Herpetofauna

Płazy Amphibia są zwierzętami amfibiotycznymi – warunkiem ich przetrwania jest obecnośd siedlisk lądowych oraz wodnych, gdzie wszystkie polskie płazy rozmnażają się oraz niektóre z nich zimują. Wiosną, po przebudzeniu i pierwszych roztopach kierują się do zbiorników wodnych (stawów, oczek wodnych, starorzeczy itd.) w celu złożenia skrzeku. W tabeli 3. przedstawiono dane takie jak typowy i maksymalny zasięg migracji poszczególnych gatunków płazów (Kurek i wsp. 2011). Niektóre płazy pozostają w zbiornikach dłużej (np. traszka grzebieniasta Triturus cristatus, kumak nizinny Bombina bombina), inne natomiast niemalże od razu po godach rozpraszają się zasiedlając siedliska lądowe (np. żaby brunatne – Rana temporaria, Rana arvalis, ropucha szara Bufo bufo). Jesienią z kolei odbywane są wędrówki na zimowiska, które u znacznej większości gatunków są siedliskami lądowymi (sterty kamieni, liści, wykroty itd.).

Tabela 3. Wybrane informacje o krajowych płazach (Kurek i wsp. 2011).

Wszystkie polskie płazy na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2016 poz. 2183) są objęte ochroną g

a-tunkową. Zabronione jest więc m. in. niszczenie ich siedlisk, wyłapywanie ze środowiska natura l-nego oraz bezpośrednie okaleczanie.

W czasie wiosennych i jesiennych wędrówek płazy masowo giną na drogach. Oprócz śmiertelności drogowej, drugim kluczowym czynnikiem, który ogranicza ich liczebnośd jest fra g-mentacja siedlisk oraz osuszanie zbiorników wodnych, które jak wyżej wspomniano gwarantują rozród i powiększanie populacji. Zabezpieczanie terenów migracji oraz rozrodu podczas realizacji oraz eksploatacji przedsięwzięd (mogących negatywnie ingerowad w ww. aspekty ekologii pop u-lacji) jest obecnie jednym z kluczowych aspektów ochrony płazów, które obecnie są najbardziej

zagrożoną grupą kręgowców na świecie (Wake i Koo 2018).

Poniższe opracowanie ma na celu pomoc w pozbawionej szkód realizacji oraz eksploatacji przedsięwzięcia.

Metodyka

Wizja terenowa została przeprowadzona 04.06.2020 w godz. 15:00–19:30. Przed wizją usta-lono na podstawie map satelitarnych (maps.google.pl) najbardziej odpowiednie miejsca, w których mogą bytowad (migrowad) płazy. Do takich terenów należy zaliczyd wszystkie zbiorniki wodne wystę-pujące nie tylko w najbliższym otoczeniu realizowanego przedsięwzięcia, ale także oddalone nawet o kilkaset metrów (np. ropucha szara może odbywad corocznie masowe wędrówki o długości 3 km z miejsc zimowania do stawu) jeżeli w okolicy nie ma terenów bardziej zagrażających płazom aniżeli obecna inwestycja. Dodatkowymi ważnymi elementami krajobrazu są lasy i zadrzewienia oraz cieki wodne, które zapewniają płazom letnie miejsca bytowania oraz ułatwiają wędrówki wiosenne i je-sienne. Na częśd kontrolowanych zbiorników wodnych nie uzyskano zezwolenia na wstęp od właści-ciela (wówczas założono, że na danym terenie płazy występują).

Zaznaczyd należy także, że zalecenia ochronne stosowane były w pewnych miejscach mimo braku stwierdzenia płazów na wizji terenowej - jeśli ryzyko zaburzenia tras ich wędrówek lub miejsc bytowania wydawało się przynajmniej wysokie (zbiorniki/tereny odpowiednie dla c a-łorocznego bytowania) w sąsiedztwie realizacji inwestycji. Jest to zasadne dodatkowo z punktu widzenia obecności traszek (na niżu zwyczajnej oraz grzebieniastej), których wykrycie bez zasto-sowania specjalnie stworzonych do tego celu pułapek oraz odpowiedniego terminu badao (ksi ę-życ w nowiu) bywa problematyczne – szczególnie przy pojedynczej kontroli.

