Przekształcenia strukturalne gospodarki tureckiej od połowy XX wieku…

W chwili upadku Imperium Osmańskiego gospodarka turecka była słabo rozwinięta, oparta głównie na rolnictwie wykorzystującym przestarzałe techniki produkcji oraz kilku fabrykach kontrolowanych przez kapitał zagraniczny. Ponadto pierwsza wojna światowa oraz walki o niepodległość w latach 1919-1922 zakłóciły rozwój tureckiej gospodarki. Podstawowe dla większości mieszkańców źródło dochodu, jakim była produkcja rolna, zostało ograniczone. Było to spowodowane utratą części terytoriów oraz faktem, że chłopi zostali zaangażowani w działania wojenne. Nawet produkcja pszenicy, wówczas głównej uprawy w Turcji, stała się niewystarczająca do zaspokojenia popytu krajowego. Stan gospodarki tureckiej poprawił się dopiero po zakończeniu działań wojennych, a ostatnie dwie dekady XX wieku były w Turcji czasem wielkich przemian, zwłaszcza w kontekście przeobrażeń struktur gospodarczych. Okres ten można podzielić na kilka etapów (uwzględnionych w tabeli 9).

Okres międzywojenny to, jak już wcześniej wspomniano, czas reform Atatürka. Turcja na progu swej niepodległości jawiła się jako kraj zacofany nie tylko gospodarczo, ale także społecznie. Naród bowiem nie zaznał wieku oświecenia, przez co stosunki i struktury społeczne nie były rozwinięte, panował powszechny analfabetyzm. Kraj natomiast nie był

uprzemysłowiony. Elity Turcji traktowały Europę Zachodnią jako wzorcowy model rozwojowy, którego powielanie miało pomóc w modernizacji kraju. Na przełomie lutego i marca 1923 roku został zorganizowany Pierwszy Kongres Ekonomiczny w Izmirze - w celu ustalenia priorytetów nowej polityki ekonomicznej²³⁶.

Tabela 9 Koncepcje polityki gospodarczej Turcji (1923- 2010)

Okres/motywacja Koncepcje polityki _{Otoczenie instytucjonalne} 1923-1945 Doganianie Zachodu - gospodarka zamknięta - polityka zastępowania importu (import substitution) - produkcja rolna na poziomie samowystarczalności

- silny nacjonalizm, etatyzm i sekularyzm - system jednopartyjny

- założenie równości płci

- prawa własności i egzekwowanie prawa - silna armia

- ograniczony dialog społeczny

- umiarkowana pomoc publiczna dla sektora prywatnego

- instytucje wspierające rozwój przemysłu i rolnictwa

1946-1970 Współpraca z Zachodem, przyjęcie zachodnich rozwiązań instytucjonalnych (współudział i demokratyzacja) - częściowe otwieranie gospodarki - polityka zastępowania importu - rolnictwo wspomagające przemysł

- umiarkowany nacjonalizm; etatyzm i sekularyzm - silna armia

- system wielopartyjny

- prawa własności i egzekwowanie prawa - umiarkowana pomoc publiczna dla sektora prywatnego

- instytucje wspierające rozwój przemysłu i rolnictwa - dialog społeczny

- poprawa systemu edukacji

1970-1980 Modyfikacja funkcjonujących instytucji, większa stabilność społeczna - częściowe otwieranie gospodarki - polityka zastępowania importu

- słaby nacjonalizm i etatyzm oraz umiarkowany sekularyzm

- silna kontrola wojska - system wielopartyjny

- prawa własności i egzekwowanie prawa - umiarkowana pomoc publiczna dla sektora prywatnego

- przygotowanie do wprowadzenia zasad konkurencji - słabe instytucje wspomagające rozwój przemysłu i rolnictwa

- ograniczony dialog społeczny

1980-1989 Integracja z rynkiem międzynarodowym - gospodarka otwarta (z wyjątkiem sektora rolnego) - polityka promująca eksport (export promotion)

- umiarkowana prywatyzacja i konkurencja - ograniczony sekularyzm

- prawo własności i egzekwowanie prawa - silna kontrola wojska

- system wielopartyjny

- umiarkowana pomoc publiczna dla sektora

236

Był to czas, kiedy konferencja w Lozannie nie została jeszcze zakończona, a wielu polityków europejskich miało wątpliwości, jaką drogę polityczną i gospodarczą obierze Turcja. Obawiano się wpływów sowieckich, co nie było bezpodstawne, ponieważ w trakcie wojny o niepodległość Atatürk korzystał z pomocy Związku Radzieckiego.

