracyjnego. Efekty statyczne Efekty dynamiczne. Efekt kreacji handlu. Efekt ekspansji handlu. Efekt przesunięcia handlu. Efekty alokacyjne. Efekty akumulacyjne. -alokacja zasobów zgodnie z zasadą ich obfitości. -akumulacja zasobów. -poprawa efektywności zasobów. Efekty lokalizacyjne wzrostu gospodarczego i dobrobytu -przestrzenna polaryzacja działalności gospodarczej. Efekty dla wzrostu gospodarczego i dobrobytu. Efekty dla podziału dochodów poprzez wpływ na terms of trade. -korzyści skali -ograniczenie zniekształceń rynkowych -inne Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Bożyk, J. Misala, Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003.. Kreacja zastępująca jest niekorzystna dla producentów już obecnych na rynku, ponieważ prowadzi ona do przejęcia części lub całości rynku przez dostawców zagranicznych. Oczywiście zjawisko to może przynieść również korzyści w postaci 27.

(28) oszczędności dla budżetów gospodarstw domowych, np. w przypadku przywozu środków spożywczych lub w postaci obniżki kosztów produkcji w sytuacji importu środków wytwarzania. Kreacja rozszerzająca oznacza natomiast uzupełnienie oferty towarowej na danym rynku o nowe pozycje54. Eliminacja przeszkód w handlu czyni też możliwym powiększenie przez strony umowy wzajemnych obrotów drogą rezygnacji z dotychczasowych dostaw z krajów trzecich. Jeżeli nie wywołuje to wzrostu wolumenu importu umawiających się krajów, a jedynie zmienia strukturę geograficzną ich obrotów zagranicznych, występuje wówczas efekt przesunięcia handlu. W przypadku, kiedy efekt kreacji handlu jest silniejszy od efektu przesunięcia, wówczas mamy do czynienia z ekspansją handlu. Wyraża się ona wzrostem wolumenu handlu światowego na skutek zwiększonego popytu, spadku cen i pojawienia się nowych strumieni handlu wewnątrz unii i poza nią. Gdy zaś efekt przesunięcia jest silniejszy od efektu kreacji, wówczas następuje ograniczenie handlu, czyli redukcja rozmiarów handlu światowego. Reasumując analizę statycznych skutków unii celnej należy podkreślić, że likwidacja narodowych taryf celnych i innych ograniczeń w obrocie towarowym wewnątrz unii oraz ustalenie wspólnych reguł handlowych w stosunku do krajów trzecich przynosi różne skutki, zależne od kilku czynników55: • wyjściowego poziomu taryf celnych krajów członkowskich unii (wyższy wyjściowy poziom ceł powoduje na ogół silniejszy efekt kreacji); • struktury. specjalizacji. produkcji. i. wymiany. krajów. tworzących. ugrupowanie. (komplementarność wewnątrzgałęziowa sprzyja wystąpieniu silniejszego efektu kreacji); • wielkości i liczby krajów wchodzących w skład unii (większa liczba państw stwarza prawdopodobieństwo pojawienia się w ramach obszaru zintegrowanego najbardziej konkurencyjnych i efektywnych dostawców, co może wywołać silniejszy efekt kreacji od efektu przesunięcia);. 54. Mechanizmowi kreacji handlu towarzyszą dwa inne efekty oddziałujące bezpośrednio na zwiększenie handlu poprzez wzrost wolumenu importu. Jednym z nich jest efekt produkcyjny (kreacja zastępująca), który polega na zastępowaniu produkcji krajowej jednego z członków ugrupowania przez tańszą produkcję innego państwa. Eliminacja przeszkód w handlu ułatwia produktom konkurencyjnym cenowo lub jakościowo dostęp do rynków zagranicznych. Prowadzi to z czasem do poprawy alokacji zasobów i specjalizacji produkcji na całym zintegrowanym obszarze. Drugi efekt – konsumpcyjny - oznacza wzrost konsumpcji w wyniku spadku cen krajowych do poziomu cen unii celnej. Konsumpcja wzrasta, bo zwiększają się dochody realne konsumentów [P. Asheghian, International Economics, West Publishing Company, Minneapolis /St. Paul 1995, s. 169]. 55 A. Zielińska-Głębocka, Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 218-220.. 28.