Na podstawie wizji terenowej oraz map satelitarnych zaznaczono na rycinach miejsca i odcinki, przy których należy zastosowad inżynieryjne oraz zapobiegawcze zalecenia ochronne.

Wyniki oraz zalecenia ochronne - Etap realizacji przedsięwzięcia

Na rycinach (1-8) kolorem żółtym przedstawiono miejsca, w których płazy potencjalnie mogą bytowad (migrowad) mimo braku ich stwierdzenia lub zakazu wstępu na teren; kolorem czerwonym miejsca odnotowania płazów (zbiorniki wodne); niebieskim miejsca, w których zalecono wprowadze-nie działao ochronnych.

Ryc. 1.

Ryc. 2.

Ryc. 3.

Ryc. 4.

Ryc. 5.

Ryc. 6.

Ryc. 7.

Ryc. 8.

Działania ochronne podczas realizacji przedsięwzięcia

Przez wprowadzenie działao ochronnych w miejscach zaznaczonych na niebiesko (linie na ry-cinach) rozumie się posadowienie ogrodzeo tymczasowych z agrotkaniny/folii równolegle do drogi (wysokośd 50 cm, przewieszka 10 cm, wkopane w ziemię na co najmniej 10 cm, ryc. 9.) podczas

pro-wadzenia robót ziemnych na danych odcinkach. Agrotkanina/folia powinna otaczad teren całej bu-dowy – tak by zminimalizowad ryzyko wtargnięcia płazów na teren bubu-dowy i poruszania się pojazdów mechanicznych do zera. Po realizacji danego odcinka należy zdemontowad ogrodzenie tymczasowe, które wykorzystad można również w innych miejscach inwestycji. Ogrodzenia należy wykonad po obu stronach drogi – w ten sposób zabezpieczy się potencjalne migracje z obu stron drogi. Kooce każdego ogrodzenia powinny kooczyd się kształtem litery „u” (ryc. 10.) by zapobiec omijania opłotowania przez płazy. Każdego dnia (co najmniej raz dziennie) należy kontrolowad opłotowanie po obu stro-nach drogi a ewentualne zniszczenia (przerwanie, przetarcia etc. agrotkaniny/folii) systematycznie naprawiad by pozostawało szczelne. Kontrole powinien wykonywad herpetolog lub pracownicy bu-dowy przez niego przeszkoleni, którzy przeniosą płazy na drugą stronę bubu-dowy zgodnie z kierunkiem migracji w bezpieczne i odpowiednie siedlisko. Na wysokości stawów (po obu stronach jezdni) ozna-czonych na rycinach numerami 1, 2, 6, 7, 8 i 9 zaleca się posadowienie pułapek łownych (jak na ryc.

9.), by ułatwid skuteczne przenoszenie potencjalnie dużej ilości migrujących płazów. Należy prowadzid regularne kontrole miejsc wyłapywania płazów, a w przypadku stwierdzenia obecności w nich zwierząt, wyłapać je ich i przenieść w odpowiednie siedliska. Poza tymi okresami najlepiej pułapki zdemontowad (jeśli ilośd płazów drastycznie się zmniejszyła) i wybierad płazy ręcznie z okolic opłotowania. Jako pułapkę łowną należy rozumied wiadro (ok. 15 L) wkopane w całości w ziemię tak, by górna krawędź pułapki nie wystawała ponad poziom gruntu. W wiadrze należy umieścid ziemię/

wytłaczanki/gąbkę/liście, które powinny zostad stale wilgotne na wypadek okresów suszy. W dnie pułapki powinno się nawiercid kilka otworów by zapewnid swobodny odpływ nadmiernej ilości wody.

Pułapki należy rozmieścid co 10-15 m.

Jeżeli w innych miejscach oznaczonych niebieskimi liniami (na rycinach 1-8) zauważymy duże mi-gracje płazów wówczas również skorzystanie z pułapek łownych jest zasadne wg wytycznych wymienio-nych wyżej. Pułapki nie są jednak wymogiem obligatoryjnym, szczególnie w przypadku, gdy w miesiącach wzmożonych migracji przez newralgiczny punkt będzie migrowad niewiele płazów (np. jeden osobnik na dzieo). W miesiącach czerwiec-sierpieo również należy byd szczególnie czujnym (permanentnie sprawdzad teren wzdłuż opłotowania), gdyż wówczas trwa dyspersja osobników młodocianych w okolice sąsiadujące ze stawem, w którym się przeobraziły. Dodatkowo, pod koniec sierpnia może rozpoczynad się jesienna migracja osobników dorosłych, która trwa często aż do listopada.