prywatnego

- subsydiowanie rolnictwa

- poprawa funkcjonowania instytucji wspierających przemysł

- ograniczony dialog społeczny

1989-2001 Kryzys instytucjonalny - liberalizacja wymiany handlowej i rynków finansowych - deregulacja rynków w zakresie wchodzenia na nie i wspierania konkurencji w oparciu o postanowienia Konsensusu Waszyngtońskiego

-przyjęcie prawa o ochronie konkurencji w 1994 roku -wejście w życie postanowień unii celnej pomiędzy Turcją a UE w 1996 roku

-początki umiędzynarodowienia tureckich przedsiębiorstw

-prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych -umiarkowana kontrola wojska

2001- Dostosowanie makroekonomiczne po kryzysie gospodarczym - neoliberalizm instytucjonalny - era Konsensusu Post-Waszyngtońskiego - wzrost znaczenia niezależnych agencji regulacyjnych

- umiędzynarodowienie tureckiego biznesu -wzrost znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zwłaszcza w sektorze bankowym - prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych

- wprowadzanie ścisłej kontroli wydatków wojskowych przez władze cywilne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Burell, A. Oskam, Turkey in European Union. Implication for

Agriculture, Food and Structural Policy, CABI Publishing, Wallingford 2005 oraz M. Műftűler-Baç, Y. A.

Stivachtis, Turkey-European Union Relations. Dilemmas, opportunities and constraints, Lexington books, Lanham 2008.

Delegaci ustalili, że nadrzędną zasadą jest zakładanie prywatnych przedsiębiorstw oraz ich wsparcie, zgodzono się także w kwestii przydatności bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla gospodarki. System oparty na prywatnej własności środków produkcji został ograniczony jedynie poprzez nacjonalizację sektora obrony i transportu. Zniesiono ponadto 10% podatek od produkcji rolnej i realizowano postanowienia z Lozanny dotyczące nowych podatków celnych²³⁷, co pozwoliło na szybki wzrost gospodarczy (średniorocznie w tempie 9,4% w okresie 1923-1930²³⁸).

Zaufanie do założeń kapitalizmu zostało jednak nadwyrężone przez kryzys lat 1929-1930, co doprowadziło do reorientacji tureckiej polityki gospodarczej. W tym czasie Turcja odnotowała wysoki deficyt w bilansie płatniczym, który wymusił ochronę tureckiej liry. Niemniej jednak jej sytuacja, ze stosunkowo wysoką dynamiką wzrostu PKB na poziomie 10,8% w okresie

237 M. Hiç, A Survey of Turkey’s Economy and Politics 1923-2007, CreateSpace, Scotts Valley 2008, s. 2. 238 State Institute of Statistic, Publication No. 1883; Statistical Indicators 1923-1995, Ankara 1996, s. 426

1932, była lepsza w relacji do innych krajów. Załamanie poziomu produkcji przyniósł dopiero rok 1932, kiedy odnotowano spadek PKB o 10,7 punktu procentowego)²³⁹. Wówczas politycy tureccy, z Atatürkiem na czele, stanęli przed wyborem nowego podejścia do polityki gospodarczej kraju. Ostatecznie zwyciężył etatyzm, który został wpisany nawet do konstytucji w 1936 roku. Trzy lata wcześniej opracowano 5-letni plan przemysłowy, którego realizację rozpoczęto rok później, miał on prowadzić do samowystarczalności kraju i ograniczania importu. Głównymi towarami importowanymi były dobra związane z obroną narodową i sektorem zdrowia. Podstawą gospodarki pozostały nadal prywatne przedsiębiorstwa, natomiast w gestii państwa znalazł się przemysł wydobywczy, energetyczny i w dużej części wspomniany już transportowy. Mimo założeń liberalizacyjnych czas ten prowadził jednak do rozkwitu przedsiębiorstw państwowych i wzmożonej ochrony przed importem. Interwencjonizm państwowy oparty na teorii Keynesa zdominował drugi etap rządów Atatürka, który doprowadził do ekspansji sektora publicznego ale równocześnie urbanizacji kraju. Duży udział sektora państwowego w gospodarce oraz protekcjonizm utrzymywał się przez następne kilkadziesiąt lat. Procesy te nasiliły się zwłaszcza tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej.

Warto jednak zaznaczyć, że dzięki pomocy finansowej Stanów Zjednoczonych w ramach planu Marshalla udało się przeprowadzić w Turcji reformę rolnictwa, dzięki której m.in. zwiększono areał pól uprawnych²⁴⁰. Politykę gospodarczą w tamtym czasie cechowała idea centralistyczna, która powodowała wzrost biurokracji oraz upadek inicjatyw lokalnych i prywatnych. Trzy spośród pięciu największych tureckich banków były własnością państwową. Taka sytuacja powodowała nieracjonalne przepływy funduszy w gospodarce wewnętrznej oraz dawała rządowi możliwość naruszania dyscypliny budżetowej. Państwo ingerowało na rynku walutowym, utrzymując kurs własnej waluty poprzez wykupywanie obcych jednostek rozliczeniowych na rynku wewnętrznym. Wymiana międzynarodowa także była pod kontrolą rządu, import większości dóbr był ograniczony i licencjonowany. Jedynie kilka produktów, w tym głównie rolniczych, nie wymagało zdobycia pozwoleń przywozowych.

Lata 50. XX wieku przyniosły straty w sektorze przedsiębiorstw państwowych, co było spowodowane niestabilnością finansów państwa. W efekcie doprowadziło to do niewypłacalności kraju i kryzysu makroekonomicznego, a wreszcie przewrotu wojskowego w maju 1959 roku.

239 Ibidem, s. 426.

240 Turcja w ramach planu Marshalla otrzymała 400 mln dolarów na odbudowę gospodarki [A. Niedziela,

Wojsko poprzez inwestycje publiczne, zwłaszcza w przemyśle ciężkim, jeszcze bardziej wzmocniło rolę państwa w gospodarce. Nastąpił także wzrost bezrobocia, co wynikało z nieproporcjonalnego tworzenia nowych miejsc pracy w stosunku do przyrostu naturalnego. Powszechna stała się emigracja zarobkowa, a przekazy pieniężne pozwoliły częściowo unormować sytuację w bilansie płatniczym. Był to także czas, w którym Turcja korzystała z zewnętrznej pomocy finansowej. Zagraniczne kredyty umożliwiły kolejne państwowe inwestycje, dzięki którym tempo wzrostu produkcji przemysłowej w latach 1970-1977 było wysokie i wyniosło średnio 14,2% rocznie. Deficyt budżetowy wciąż jednak narastał a w całym dziesięcioleciu utrzymywała się wysoka inflacja, która w 1980 roku osiągnęła 100%. Ponadto dług zagraniczny sięgał wówczas 100 mld USD. Wszystkie te czynniki spowodowały niewypłacalność Turcji²⁴¹. Nadmierne i nieefektywne wykorzystywanie pożyczek zagranicznych przez Turcję w latach 70. XX wieku zakończyło się kryzysem zadłużeniowym pod koniec dekady. Udało się go jednak przezwyciężyć poprzez realizację programu stabilizacji i liberalizacji, który został wprowadzony w styczniu 1980 roku i wsparty przez kredyt z Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW)²⁴².

We wczesnych latach 80. ubiegłego wieku zdecydowano się na wdrożenie pierwszych programowych zmian strukturalnych liberalizujących turecką gospodarkę. Przyjęta strategia przewidywała otwarcie Turcji na wymianę międzynarodową, przyciąganie inwestycji zagranicznych oraz ograniczenie roli przedsiębiorstw państwowych w całkowitej produkcji. Duży wpływ na owe zmiany, szczególnie w obszarze handlu zagranicznego, miała preferencyjna polityka EWG wobec Turcji. Radykalny zwrot w podejściu do polityki gospodarczej nastąpił w 1980 roku, co było związane z reformami Turguta Ӧzala²⁴³. Celem ówczesnej polityki było wprowadzenie gospodarki rynkowej oraz rozwój ekonomii zorientowanej na zewnątrz, czyli przejście z tzw. zastępowania importu (import substitution) na promowanie eksportu (export promotion lub export oriented economy). Podejście takie zostało z sukcesem zastosowane w