Ryc. 9. Schemat płotka wykonanego z agrotkaniny/folii.

Ryc. 10. „U” kształtne zakooczenie płotka skutecznie zapobiega opuszczeniu przez płazy terenu odgradzanego.

Ryc. 11. Migracje wiosenne oraz jesienne wybranych gatunków polskich płazów (osobniki dorosłe).

Prace modernizacyjne przy rowach odwodnieniowych w przypadku stwierdzenie dużej licz-by płazów powinny licz-byd wykonywane pod nadzorem herpetologicznym (potencjalne siedliska tym-czasowe jak i siedliska rozrodcze). Herpetolog (bądź osoby przez niego przeszkolone) na drodze bez-pośredniego odłowu przeniesie płazy (jeżeli będą obecne) w bezpieczne, wyznaczone przez niego miejsce. Opłotowanie herpetologiczne należy posadowid w ten sposób (jeżeli to możliwe) by unie-możliwid płazom docieranie do modernizowanych rowów.

Rowy należy skonstruowad tak, by umożliwid płazom swobodne ich opuszczanie. Najlepiej jeśli nie będą one umacniane materiałem stałym (betonem etc.).

Nie planuje się montażu studni, niecek wpadowych oraz krat wpustowych studzienek kanalizacyjnych, które mogą stanowid pułapki dla płazów.

Przepusty powinny byd konstruowane w przekroju eliptycznym bądź prostokątnym z otwar-tym dnem, wypełnione gruntem. Wymiary zalecane (światło przekroju przejścia):

- szerokośd minimum 1 m, wysokośd minimum 75 cm przy obiektach długości do 20 m - szer. min. 1,5 m, wysokośd minimum 1 m przy obiektach długości do 30 m

- szer. min. 2 m, wysokośd minimum 1,5 m przy obiektach długości do 50 m - szer. min. 3,5 m, wysokośd minimum 1,5 m przy obiektach długości do 80 m

Projektowane przepusty w większości spełniają powyższe zalecenia, jedynie dwa przepusty o długości 14,53 i 17,97m posiadają średnicę 80 cm co stanowi wartośd zbliżoną do zalecanej. W przepustach będzie możliwośd zamontowania półek dla zwierząt wraz z ogrodzeniem ochronno

naprowadzają-cym. Na szczególną uwagę zasługuje przepust na wysokości stawu nr 2. oraz znajdujące się w bliskiej okolicy stawów 6, 7, 8 i 9 które w miarę możliwości będą zmodernizowane wg wytycznych wypisa-nych powyżej z ogrodzeniem ochronno-naprowadzającym (na rynku dostępne są ogrodzenia wyko-nane z np. prefabrykatów betonowych, laminatów) by nakierowad płazy na ww. przejścia. Ogrodze-nia nie powinny kooczyd się równo z linią stawów, lecz powinny sięgad co najmniej 50 m poza ich linię. Tak jak w przypadku ogrodzeo tymczasowych powinny one kooczyd się kształtem litery „u”.

Kluczowym aspektem przy budowie ogrodzeo stałych ochronno-naprowadzających jest ich szczelnośd (zarówno poszczególnych odcinków względem siebie oraz względem podłoża) oraz trwałośd.

Abstrahując od najbardziej kluczowych miejsc oznaczonych liniami niebieskimi na rycinach, wszystkie wykopy i roboty ziemne prowadzone na całej długości modernizowanej drogi należy co-dziennie kontrolowad, a potencjalne płazy, które się w nich znajdą wyjmowad i przenosid w bezpiecz-ne miejsce (w zależności od ustaleo uczyni to pracownik budowy lub herpetolog). Ze względu jednak na niskie prawdopodobieostwo migracji płazów przez drogę nieoznaczoną kolorem niebieskim co-dzienna obecnośd herpetologa lub osoby przez nią przeszkolonej na placu budowy nie jest konieczna, jednak powinna ona byd gotowa na doraźne interwencje. Na wszystkie czynności związane z przeno-szeniem płazów (chwytanie, przetrzymywanie etc.) konieczne jest uzyskanie zezwolenia właściwego Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Wypadki losowe:

- masowe ginięcie płazów na innym odcinku niż wyznaczone niebieską linią – wówczas ko-niecznym jest zbudowanie płotka po obu stronach drogi, na której dochodzi do śmiertelności (po wcześniejszym skontaktowaniu się z herpetologiem prowadzącym nadzór).

Wyniki wizji terenowej

Wyniki przedstawione są na rycinach przedstawiających poszczególne zbiorniki wodne wraz z opisem odnotowanych płazów.

Ryc. 12. Stanowisko nr 1 – odnotowane dorosłe żaby zielone (Pelophylax esculentus complex) oraz kijanki (najprawdopodobniej ropuchy szarej).

Ryc. 13. Zbiornik nr 1 – kijanka (prawdopodobnie ropuchy szarej*), świadcząca o skuteczności rozrodczej płazów.

*rozpoznawanie larw poszczególnych gatunków płazów wymaga (jeżeli nie są prowadzone wcześniejsze obser-wacje na zbiornikach gdy płazy godują) ich odłowienia (do czego konieczne jest zezwolenie RDOŚ) i oznaczenia za pomocą wzorów zębowych i szczególnych cech morfologicznych jak np. odległośd rozstawu oczu w stosunku do odległości rozstawu nozdrzy.

Ryc. 14. Zbiornik nr 2 – odnotowana obecnośd żab z kompleksu zielonych oraz kumaków nizinnych.

Ryc. 15. Zbiornik nr 2 –przebudowa istniejącego przepustu ułatwi swobodny przepływ genów między popula-cjami oraz migracje.

Ryc. 16. Zbiornik nr 3 – śródpolne oczka wodne są szczególnie ważne w odniesieniu do zachowania lokalnych populacji płazów. Na zbiornik ten nie uzyskano zezwolenia na wstęp.

Ryc. 17. Zbiornik nr 4 - śródpolne oczko wodne, gdzie nie stwierdzono obecności płazów. Wedle relacji mieszkaoca „płazów nie słychad od jakiegoś czasu, lecz były wcześniej”. Należy zatem zachowad również ostrożnośd przy ww. zbiorniku, gdyż przy gatunkach takich jak ropucha szara kilka następujących po sobie pokoleo może wracad do zbiornika macierzystego po osiągnięciu dojrzałości (tj. po 3-4 latach).

Ryc. 18. Zbiornik nr 6 – odnotowana obecnośd ropuchy zielonej Bufotes viridis (trelujący samiec). Prawdopo-dobna obecnośd żab zielonych. Ze względu na duże zdolności migracyjne zbiornik ten, zbiornik 7 oraz ich okolice należy traktowad ze szczególną ostrożnością.

Ryc. 19. Rozjechany osobnik ropuchy zielonej – okolice zbiornika nr 6.

Ryc. 20. Zbiornik nr 8 – odnotowana obecnośd żab zielonych.

Ryc. 21. Zbiornik nr 10 – odnotowana obecnośd żab zielonych.

Ochrona gadów

Wszystkie gady, podobnie jak i płazy podlegają na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2016 poz. 2183) ochronie ga-tunkowej. Koniecznym jest więc upewnienie się przed rozpoczęciem prac czy w planowanym pasie bu-dowy nie znajdują się np. jaszczurki zwinki Lacerta agilis, żyworodne Zootoca vivipara czy zaskrooce zwyczajne Natrix natrix i w razie ich obecności przeniesienie ich z dala od placu budowy (konieczne zezwolenie RDOŚ). Podczas wizji terenowej odnotowano jednego osobnika jaszczurki zwinki (między Graniczkami a Jankowem Pierwszym) oraz mijano odpowiednie siedliska dla tego gatunku (ryc. 22.).

Podobnie jak i u płazów, na etapie realizacji przedsięwzięcia każdorazowo należy sprawdzad, czy w wykopach nie znajdują się gady i systematycznie ułatwiad im ich opuszczenie.

Ryc. 22. Odpowiednie siedliska dla jaszczurki zwinki – miejsca szybko nagrzewające się (np. niewiel-kie wzniesienia), gdzie obecne są kamienie oraz krótka roślinnośd.