241 L. Balcerowicz, Tureckie kazanie?, “Wprost” nr 11, 2001. 242

Pierwsze porozumienie z MFW Turcja zawarła 1 stycznia 1961 roku i zaraz potem je unieważniła. Zbiegło się to z rozpoczęciem przez MFW praktyki stosowania porozumień typu stand-by (tzw. promesy kredytowej). Następnie Turcja podpisywała z Funduszem kolejne umowy kredytu stand-by, łącznie 19 porozumień. W okresie 47 lat Turcja zawierała umowy z konieczności, w następstwie kryzysów ekonomicznych, uzyskując w ten sposób kredyt o skumulowanej wartości 50 mld USD. Zgodnie z harmonogramem, do końca 2013 roku Turcja powinna spłacić w całości swoje zadłużenie wobec MFW, które wynosi aktualnie ok. 8 mld USD [Ambasada RP w Ankarze (http://www.ankara.polemb.net, dostęp: 20.10.2010)].

243 Halil Turgut Ӧzal w latach 1983-1989 był premierem a następnie od 1989 do 1993 roku prezydentem Republiki Turcji.

niektórych gospodarkach Azji Wschodniej przed kryzysem w 1997 roku. Wśród działań, jakie zostały podjęte w tamtym czasie w Turcji należy wymienić²⁴⁴:

• liberalizację handlu, wymienialność liry, swobodny przepływ kapitału oraz przyciąganie inwestorów zagranicznych;

• prywatyzację i wsparcie prywatnych przedsiębiorstw; • kontrolę finansów publicznych;

• redukcję inflacji oraz bezrobocia.

Począwszy od 1984 roku kontyngenty i inne ograniczenia ilościowe związane z wymianą zagraniczną były redukowane. Liberalizacja objęła import dóbr konsumpcyjnych, takich jak: elektryczny sprzęt gospodarstwa domowego, samochody, papierosy i alkohol. Równocześnie następowała obniżka stawek celnych - znacząca w stosunku do ich poprzedniej wysokości, ale jednak wciąż mała w porównaniu z krajami rozwiniętymi. Wprowadzono także system kursu płynnego, a w 1987 roku wymienialność liry i zezwolono na krótkoterminowe przepływy finansowe²⁴⁵. Zachęcanie do dokonywania inwestycji zagranicznych na terenie Turcji rozpoczęto od zmniejszenia formalności biurokratycznych. Następnie umożliwiono inwestowanie nie tylko w branże przemysłowe, ale we wszystkie inne sektory, włącznie z bankowym, turystycznym, usługowym i rolniczym. Zezwolono wreszcie na przedsięwzięcia w 100% finansowane przez kapitał zagraniczny.

Tabela 10 Wartość wymiany handlowej oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych

w Turcji w latach 1984-1991, [w mln USD]

wyróżnienie 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991

import 10757 11344 11105 14157 14335 15792 22302 21047

eksport 7134 7958 7456 10190 11662 11625 12960 13593

bilans handlowy -2942 -2975 -3081 -3229 -1777 -4219 -9555 -7455

roczny napływ BIZ 87 158 170 239 488 855 1005 1041

Źródło: M. Hiç, A Survey of Turkey’s…, op. cit., s. 144-145.

Systematyczne wprowadzanie powyższych zasad umożliwiło podwojenie obrotów handlowych oraz blisko dwunastokrotne zwiększenie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1984-1991 (tabela 10). W okresie tym nastąpił wzrost eksportu o 90%,

244 M. Hiç, A Survey…, op. cit., s. 119-130.

245 Przed rokiem 1983 posiadanie obcej waluty było prawnie zakazane i podlegało karze. Tureccy turyści wyjeżdżający za granicę mieli możliwość nabycia jedynie restrykcyjnie określonej ilości.

natomiast importu o 95%. Ponadto cały czas występowała niekorzystna relacja między eksportem i importem, co przełożyło się na ujemne saldo obrotów bieżących w analizowanym okresie.

Jednym z podstawowych fundamentów budowania ekonomii rynkowej stała się prywatyzacja. Prawo zezwalające na sprzedaż przedsiębiorstw państwowych zostało przyjęte w lutym 1984 roku przez parlament niewielką większością głosów (186 członków było za, a 146 przeciwko). Powołano także nową instytucję Kamu Ortakligi Idaresi, która nadzorowała prace związane z prywatyzacją sektora publicznego²⁴⁶. Niestety już pierwszym działaniom prywatyzacyjnym towarzyszył wzrost korupcji, dlatego niezbędne okazało się powołanie organu kontrolującego oraz opracowanie zasad konkurencji. Prywatyzację przedsiębiorstw państwowych rozpoczęto w 1986 roku od sprzedaży banków i terenów gospodarstw rolnych. Do przetargu mogły stawać zarówno firmy krajowe, jak i zagraniczne. Procesowi temu towarzyszyło wiele pytań dotyczących kwestii ochrony rynku przed monopolizacją, zapewnienia kontynuacji produkcji rolnej oraz zabezpieczenia interesów pracowników. Kluczowym problemem był fakt,

że dotychczasowe zatrudnienie miało charakter powszechny i często jego poziom był zawyżony.

W celu uniknięcia masowych demonstracji w ochronie stanowisk pracy uruchomiono programy, mające na celu przekwalifikowanie pracowników i umożliwienie im przejścia na wcześniejszą emeryturę.

Tabela 11 Sytuacja gospodarcza w Turcji w okresie rządów Turguta Ӧzala, [w %]

Lata Stopa inflacji ^{Tempo wzrostu Stopa przyrostu}

naturalnego PKB PKB per capita 1984 48,5 7,1 4,7 2,4 1985 52,9 4,3 1,8 2,5 1986 35,6 6,8 4,6 2,2 1987 33,5 9,8 7,6 2,2 1988 69,7 1,5 -0,7 2,2 1989 75,5 1,6 -0,6 2,2 1990 57,5 9,4 7,2 2,2 1991 59,2 0,4 -1,8 2,2

Źródło: M. Hiç, A Survey of Turkey’s …, op. cit., s. 139.

Rozwój prywatnych przedsiębiorstw był jednak utrudniony przez wysoką stopę inflacji, która uporczywie towarzyszyła budowaniu ekonomii wolnorynkowej, a średnioroczne tempo

246 M. Hiç, Turkish Economy and Politics, from 1923, The foundation of the Republic, until 2002, Beykent University Press, Istanbul 2009, s. 121.

wzrostu cen w okresie rządów Ӧzala wyniosło 54% (tabela 14). Główną przyczyną tych zmian były podwyżki cen podstawowych surowców oraz inwestycje publiczne w obszarze infrastruktury socjalnej, w ramach której państwo pozostawiło sobie wyłączność. Deficyt sektora publicznego był jedynie częściowo pokrywany przez pożyczki zagraniczne, pozostała część natomiast przez bank centralny, który zwiększał podaż pieniądza. Reformy strukturalne i idący w

ślad za nimi wzrost gospodarczy - sięgający w pierwszych czterech latach 7% - pobudzały wzrost

cen. Czynnikiem proinflacyjnym było również obniżanie kursu wymiany handlowej w celu poprawy cenowej atrakcyjności tureckich produktów, co w konsekwencji przełożyło się na wzrost eksportu.

Jedną z obietnic wyborczych Ӧzala z 1983 roku była redukcja nadmiernej inflacji o 10 punktów procentowych, co udało mu się skutecznie przeprowadzić za pomocą powiększania budżetu poprzez wzrost podatków. Od 1985 roku zaczął funkcjonować podatek od wartości dodanej, tzw. Katma Deger Vergisi (VAT), wzorowany na europejskim systemie podatkowym. Zastąpił on podatek od wydatków (Gider Vergisi), podnosząc stopę podatkową z 20,6% do 28%²⁴⁷. W tym czasie zostały także powołane fundusze mające na celu kontrolę finansów publicznych²⁴⁸. Działania te pomogły ograniczyć proces wzrostu cen o ponad 15 punktów procentowych w latach 1986-1987, kiedy stopę inflację notowano na poziomie około 35%.

Reformy z lat 1980-1986 prowadziły do urynkowienia gospodarki i pozwoliły także, przynajmniej częściowo, wyjść Turcji z kryzysu zadłużeniowego lat 70. Niestety lata 1987-1991 doprowadziły do stagnacji, przedzielonej rokiem 1990, który przyniósł prawie 10% wzrost gospodarczy. Na przełomie lat 80. i 90. wzrosło napięcie w kraju w związku ze wzmożoną liczbą ataków terrorystycznych ze strony fundamentalistów muzułmańskich oraz strajkami robotników przemysłu węglowego, stalowego i samochodowego. Ponadto w prowincjach południowo-wschodnich nastąpiło nasilenie walk z ruchem kurdyjskim.

247 M. Hiç, A survey…, op. cit., 2008.s. 123-124. 248

Współczesny system podatkowy w Turcji, podobnie jak jest to w systemie europejskim, opiera się na podatku pośrednim (VAT) oraz formach bezpośrednich (PIT i CIT). Sprzedaż dóbr i usług jest obciążona podatkiem o wartości od 1 do 40%, przy czym podstawowa stawka wynosi 18%. W obszarze podatku PIT w 2008 roku osoby fizyczne objęte były 4 progami podatkowymi: 15% dla dochodów nie przekraczających 7500 TRY, 20% (do 19800 TRY), 27% (do 44700 TRY) oraz 35% (powyżej 44700 TRY). Dla porównania średni kurs tureckiej liry w styczniu 2011 roku wyniósł 1,8 PLN. Podatkiem CIT objęte są podmioty gospodarcze, które obowiązuje 20% stawka bazowa, 15% od dywidend i depozytów bankowych oraz 10% podatek od oprocentowania papierów wartościowych [PARP,

Przewodnik rynkowy dla przedsiębiorców. Turcja, Warszawa 2008, s. 21-22 oraz Biuletyn informacyjny wydziału promocji i inwestycji Ambasady RP w Ankarze (www.ankara.trade.gov.pl/tr, dostęp: 25.01.2011].

W latach 90. XX wieku promowano neoliberalizm w ramach Konsensusu Waszyngtońskiego. Okres ten charakteryzował się wysoką zmiennością koniunktury i tak po 1992 roku odnotowano wyraźne ożywienie gospodarcze. Nie było ono jednak oparte na silnych fundamentach makroekonomicznych, a problemy fiskalne oraz wysoki deficyt na rachunku bieżącym skutkowały kryzysem finansowym na początku 1994 roku (tzw. post-liberalization financial crisis). W efekcie nastąpił masowy odpływ kapitału krótkoterminowego, wzrost stóp procentowych oraz deprecjacja tureckiej liry. W tym czasie został wprowadzony program stabilizacji i zawarto kolejne porozumienie stand-by z MFW w kwietniu 1994 roku. Lata 1995-1997 to ponownie okres wzrostu gospodarczego na poziomie około 6% rocznie, ale już rok 1998 przyniósł kolejne spowolnienie koniunktury, co było wynikiem m.in. kryzysu rosyjskiego i załamania eksportu tureckiego na rynek rosyjski. Sytuację tę pogorszyło trzęsienie ziemi w 1999 roku, które spowodowało zniszczenia w stosunkowo dobrze uprzemysłowionych regionach Turcji, co przełożyło się na kolejną falę recesji²⁴⁹ prowadzącą do spadku PKB w roku 1999 aż o 6,1% oraz wywołało inflację sięgającą 60%. Wprowadzony został wówczas program dezinflacji, któremu towarzyszyło siedemnaste porozumienie stand-by z MFW²⁵⁰. Stan finansów publicznych w Turcji uległ pogorszeniu (dług sięgał 61% PKB) w latach 90. XX wieku, co było rezultatem głównie niewydolnego systemu opieki socjalnej, subsydiowania rolnictwa oraz obsługi zadłużenia zagranicznego²⁵¹.

W zasadzie, aż do końca lat 90. trudno mówić o stabilnym rozwoju tureckiej gospodarki, ponieważ lata wzrostu gospodarczego były przerywane kryzysami. Permanentnie wysoka inflacja oraz regulowana przez państwo wartość tureckiej liry w stosunku do walut obcych w połączeniu z licencjonowanym przez wiele lat importem sprzyjały gospodarce spekulacyjnej, chronionej przed konkurencją zewnętrzną i tym samym nie mobilizowanej do istotnych działań modernizacyjnych.

Prawdziwie poważny krach nastąpił jednak w efekcie dwukrotnego załamania rynków finansowych w końcu roku 2000 i na początku 2001. Turcja doświadczyła wówczas kryzysu bliźniaczego, który polegał na załamaniu reżimu kursowego, któremu towarzyszyło zachwianie sektora bankowego. Rok 2001 zakończył się najgłębszym od II wojny światowej spadkiem PKB

249 A. Pawlikowski, Kryzys finansowy w Turcji w latach 2000-2001, „Bank i Kredyt”, 2006. 250

E. Uygur, The Global Crisis and the Turkish Economy, TVN Global Economy Series no 21, 2010.

251 Podstawowym problemem był system emerytalny, który do reformy w 1999 roku nie nakładał minimalnego wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę. Stosunkowo młode społeczeństwo tureckie chętnie korzystało ze świadczeń emerytalnych, co generowało deficyt na poziomie 3% PKB.

o 9,5%, a główne problemy tureckiej gospodarki, czyli dług publiczny, wysoka inflacja, niewydolny system bankowy i nadmierne zaangażowanie państwa w gospodarkę wymagały rozwiązania. W tej sytuacji rząd turecki zdecydował się wdrożyć program naprawczy obejmujący lata 2002-2004, który został wsparty kredytem MFW w wysokości 19 mld USD. Planowane reformy obejmowały szeroki zakres działań, m.in.: utrzymywanie płynnego kursu tureckiej liry w stosunku do walut obcych, jej dewaluację oraz reformy systemu bankowego (z zapewnieniem niezależności banku centralnego). Przewidziano również odejście od monopolu państwowego w wielu sektorach gospodarki poprzez sprzedaż części państwowych aktywów (telekomunikacja, produkcja tytoniu, hutnictwo, petrochemia i inne) oraz ograniczenie płac w sektorze publicznym i wzrost podatków. Wprowadzone regulacje zwiększyły wymagania dotyczące przejrzystości sektora bankowego, który został dokapitalizowany i otwarty na zagranicznych inwestorów. Od kryzysu sektora bankowego w 2001 roku turecka gospodarka wykazywała trwały trend wzrostowy. Dzięki temu przyrost PKB wyniósł 6,2% w 2002, 5,3% w 2003, 9,4% w 2004 oraz 8,4% w 2005 roku i był spowodowany głównie wzrastającą konsumpcją indywidualną, stymulowaną przez obniżkę stóp procentowych²⁵². Niemniej, na początku 2005 roku rząd turecki zawarł kolejne dwuletnie porozumienie z Funduszem, które było powiązane z kredytem w wysokości 10 mld USD. Efektem realizacji porozumienia, ale także dążenia Turcji do zacieśnienia związków z Unią Europejską były osiągnięcia gospodarcze po 2005 roku, kiedy zwiększenie produkcji wyniosło odpowiednio w 2006 i 2007 roku: 6,9% oraz 4,7%²⁵³.

Jednak mimo fundamentalnych zmian, jakie zaszły od tego czasu, gospodarka turecka nie jest wolna od zagrożeń. Jednym z nich jest jej wrażliwość na zjawiska zachodzące na światowych rynkach finansowych. Po okresie systematycznego i dynamicznego wzrostu gospodarczego, notowanego od 2002 roku, nastąpiło załamanie w 2008 roku, które w konsekwencji doprowadziło do drastycznego spadku PKB rok później. Wraz ze światowym kryzysem ekonomicznym dynamika wzrostu PKB zaczęła spadać już w połowie 2007 roku - z

średniorocznego pułapu 7,2% w latach 2002-2006 do 3,7% pomiędzy drugim kwartałem 2007 a

trzecim 2008 roku. W ostatnich trzech miesiącach 2008 roku gospodarka Turcji skurczyła się o 6,5%, a w pierwszym kwartale 2009 roku nastąpił spadek PKB o 14,3%. Rok 2009 zamknął się ostatecznie spadkiem produktu krajowego o 6,0 %, ale już w pierwszych dziewięciu miesiącach

252 Turkish Statistical Institute (http://tuikapp.tuik.gov.tr, dostęp: 05.01.2011). 253 Ibidem.

2010 roku tempo wzrostu PKB wyniosło 5,5%²⁵⁴. Tym samym Turcja wykazuje symptomy